ولایت، نخستین پرسش پس از مرگ

بسم الله الرحمن الرحیم

ولایت که باطن رسالت و نبوت است، نماد کاملی از دین اسلام و حقایق آن است. آن چه از آموزه های اسلامی و قرآنی به دست می آید این است که ولایت خداوند در حجت الهی همواره در جریان بوده است. پس نفی ولایت به معنای نفی حاکمیت و اطاعت خداوند است. از این روست که در واپسین لحظات زندگی پیامبر گرامی(ص)، خداوند فرمان می دهد تا در روز غدیر ولایت رسمی امیرمومنان(ع) و دیگر حجت های الهی بیان شود تا جریان ولایت الهی از طریق حجت های الهی پس پایان نبوت در قالب امامت معصوم(ع) ادامه یابد.

بر همین اساس است که در آموزه های قرآنی و روایات تفسیری، مهم ترین امانت الهی، ولایت دانسته شده که به آن اطاعت و عبادت معنا می یابد و نخستین پرسش پس از مرگ هر انسانی است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا گوشه ای از این حقیقت را بر اساس آیات قرآنی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ولایت، باطن نبوت و رسالت

ولایت به معنای نصرت و سرپرست و اختیاردار مبتنی بر محبت(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 885؛ التبیان، ج 7 و 49، ذیل آیه 44 سوره کهف؛ لسان العرب، ابن منظور، ج 15، ص 400) یک اصطلاح قرآنی است. بر اساس آموزه های قرآنی ولایت مطلق و کامل بر موجودات هستی، تنها شایسته خداوند است(انعام، آیه 14؛ شوری، آیه 9) و او از هر گونه ولی و سرپرستی منزه و پاک است.(اسراء، آیه 111)

خداوند در آیه 14 سوره انعام بر این نکته تاکید می کند که به طور طبیعی و فطری در جست و جوی ولی و سرپرست هستند و به آن نیاز دارند. از این روست که خداوند به شدت از انتخاب غیر خدا برای پاسخ گویی به این خواسته فطرت برخورد می کند و با بیان پرسش انکاری این شیوه پاسخ گویی به یک نیاز طبیعی را نادرست می داند.

در این آیه تبیین شده که فلسفه نیازمندی انسان به ولایت و ولی به دلیل فقر ذاتی انسان است تا او را اطعام نماید و نیازهای گوناگون آرامشی و آسایشی او را برآورده سازد؛ زیرا انسان در ذات خودش فقیر و نیازمند است و هیچ گونه غنایی ندارد و همین فقر ذاتی و نیازمندی به دیگری برای تامین وجود و نیازهای موجودیت اوست که انسان را به سوی ولی سوق می دهد تا از آن طریق پاسخی به نیازهایش داده باشد. البته انسان به سبب فقدان علم و معرفت نسبت به تشخیص ولی غنی دچار اشتباه و خطا می شود و یا به عللی دیگر، افراد و یا چیزهای دیگر را جایگزین خداوند غنی بالذات می کند و ولایت دیگران را می پذیرد. از این روست که انسان هایی ولایت بتان را می پذیرند(رعد، آیه 16) و یا ولایت ابلیس و نسل آن را پذیرفته و آن را پاسخ گویی نیازهای فقری خود می دانند.(کهف، آیات 50 و 51؛ حجر، آیات 32 و 42)

از آن جایی که تنها خداوند قادر به پاسخ گویی به نیازهای ذاتی موجودات هستی و تامین آن ها و نیز قادر به انجام آن است و اوست که می تواند مصائب و مشکلات بشر را دفع دکند،‌ ولایت الهی ولایتی کافی و مکفی برای انسان هاست و می بایست او را تنها ولی خود انتخاب کرده و او را مرجع همه امور بدانند.(انعام، آیه 62؛ یونس، آیه 30؛ شوری، آیات 9 و 10 و 30 و 31) این خداوند است که ولایت انحصاری و کاملی بر تمامی امور تکوینی و تشریعی دارد و می تواند با ولایت مطلق خود همه هستی را سرپرستی کند.(انعام، آیات 14 و 57 و 62 و آیات دیگر) بر اساس آیاتی از جمله آیات 30 و 31 سوره شوری و 32 سوره احقاف هیچ موجودی از ولایت او نمی تواند خارج شود؛ زیرا بیرون از ولایت او چیزی نیست که نام وجود بر آن نهاده شود.

