حکمت‌های روزه

بررسی ابعاد مختلف روزه از دیدگاه آیات و روایات

روزه در کنار نماز و زکات و حج و جهاد، یکی از پنج واجب بزرگ و مهم در اسلام است که در آیات و روایات بسیاری بر اهمیت آن تاکید شده است. نویسنده با توجه به اهمیت این واجب به سراغ آموزه‌های وحیانی اسلام رفته تا ابعاد گوناگون این واجب دینی را تبیین کند.

فلسفه و اهداف روزه
بر اساس آموزه‌های وحیانی اسلام هر تکلیفی از تکالیف شرعی دارای فلسفه و اهدافی است که دانستن آنها می‌تواند انگیزه عمل را در مکلفان تقویت کند. در اصول فقه اسلامی بار‌ها بر این جمله تاکید می‌شود که «ان جمیع الاحکام موضوعهًْ علی اساس المصالح و المفاسد و ان لکل حکم فلسفته و علته؛ مبنای شکل‌گیری همه احکام شرعی و الهی مصالح و مفاسدی است که فلسفه و علت آن است.» بر همین اساس برخی از عالمان اسلامی همچون شیخ صدوق(ره) بر آن شده‌اند تا با مراجعه به آموزه‌های وحیانی، علت‌‌ها را کشف و معرفی کنند. کتاب علل‌الشرایع بر همین اساس تدوین شده تا علل و حکمت‌های احکام بیان گردد.
البته نمی‌توان به همه علل احکام و شرایع دست یافت؛ زیرا برخی از آنها ناظر به حکمت‌هاست که با علت‌‌ها متفاوت خواهد بود؛ چرا که دانستن علت می‌تواند زمینه تعمیم را فراهم آورد، اما حکمت احکام چنین بستری را فراهم نمی‌آورد.
آموزه‌های وحیانی اسلام به برخی از علل و حکمت‌های احکام و متعلقات آن توجه داشته است. از جمله در آیات قرآنی برخی از آثاری که خداوند برای روزه بیان کرده را می‌توان از حکمت‌‌ها و اهداف و فلسفه روزه بر شمرد. بر همین اساس می‌توان گفت که تعظیم الهی (بقره، آیه 185)، شکرگزاری و سپاسگزاری(همان)، بهره‌مندی از امدادهای الهی (بقره، آیات 45 و 153 و روایات تفسیری)، بهره‌مندی از خیر (بقره، آیه 184)، دست‌یابی به تقوا (بقره، آیه 183) و پیروزی و موفقیت در کارها (بقره، آیات 45 و 153 و روایات تفسیری) از جمله حکمت‌‌ها و اهداف روزه است.
امام صادق(ع) درباره معنای صبر در کلام خداوند می‌فرماید: «واستعینوا بالصبر و الصلوهًْ‏» (بقره، آیات 45 و 153) قال: الصبر الصوم؛ اینکه خداوند عزوجل فرموده است: از صبر و نماز کمک بگیرید، مراد از صبر، همان روزه است.(وسائل‌الشیعه، ج 7 ص 298، ح 3)
روزه، آزمون اخلاص
روزه فواید و آثار دیگری نیز دارد که از جمله مهم ترین آنها، شناسایی مخلصان است؛ زیرا روزه به معنای خودداری نفس از نوشیدن و خوردن و دیگر لذت‌های نفسانی و همچنین محرمات، برای بسیاری از مردم که نمی‌توانند دل از لذت‌های دنیوی و مادی بشویند بسیار دشوار است و تنها اهل خشوع و خضوع هستند که به حکم  الهی دست از اموری حتی مباح چون خوردن و نوشیدن و مباشرت با همسر بر می‌دارند. (بقره، آیات 45 و 46 و 153 و روایات تفسیری)  از این رو، می‌توان گفت که روزه یکی از مهمترین آزمون‌های الهی است که از طریق آن می‌توان اهل اخلاص را از غیر آن باز شناخت.
امام على (ع) درباره این کارکرد روزه می‌فرماید: فرض‌الله … الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج‌البلاغه، حکمت 252)
حضرت فاطمه (س) نیز در باره نقش روزه در اخلاص می‌فرماید: فرضَ الله الصيام تثبيتاً للاخلاص؛ خداوند روزه را به خاطر تثبيت اخلاص واجب فرموده است.( بحارالانوار، ج 96، ص 368)
روزه و همدردی با دیگران
از دیگر کارکردهای روزه می‌توان به عنصر همدردی در آن اشاره کرد؛ زیرا روزه‌دار با روزه‌داری خود شرایط سخت دیگران را درک می‌کند و به سبب تحمل رنجی که در مدت روزه‌داری می‌برد، رنج فقیران را با تمام پوست و گوشت خود احساس می‌کند. ایجاد شرایط مشابه و همانندسازی فضای زندگی با زندگی فقیران، در مهمترین بعد یعنی فقدان خوردنی و نوشیدنی و لذت‌های دیگر، موجب می‌شود تا احساس همدردی ایجاد شده و زمینه برای احسان و انفاق مالی فراهم آید.  
پس غیر از حکمت‌های بیان شده، می‌توان به این حکمت نیز اشاره کرد که امام صادق(ع) درباره وجوب روزه بیان کرده است. ایشان می‌فرماید: انما فرض الله الصیام لیستوى به الغنى و الفقیر؛ خداوند روزه را واجب کرده تا بدین‌وسیله دارا و ندار و غنى و فقیر مساوى گردند.(من لا یحضره الفقیه، ج 2 ص 43، ح 1)
امام رضا (ع) نیز در این باره می‌فرماید: انما امروا بالصوم لکى یعرفوا الم الجوع و العطش فیستدلوا على فقر الاخر؛ مردم به انجام روزه امر شده‏اند تا درد گرسنگى و تشنگى را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگى آخرت را بیابند.(وسائل‌الشیعه، ج 4 ص 4 ح 5 علل الشرایع، ص 10)
روزه، زکات بدن
از دیگر حکمت‌هایی که در روایات برای روزه بیان شده، زکات بدن است. به این معنا که برای هر چیزی زکاتی است؛ یعنی همان طوری که برای مال زکاتی است و برای دانش زکاتی چون انتشار و تعلیم آن، برای بدن نیز زکاتی است که با پرداخت آن زمینه رشد و بهبودی و نمو مناسب بدن فراهم می‌آید.
رسول خدا (ص) فرموده است: لکل شیئى زکاهًْ و زکاهًْ الابدان الصیام؛ براى هر چیزى زکاتى است و زکات بدن‌ها روزه است.(الکافى، ج 4، ص 62، ح 3)
نیز آن حضرت مي‌فرمايد: صوموا تصحّوا؛ روزه بگيريد تا تندرست بمانيد.(مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1388 هـ، ج 96، ص 255)
پژوهش‌های پزشکی نیز امروزه ثابت کرده است که روزه نقش بسیار موثری در از بین بردن بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های سرطانی دارد؛ زیرا کاهش مواد مغذی در بدن، نخستین تاثیر را در سلول‌های سرطانی به جا می‌گذارد و ریشه آنها را می‌خشکاند. بنابراین، برای اینکه بدنی سالم و اندامی خوب داشته باشیم و همه اعضای بدن به درستی به کار خود مشغول شوند باید روزه را به عنوان یک درمان بپذیریم و از آن برای رشد و نمو درست بدن خود سود بریم.
روزه، سپر آتش
برخی از اعمال صالح، آثار خاصی برای دفع و رفع عذاب دارند. به عنوان نمونه اطعام، نقش بسیار موثری در رهایی انسان از دوزخ ایفا می‌کند؛لذا بسیاری از دوزخیان در پاسخ چرایی گرفتار شدن به دوزخ می‌گویند:لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ  وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ ؛ از مجرمان پرسش می‌شود که چه چیزی شما را به دوزخ کشانده است؟ گفتند: ما نمازگزار نبودیم و مسکین را اطعام نمی‌کردیم.(مدثر، آیات 40 تا 44)
در سوره انسان نیز خداوند درباره چرایی اطعام اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به مسکین و  فقیر و اسیر افزون بر مسئله وجه الله و اخلاص ایشان، به خوف از دوزخ اشاره می‌کند و آن را یکی از علل اطعام آنان بر می‌شمارد.