ولایت الهی که ریشه در همان آفریدگاری و پروردگاری خداوند و نیز غنای ذاتی او دارد، در انسان های کامل و حجت های الهی نمودار می شود؛ چرا که ایشان خلفای الهی هستند و به عنوان مجاری فیض الهی عمل می کنند. از این روست که ولایت پیامبران(ع) به عنوان ولایت معصوم مطرح شده است. پس اطاعت از اولیای الهی از انسان ها بر همگان واجب بوده و از آن جایی که ولایت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) ولایت کامل و مطلقی است هیچ کس را نرسد که از آن خارج شود و مدعی ولایت برای خود یا دیگری شود.(آل عمران، آیه 32؛ نساء، آیه 59 ؛‌مائده، آیات 55 و 56 و 92؛ انفال، آیات 1 و 20)

از آن جایی که ولایت الهی در ولایت معصومان(ع) چه از پیامبران و چه از اولیای دیگر از جمله اوصیای آنان در جریان است، هرگونه ولایت تکوینی و تشریعی دیگران تحت این ولایت کلی و مطلق معنا می یابد. از این روست که وقتی ولایت ایشان حکمی کند دیگر ولایت های دیگر مانند ولایت انسان بر جان و مال و عرض خودش یا ولایت بر فرزندان و مانند آن،‌ نمی تواند مقدم شود،‌ بلکه این ولایت معصومان(ع) که مقدم است.(احزاب، آیه 6)

این که گفته می شود ولایت باطن رسالت و نبوت است به معنای این است که پیامبران الهی به سبب رسیدن به مقام عصمت از راه متاله شدن از مقام رسالت و نبوت برخوردار شدند. از این روست که ولایت الهی در ایشان جریان یافته و ایشان به عنوان خلفای الهی از آن بهره مند شده اند.

ولایت امانت بزرگ الهی

یک معنا از ولایت الهی، خلافت انسان بر هستی است؛ زیرا خداوند انسان برای مسئولیت بزرگ خلافت انتخاب و به موجودات هستی معرفی کرده است. این ولایت به معنای آن است که انسان از سوی خداوند موظف و مکلف هستند که دیگر موجودات را سرپرستی نمایند و نیازهای آنان را برطرف کنند. این تکلیفی که بر عهده انسان گذاشته شده یک تکلیف تکوینی است. به این معنا که ذات انسان این گونه برای مدیریت بر هستی و سرپرستی و ولایت بر آن آماده شده است.

بر اساس آیه 72 سوره احزاب، انسان به سبب توانایی که داراست این مقام را به دست آورده و این امانت را به عهده گرفته است. از آیات 31 سوره بقره نیز به دست می آید که علم اسمایی انسان عامل تعیین کننده در این میان بوده است. البته همه انسان ها از نوعی ولایت عمومی برخوردار هستند ولی ولایت کامل تنها از آن انسان هایی است که به کمال مطلق برسند و مظاهر همه اسمای الهی در تمامیت و کمال آن باشند. این فعلیت یابی از طریق عبودیت به دست می آید و بر اساس همین روش عبادت انسانی که به حکم عقل و فطرت و یا وحی هدایتی بیان شده، به عنوان هدف وجودی برای انسان در آیه 56 سوره ذاریات مطرح شده است.

به هر حال، انسان هایی که دارای برجسته خاصی شده و مظاهر تمام و کمال اسمای الهی از طریق عبودیت شده اند، از ولایت کامل تکوینی و حتی تشریعی برخوردار هستند.

جریان ولایت پیامبر(ص) در امامان معصوم(ع)

ولایت پیامبر(ص) به سبب آن که مظهر اتم و اکمل الهی است یک ولایت بی چون و چرا،‌ کلی و مطلق است. از این روست که ولایت ایشان دامنه وسیع تری یافته است و دیگر پیامبران و اولیایی مظاهری از ولایت ایشان هستند. سخن در این باره بسیار است، اما نکته ای که باید توجه داشت این که ولایت مطلق و کلی پیامبر(ص) در امامان معصوم که به نصب الهی در این جایگاه قرار گرفته اند یک ولایت کلی و مطلق است.