روزه یکی از راه‌ها و اسبابی است که خداوند برای در امان ماندن از آتش دوزخ قرار داده است. پیامبر(ص) درباره این حکمت و فلسفه روزه می‌فرماید: الصوم جنهًْ من النار؛ روزه سپر آتش (جهنم) است؛ یعنى به واسطه روزه گرفتن انسان از آتش جهنم در امان خواهد بود.»(الکافى، ج 4، ص 162)
روزه جهادی
در آموزه‌های اسلام، جهاد به ویژه نظامی آن به سبب سختی‌اش معیاری برای کارهای دیگر قرار داده شده است. از این رو اموری چون کسب حلال، خوب شوهرداری کردن و مانند آن در حکم جهاد دانسته شده و این گونه اعمال با جهاد سنجیده می‌شود. مثلا گفته می‌شود: جهاد المراه حسن التبعل؛ جهاد زن خوب شوهرداری کردن است.
روزه گرفتن به سبب آنکه پاگذاشتن بر هواهای نفسانی و لذت‌‌ها حتی مباح است، کاری سخت و مشقت‌آور است؛ و از این دشوارتر روزه‌ای است که در گرمای تابستان و در زیر آفتاب و با کار و کارگری همراه باشد. چنین روزه‌ای به حکم «افضل الاعمال احمزها؛ بهترین کار‌ها سخت‌ترین آنهاست» یکی از مصادیق افضل اعمال است؛ چنانکه از نظر پیامبر(ص) از مصادیق جهاد است و شخص روزه‌دار در چنین شرایطی به عنوان مجاهد شناخته می‌شود؛ زیرا به جهاد اکبر نفس در شرایط بسیار سخت رفته است. پیامبر(ص) می‌فرماید: الصوم فى الحر جهاد؛ روزه گرفتن در گرما، جهاد است.(بحارالانوار، ج 96، ص 257)
امام صادق (ع) نیز درباره روزه‌داری در گرمای شدید و سخت می‌فرماید: من صام لله عزوجل یوما فى شدهًْ الحر فاصابه ظما و کل الله به الف ملک یمسحون وجهه و یبشرونه حتى اذا افطر؛  هر کس که در روز بسیار گرم براى خدا روزه بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را مى‏گمارد تا دست‏به چهره او بکشند و او را بشارت دهند تا هنگامى که افطار کند.(الکافى، ج 4، ص 64، ح 8؛  بحارالانوار، ج 93، ص 247)
روزه نفس
در آموزه‌های اسلامی برای روزه اقسام و انواع گفته شده که از جمله آنها روزه سکوت(آل عمران، آیه 41؛ مریم، آیات 10 و 11 و  26)، روزه کفاره حج(بقره، آیه 196) و مانند آن است.
البته یک نوع تقسیم‌بندی دیگر وجود دارد که به حسب جسم و روان است. به این معنا که گاه تنها جسم آدمی روزه دار است، ولی روح و روانش روزه ندارد. بهترین روزه آن است که جسم وروح با هم روزه دار باشد. البته روزه روان و نفس سخت‌تر است. روزه نفس، جهاد اکبر است. اینکه انسان بتواند در برابر همه لذات زندگی چشم بپوشد و روانش را به سوی لذت معنوی و لقاءالله سوق دهد سودمندترین روزه‏هاست، چنانکه علی(ع) درباره روزه نفس می‌فرماید: صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام؛ روزه نفس از لذتهاى دنیوى سودمندترین روزه‏هاست.(غررالحکم، ج 1، ص 416، ح 64)
روزه واقعى
به سخن دیگر روزه نفس همان روزه واقعی است؛ زیرا انسان اگر تنها از خوردن و نوشیدن دست بردارد، در حالی که توانایی ندارد از حرام‌های دیگر الهی چون غیبت و دروغ و ظلم و چشم‌چرانی و بدگویی و تحقیر و مانند آنها دست بردارد، در حقیقت روزه‌دار نیست. از این‌رو شرط دست یابی به تقوا، روزه در تمام ابعاد و ترک همه محارم الهی است. امیرمومنان (ع) دراین باره می‌فرماید: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهیز از حرام‌ها است همچنانکه شخص از خوردن و نوشیدن پرهیز مى‏کند.(بحارالانوار، ج 93، ص 249)
برترین روزه
پس دست‌یابی به روزه واقعی آن است که قلب و روان آدمی روزه‌دار باشد و تنها به روزه جسمانی و زبان بسنده نکند.امام علی(ع) در بیان برترین و بهترین اقسام روزه‌ها می‌فرماید: صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است.(غررالحکم، ج 1، ص 417، ح 80)
پس در روزه واقعی باید همه اعضا و جوارح و جوانح آدمی روزه دار باشد و همان طوری که شکم و فرج روزه دار است، باید چشم و گوش و دیگر اعضای بدن نیز روزه‌دار باشد. امام صادق(ع) دراین باره می‌فرماید: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه مى‏گیرى باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه‏دار باشند.«یعنى از گناهان پرهیز کند.»(الکافى، ج 4، ص 87، ح 1)
از حضرت فاطمه (س) نیز روایت است که درباره روزه اعضا و جوارح فرموده است: ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزه‏دارى که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزه‏اش به چه کارش خواهد آمد.(بحارالانوار، ج 93 ص 295)
روزه ناقص
روزه ناقص انواع و اقسامی دارد، از جمله آنها روزه‌ای است که تنها شخص نخورد و نیاشامد ولی دروغ و غیبت کند و از دیگر محارم الهی اجتناب نورزد. البته غیر از اینها موارد دیگری است که توجه به آنها می‌تواند ما را به روزه کامل رهنمون کند و گرفتار روزه‌های ناقص نگردیم.
امام باقر (ع) در بیان برخی از مصادیق روزه‌های ناقص می‌فرماید: لا صیام لمن عصى الامام و لا صیام لعبد ابق حتى یرجع و لا صیام لامراهًْ ناشزهًْ حتى تتوب و لاصیام لولد عاق حتى یبر؛ روزه این افراد کامل نیست: 1 – کسى که امام (رهبر) را نافرمانى کند؛ 2 – بنده فرارى تا زمانى که برگردد؛ 3 – زنى که اطاعت‏شوهر نکرده تا اینکه توبه کند؛ 4 – فرزندى که نافرمان شده تا اینکه فرمانبردار شود.(بحارالانوار، ج 93، ص 295)
روزه بى‌ارزش
همان طوری که برخی از روزه‌‌ها ناقص است برخی دیگر از روزه ‌ها نیزبی ارزش است و تنها برای شخص ظاهر و پوستی بی‌محتوا و بی معنا می‌ماند. امیرمومنان علی (ع) می‌فرماید: کم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظما و کم من قائم لیس له من قیامه الا السهر و العناء؛ چه بسا روزه‏دارى که از روزه‏اش جز گرسنگى و تشنگى بهره‏اى ندارد و چه بسا شب زنده‏دارى که از نمازش جز بی‌خوابى و سختى سودى نمى‏برد. (نهج‌البلاغه، حکمت 145)
از جمله مصادیق این روزه‌های بی‌ارزش و بی اهمیت روزه کسی است که دروغ و غیبت می‌کند و یا برای ریا روزه می‌گیرد و یا برای سلامتی تن و جنبه‌های بهداشتی و لاغر شدن، روزه را به جان می‌خرد و یا علل و عوامل و نیات و انگیزه‌های دیگری در روزه‌اش وارد می‌شود و آن را بی ارزش و بی‌اهمیت می‌سازد.