از آیات پیش گفته به دست آمده که ولایت پیامبر(ص) و اوصیای منصوب از ایشان به عنوان اولیای الهی یک ولایت کامل و مطلق است و اطاعت از ولایت ایشان همان ولایت کامل و مطلق الهی است؛ چرا که خلفای الهی دارای همان ولایتی هستند که خداوند دارد. از این روست که هیچ تفاوتی میان اطاعت ایشان با اطاعت خداوند در آیات قرآنی بیان نشده است. پس ولایت ایشان در حقیقت استمرار ولایت الهی از طریق خلافت مطلق و کامل است. (آل عمران، آیه 32؛ نساء، آیه 59 ؛‌مائده، آیات 55 و 56 و 92؛ انفال، آیات 1 و 20 و آیات دیگر)

ولایت، نخستین پرسش پس از مرگ

از آن جایی که حقیقت خلافت الهی انسان در ولایت ظهور می یابد، می توان گفت که ولایت بزرگ ترین نعمتی است که به بشر ارزانی شده است. از آن جایی که همه انسان ها به این جایگاه برتر نمی رسند تا به عنوان مظاهر خداوندی از مقام خلافت تمام برخوردار باشند و دیگران را با ولایت خویش به کمال بایسته و شایسته برسانند، لازم است که انسان ها از ولایت معصومان(ع) پیروی کنند تا به سوی حقیقت کمال گام بردارند و از آثار و برکات آن بهره مند شوند.

از نظر آموزه های قرآنی بزرگ ترین نعمتی که به بشر داده شده، نعمت ولایت است که انسان ها با پیروی از آن ها می توانند به کمال برسند.

خداوند در آیاتی از قرآن به مساله ولایت به عنوان مهم ترین و اساسی ترین نعمت اشاره می کند. از همین روست که نخستین پرسشی که پس از مرگ از انسان ها پرسیده می شود تعامل انسان با این نعمت است. خداوند در سوره تکاثر می فرماید که انسان ها بر خلاف تصور باطلی که دارند، دنیا و مادیات آن هر چند که ارزشمند باشند، هیچ گونه اصالتی ندارد، بلکه آن چه اصالت دارد آخرت است.

بسیاری گمان می کنند که خداوند از نعمت هایی چون ثروت ، قدرت ، زن و فرزند می پرسد، در حالی که این ها امور مقدماتی و طبیعی برای زندگی دنیاست که ارزش پرسیدن ندارد،‌بلکه آن نعمت بزرگی که انسان می بایست به آن پاسخ دهد همان امانتی است که در اختیار او گذاشته شده بود تا به خلافت برسد. از آن جایی که ولایت الهی امانت بزرگی است که به انسان ها داده شده همین که انسان چشم به آخرت باز می کند، از آن می پرسند؛ چرا که ولایت است که جایگاه حقیقی انسان را تبیین می کند و او را اهل دوزخ و یا بهشت می سازد.

خداوند در آیه تکاثر به نقد دیدگاهی می پردازد که گمان می کند که همه اصالت از آن مادیات است و به تکاثر آن می پردازند در حالی کوثر حقیقی را می بایست در ولایت جست و بدان گرایش یافت. کوثر ولایت است که انسان را به جایگاهی ابدی اش رهنمون می کند. اما اهل تکاثر به ثروت و قدرت و نفرات خویشی خود چشم امید دوخته اند و گمان می کنند که اینها موجب سعادت و آسایش و آرامش ایشان است؛ اما وقتی چشم ایشان به حقیقت در هنگام مرگ باز می شود و پرده ها کنار می رود(ق، ایه 22) و به دانش یقینی می رسند و دوزخ را می ببیند، می فهمند که اصالت را می بایست در جایی دیگر می جستند به جای تکاثر به سمت کوثر می رفتند تا از دوزخ می رستند. در این هنگام است که فرشتگان مرگ او را می گیرند و او را به عین الیقین نسبت به این مساله می رسانند و در آن جاست که نخستین پرسش از ولایت مطرح می شود که با نعمت بزرگ و امانت الهی یعنی ولایت چگونه برخورد کردی؟ هر کسی اگر بتواند به درستی پاسخ گو این پرسش باشد و در دنیا به جای تکاثر اموال و قدرت و نام و نشان و منصب و فرزند و مانند آن به سوی کوثر ولایت می رفت، می توان به سادگی تحت حمایت ولایت الهی پاسخ گو باشد و از دوزخ و آتش فروزان آن برهد.