اهمیت و پاداش روزه
در اهمیت روزه همین بس که خداوند خود مسئولیت پاداش‌دهی به روزه‌دار را به عهده گرفته است. رسول خدا(ص) فرمود: قال الله تعالى: الصوم لى و انا اجزى به؛ خداى تعالى فرموده است: روزه براى من است و من پاداش آن را مى‏دهم.(وسائل الشیعه، ج 7، ص 294، ح 15 و 16 و 27 و 30)
از جمله پاداش‌هایی که خداوند برای روزه‌دار در نظر گرفته، غذای بهشتی است. رسول خدا (ص) فرموده است: من منعه الصوم من طعام یشتهیه کان حقا على الله ان یطعمه من طعام الجنهًْ و یسقیه من شرابها؛  کسى که روزه ،او را از غذاهاى مورد علاقه‏اش باز دارد برخداست که به او از غذاهاى بهشتى بخوراند و از شرابهاى بهشتى به او بنوشاند.(بحارالانوار ج 93 ص 331)
در این راستا آن حضرت (ص) می‌فرماید: طوبى لمن ظما او جاع لله اولئک الذین یشبعون یوم القیامهًْ؛ خوشا به حال کسانى که براى خدا گرسنه و تشنه شده‏اند اینان در روز قیامت ‏سیر مى‏شوند.(وسائل‌الشیعه، ج 7 ص 299، ح‏2)
امام صادق(ع) نیز برای روزه‌دار دو شادی در دو زمان در دنیا و آخرت بیان می‌کند و می‌فرماید: للصائم فرحتان فرحهًْ عند افطاره و فرحهْ عند لقاء ربه؛  براى روزه‌دار دو خوشحالى است:1 – هنگام افطار 2 – هنگام لقاء پروردگار (وسائل الشیعه، ج 7، ص 290 و 294 ح‏6 و 26)
خداوند برای بیان ارزش و اهمیت روزه‌داری، برای بهشت دری خاص به عنوان در روزه‏داران قرار داده است. از پیامبر(ص) روایت است که فرمود: ان للجنهًْ بابا یدعى الریان لا یدخل منه الا الصائمون؛ براى بهشت درى است‏به نام (ریان) که از آن فقط روزه داران وارد مى‏شوند.(وسائل الشیعه، ج 7، ص 295، ح‏31؛ معانى الاخبار، ص 116)
از برکات روزه‌داری می‌توان به اجابت دعای روزه دار اشاره کرد. از امام کاظم(ع) یا امام رضا(ع) روایت است که می‌فرماید: دعوهًْ الصائم تستجاب عند افطاره؛ دعاى شخص روزه‏دار هنگام افطار مستجاب مى‏شود.(بحارالانوار، ج 92، ص 255، ح 33)
عفت و روزه
همچنین کسی که توانایی ندارد تا شهوت جنسی را از راه حلال پاسخ دهد، باید با روزه گرفتن آن را مهار نماید و مدیریت نفس را در دست گیرد؛ چرا که روزه يكي از راه‌هاي مهار طغيان شهوت جنسي است، بنابراين ميان عفت و روزه، رابطه مستقيم وجود دارد، پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد: يا معشر الشباب ان استطاع منكم الباءَةُ ـ ‌فليتزوّجُ، فانّه اَغضُّ للبصَر و اَحصنُ للفرج و من لم يستَطِعْ فعلَيْه بالصوم: اي گروه جوانان! كسي كه از شما توانايي ازدواج داشته باشد، ازدواج كند، زيرا ازدواج سبب مي‌شود كه از نواميس مردم چشم فرو بندد و دامان خويش را از آلودگي به بي‌عفتي حفظ كند و كسي كه توانايي بر ازدواج ندارد، روزه بگيرد.( مكارم شيرازي، ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه الامام علي ابن ابيطالب، 1378، ج 2، ص 315)
از دیگر آثار روزه می‌توان به  آرامش قلب اشاره کرد. امام باقر(ع) می‌فرماید: الصيام و الحج تسكين القلوب؛ روزه و حجّ آرامش‌دهنده قلوب آدميان است.( عظيمي، سيد جعفر، روزه از ديدگاه قرآن و عترت، مؤسسه انتشارات رسالت رمضان 1415 هـ )