خداوند پیروان هواهای نفسانی(بقره، آیه 120؛ رعد، آیه 37)، دشمنان و مخالفان پیامبر گرامی(نساء، ایه 115)، ظالمان(شوری، آیه 8)، کافران(محمد، آیه 11)، گمراهان (شوری، آیه 44)، مشرکان(اعراف، ایات 195 و 196) و تفرقه افکنان میان مسلمانان (نساء، آیه 115) را محروم از ولایت الهی معرفی می کند.

اما اگر تحت ولایت الهی قرار می گرفتند و از امام معصوم(ع) اطاعت می کردند در مسیری گام بر می داشتند که ایشان را به کمال می رساند و در هنگام سنجش اعمال و محاسبه آن در قیامت به راحتی از آن می گذشتند (انعام، ایه 62) چنان که در دنیا از نعمت های مادی الهی به میزان نیاز بهره مند می شدند.(شوری،‌آیات 27 و 28)

انسان هایی که در مسیر تقوا گام بر می دارند و نسبت به دنیا و تکاثر آن بی میل هستند و محبت دنیا در دل های آنان راه نیافته است ، در همین دنیا به این مقام می رسند که از کوثر ولایت بهره مند شده و مسیر خود را در همان راهی قرار دهند که ایشان بیان می کنند. این گونه است که در همین دنیا حقایق را به قلب خود می ببیند و حتی درهمین دنیا دوزخی که فروزان است به مشاهده می ببیند و رویت می کنند. خداوند در آیه 282 سوره بقره و آیات دیگر می فرماید که انسان از طریق تقوا به علم شهودی می رسد و این گونه است که ملکوت و باطن هستی و دنیا برای او آشکار می شود و آن حقایق را به عیان به چشم قلب می بیند.(انعام، آیه 75) در آیات 5 و 6 سوره تکاثر نیز همین معنا به شکلی دیگر بیان شد.

برخی گفته اند که در دنیا با چشم بصیرت تنها علم الیقین نسبت به حقایق ملکوتی به دست می آید و عین الیقین با چشم ظاهری تنها پس از مرگ یا در قیامت است. اما باید گفت که انسان ها با توجه به مراتب تقوایی و علم شهودی می توانند حتی در همین دنیا به شکل حق الیقین از آن علم داشته باشند، به این معنا که حتی می توانند خود همان حقیقت باشند نه این که با چشم بصیرت بدانند و با چشم ظاهر ببیند.

در تفسير قمى به سند خود از جميل از امام صادق (ع) روايت كرده كه گفت: به آن حضرت عرضه داشتم معناى آيه" لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ" چيست؟ فرمود: اين امت بازخواست مى‏شود از نعمت رسول اللَّه، و سپس از نعمت ائمه اهل بيتش(تفسير قمى، ج 2، ص 440)

و در كافى به سند خود از ابى خالد كابلى روايت آورده كه گفت: وارد شدم بر امام ابو جعفر (ع) دستور داد غذا آوردند، من با آن جناب طعام خوردم، طعامى كه پاكيزه‏تر و لطيف‏تر از آن در عمرم نخورده بودم، همين كه از طعام فارغ شديم، فرمود: اى ابو خالد اين طعام را چگونه ديدى؟ و يا فرمود: طعام ما را چگونه ديدى؟ عرضه داشتم فدايت شوم، من در عمرم طعامى پاكيزه‏تر و نظيف‏تر از اين نخورده بودم، ولى در حين خوردن به ياد آيه افتادم كه خداى تعالى مى‏فرمايد:" ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ" پس حضرت فرمود:" خداى تعالى از خوردن شما نمى‏پرسد"، تنها از آن دين حقى كه شما بر آنيد بازخواست مى‏كند (فروع كافى، ج 6، ص 280، ح 5 و ح 3)

و نيز در آن كتاب به سند خود از ابو حمزه روايت كرده كه گفت: با جماعتى نزد امام صادق (ع) بوديم، حضرت دستور داد طعام بياورند، طعامى آوردند كه در تمام عمرمان لذيذتر و خوشبوتر از آن نخورده بوديم، بعد خرمايى آوردند كه آن قدر شفاف و صاف و زيبا بود كه همه را به تماشا واداشت، مردى از حضار گفت: به زودى از اين نعيمى كه نزد پسر پيغمبر از آن متنعم شديد بازخواست مى‏شويد، امام (ع) فرمود: خداى عز و جل كريم‏تر و شانش جليل‏تر از آن است كه طعامى به بنده‏اش بدهد، و آن را براى شما حلال و گوارا بسازد، آن وقت بازخواستتان كند كه چرا خورديد؟ بلكه منظور از نعيم در آيه" لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ" تنها نعمت محمد و آل محمد (ع) است كه به شما ارزانى داشته است. (تفسير برهان، ج 4، ص 502، ح 6)

علامه طباطبایی در ذیل آیه می نویسد: اين معنا به طرق ديگر و عبارات مختلفى از ائمه اهل بيت (ع) روايت شده، و در بعضى از آنها آمده كه منظور از نعيم، ولايت (دوستى و اطاعت) ما اهل بيت است؛ و برگشت اين معنا به همان معنايى است كه ما خاطرنشان ساخته و گفتيم، منظور از نعيم تمامى نعمت‏هايى است كه خداى تعالى به بشر انعام فرموده، بدان جهت كه نعمت است، (و ولايت اهل بيت از ارزنده‏ترين مصاديق آن است بلكه با راهنمايى امامان‏ است كه استعمال نعمت شكر مى‏شود نه كفران).

توضيح اينكه نعمت‏هايى كه خداى تعالى به آدمى ارزانى داشته اگر انسان مورد بازخواست از آنها قرار مى‏گيرد، از اين جهت نيست كه نعمت‏ها مثلا گوشت بوده يا نان يا خرما و يا آب خنك، و يا مثلا چشم يا گوش و يا دست و پا بوده، بلكه از اين جهت از آنها پرسش مى‏شود كه خداى تعالى آنها را آفريده تا نعمت بشر باشند، و آنها را در طريق كمال بشر و رسيدنش به قرب عبودى واسطه و وسيله كرده، كه بيانش به طور اشاره گذشت، و بشر را دعوت كرده كه آن نعمت‏ها را به عنوان شكر مصرف كند، و طورى استعمال كند كه آن استعمال شكر شمرده شود نه كفران پس آنچه از آن بازخواست مى‏شويم نعمت است بدان جهت كه نعمت است، نه بدان جهت كه خوردنى يا پوشيدنى و يا اعضاى ذى قيمت بدنى است، و معلوم است كه خود آدمى نمى‏تواند تشخيص دهد كه داده‏هاى خداى تعالى را چگونه استعمال كند تا نعمت شود، و يا به عبارت ديگر شكر باشد نه كفران، تنها راهنما در اين باب دين خداست كه رسول خدا (ص) آن را آورده، و امامانى از اهل بيت خود را براى بيان آن دين نصب فرموده. پس برگشت سؤال از نعيم، سؤال از عمل به دين است، در هر حركت و سكون. و نيز اين معنا معلوم است كه سؤال از نعيم كه گفتيم سؤال از دين است سؤال از رسول خدا (ص) و امامان بعد از آن جناب است كه خدا اطاعتشان را واجب و پيرويشان را در سلوك الى اللَّه فريضه كرده، و طريق سلوك الى اللَّه است، همان استعمال نعمت است به آن نحوى كه رسول و امامان دستور داده‏اند.

روايت ابى خالد كه در آن حضرت ابو جعفر (ع) فرمود:" تنها از آن دين حقى كه شما بر آنيد بازخواست مى‏كند" به همين معنا اشاره مى‏كند كه منظور از سؤال از نعيم، سؤال از دين است.

و دو روايت جميل و ابى حمزه كه نقل كرديم، و در هر دو امام صادق (ع) فرمود:" اين امت بازخواست مى‏شود از نعمت رسول اللَّه، و سپس از نعمت ائمه اهل بيتش" به اين معنا اشاره دارند كه منظور از نعيم، رسول و امامان اهل بيت او است.

و در بعضى از روايات آمده كه نعيمى كه بشر از آن بازخواست مى‏شود رسول اللَّه (ص) است كه خدا او را بر همه اهل عالم انعام كرد تا از گرداب ضلالت نجاتشان دهد. و در بعضى ديگر آمده: ولايت ما اهل بيت است، و برگشت همه به يك معنا است، و ولايت اهل بيت عبارت است از واجب دانستن اطاعت و پيروى آنان، در هر گفتار و كردارى كه در سلوك طريق عبوديت دارند.( تفسير برهان، ج 4، ص 502 و 503)

به هر حال نعمتی که نخستین پرسش پس از مرگ و در قیامت از انسان می شود نعمت ولایت و چگونگی استفاده از آن است؛ هر چند که نعمت های دیگر نیز مورد پرسش قرار می گیرد که آیا به درستی شکر آن به جا آمده یا نه؟ ولی مهم ترین و اساسی ترین آن ها نعمت ولایت است که به انسان چگونه استفاده درست از نعمت های دیگر را می آموزد و اجازه نمی دهد که انسان به تکاثر گرفتار شده و لهو و لعب او را از کوثر باز دارد و به سمت گمراهی و دوزخ سوق دهد. اصولا خلقت انسان برای هدف مهمی است که از طریق ولایت قابل دست یابی است. از این روست که با توجه به غایت آفرینش باید گفت که نعمت عظمایی که ارزش دارد تا نخستین پرسش پس از مرگ باشد،‌نعمت ولایت است که میزان و ترازوی اعمال نسبت به دیگر نعمت ها خواهد بود.

علامه طباطبایی می نویسد: خداى تعالى انسان را آفريده، و غايت و هدف نهايى از خلقتش را كه همان سعادت او و منتهى درجه كمال او است تقرب عبودى به درگاه خود قرار داده، هم چنان كه خودش فرمود:" وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ(من جن و انس را نيافريدم مگر اينكه عبادتم كنند؛ سوره ذاريات، آيه 56) و اين تقرب عبودى همان ولايت الهى نسبت به بنده‏اش مى‏باشد، و خداى سبحان تمامى آنچه مايه سعادت او است و از آن در سلوكش به سوى غايتى كه براى آتش خلق كرده منتفع مى‏شود، و آن عبارت است از همه نعمت‏هاى ظاهرى و باطنى كه در اختيار او نهاده است.

پس استعمال اين نعمت‏ها به طريق خداپسندانه كه انسان را به غايت مطلوبش برساند همان طريقى است كه آدمى را به غايت و هدف از خلقتش كه همان اطاعت است مى‏رساند، و استعمال آنها به طور دلخواه و بدون در نظر گرفتن اينكه اين نعمت‏ها وسيله‏اند نه هدف، گمراهى و بريدن از هدف است، و اين خود معصيت است، چون خداى سبحان به قضايى رد و تبديل ناپذير حكم كرده كه انسان به سويش برگردد تا از عملش بازخواست نموده، به حساب اعمالش برسد، و بر طبق آن جزايش دهد، و عمل بنده كه گفتيم به حسابش مى‏رسند همان استعمال نعمت‏هاى الهى است، (اگر دروغ و تهمت و غيبت و مجامله و چه و چه است استعمال زبان است، كه يكى از بزرگترين نعمتهاى او است، و اگر زنا و دزدى و قتل نفس است استعمال آلت تناسلى و استعمال دست و ساير جوارح است) و لذا خداى تعالى مى‏فرمايد:" وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‏ وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى‏ ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى‏ وَ أَنَّ إِلى‏ رَبِّكَ الْمُنْتَهى‏" ، پس سؤال از عمل بنده سؤال از نعيم الهى است، كه به چه صورت مصرفش كرد، آيا شكر نعمت را بجاى آورد، و يا آن را كفران نمود؟

بی گمان چنان که علامه توضیح داد، این شکرگزاری درست دیگر نعمت ها زمانی انجام می شود که از نعمت کوثر ولایت بهره مند شده باشیم تا بتوانیم درستی استعمال و استفاده هر نعمت را بدانیم و پاسخ گو باشیم.