حیا در محضر خدا

بسم الله الرحمن الرحیم

حیا نقیض وقاحت است. وقیح کسی است که جرات به انجام کارهای زشت و قبیح دارد و از این کار شرم نمی کند و چهره و رخسارش عرق آزرم نمی نشیند. پس با حیا کسی است که از کارهای زشت و قبیح پرهیز دارد. از این روست که خداوند خود را با حیا دانسته است. بر اساس آموزه های قرانی حیا از ملازمات عقل است و انسان عاقل نسبت به زشتی و زشت کاری حیا می ورزد و از آن اجتناب می کند. این بدان معناست که گریز از زشتی و قبیح در انسان عاقل امری طبیعی و فطری است.

با این همه دیده می شود که بسیاری از مردم گرایش به زشت کاری داشته و حیا نمی ورزند. بدتر این که در برابر خداوندی که ایشان را می بیند مرتکب قبائح و زشتی ها می شوند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا علت فجور انسان را در برابر دیدگان خداوند تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم شناسی حیا

حیاء در زبان عربی معنایی دارد که در فارسی معادلی برای آن نیست. (فرهنگ اصطلاحات روز، گردآوري و تنظيم:ابراهيم اقبال، انتشارات امير کبير، ص 216) از این روست که در فارسی برای آن معانی چون شرمساری، خجلت، آزرم و عفت و مانند آن به کار می رود که البته مفهوم عربی آن را نمی رساند.

یکی از راه ها شناخت معنای واژه، بهره گیری از ضد و نقیض آن است. واژه حیاء نقیض وقاحت است. وقاحت دریدگی سفیهانه و جرات و تجری بر کار زشت و ناپسند است. پس می توان گفت که حیا حالتی برخاسته از خردورزی و عقلانیت است که در نتیجه آن می توان گفت که حیا تمسک به فضایل اخلاقی و آداب نیک و حسن عقلی است، در حالی که وقاحت به معنای گرایش به زشتی و قبایحی است که عقل عملی آن را قبیح و زشت شمرده است.

برخی واژه خُلع را ضد صفت حيا دانسته اند و ریشه این واژه خلع از اصطلاح عربی گرفته شده که درباره جامه و لباس به کار می رود. عرب می گوید: خَلعُ الإِزارِ و خَلعُ الثَّوب که به معنای بيرون آوردن زيرجامه يا لباس است. این اصطلاح زمانی به کار می رود و مثلا گفته مي شود «فُلانٌ خَليعُ الإِزار» کنايه از آن است که شخص براي شهوات و عمل جنسی مهیا و آماده شده است. پس آنچه را که نفسش را مي خواهد، انجام می دهد؛ پس بی حیا کسی است که مثل حيوان بي عقال رفتار می کند. پس چنان که حيا به معنای شرم کردن و پرهیز و اجتناب از معاصي و نقايص بشريت است، خلع که ضد آن است، کندن جامه طاعات و کمالات انسانيت و دریدگی و وقاحت نسبت زشتی ها و زشت کاری هاست.

برخی بر این باورند که واژه حیاء وقتی در حیوان به کار می رود به معنای فرج حیوان است.(مقاییس اللغه،‌ ذیل واژه حیا) پس حیا ورزیدن به معنای شرم، آزرم و خجالت کشیدن از ظهور و کشف عورت است؛ زیرا انسان به طور طبیعی از کشف و ظهور عورت خجالت می کشد. از این روست که پس از خوردن آدم(ع) و حوا(س) از میوه درخت ممنوع و چشیدن آن، عورت ایشان آشکار شد، آنان برای پوشاندن آن از برگ درختان بهشتی استفاده کردند.(اعراف، آیه 22؛ طه، آیه 121)

راغب اصفهانی حیا را به معنای انقباض نفس نسبت به زشتی و خودداری آن از زشتی و زشت کاری معنا می کند و می نویسد: الحیاءُ انقباض النفس عن القبائح و ترکُه لذلک.( راغب اصفهاني؛ مفردات، ترجمه غلامرضا خسروي، تهران، مرتضوي، 1375، دوم، ج1، ص 573) علامه طبرسی نیز در مجمع البیان همین معنا را پذیرفته است.( مجمع البيان، ج 5 ـ 6 ، ص 646) اما از آن جایی که خداوند نفس ندارد و از انقباض و انبساط نفسانی پاک و منزه است، کاربرد این واژه در توصیف خداوند و افعالش، مانند آن چه که در آیه 53 سوره احزاب آمده، به معنای ترک قبیح و زشتی است. پس این گونه نیست که در خداوند حالت نفسانی انقباض پدید آید و از چیزی شرم و خجالت بکشد.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب ص 270، به زبان عربی ذیل«حيى»)

به هر حال، حیاء در انسان یک حالت نفسانی است که نقیض آن را وقاحت (مجمع البيان، ج 1 ـ 2، ص 165) و خلع گفته اند.

اما حیاء در اصطلاحات اخلاقی به معناي محدوديت و در تنگنا افتادن نفس و شرم داشتن از ارتکاب محرمات شرعي و عقلي و عادي از ترس نکوهش و سرزنش دیگران است. از این روست که حیا را فضایل و صفات شريف نفس دانسته اند.(معجم مقائيس اللغه، ابن فارس، ج 2، ص 122)

برخی میان دو حالت حیا و استحیاء تفاوت و فرقی قایل شده و گفته اند که حيا بر حالت نفساني باطني اطلاق مي شود ،‌در حالی که استحياء در باب استفعال به معنای حالت ظاهری حیا‌ و در حقیقت آثار ظاهري حيا در رفتار شخص است که در خارج ظاهر مي شود. البته برخی گفته اند استحيا ممکن است به معني طلب حيا باشد از آن جهت که گويا حيا کننده، حيا را از نفس خود مي طلبد. (مجمع البحرين، فخرالدين الطريحي ، ج 1،ص113) برخی دیگر گفته اند که وقتي صفت حيا در باطن انسان ثابت شود، عنوان استحيا پيدا مي کند، يعني خواستن اينکه خود را از نقص حفظ کند. (اطيب البيان في تفسير القرآن، سيد عبدالحسين طيب، ج 1، ص 479)

علمای اخلاق از جمله نراقی در تعریف حیا می نویسد: حیا انحصار و انفعال نفس از ارتکاب محرّمات شرعی و قبائح عقلی و عادّی به جهت پرهیز از نکوهش و سرزنش است. از نظر ایشان حیا اعم از تقوا است ؛ چون تقوا عبارت از اجتناب معاصی شرعی است ولی حیا اعم از اجتناب معاصی شرعی و اجتناب از آن چیزی است که عقل و عرف آن را زشت می‎شمارند.

البته باید توجه داشت که بر اساس آموزه های قرآنی، تقوا اختصاص به معاصی شرعی ندارد. از این روست که واژه تقوا چنان که در آیه 2 سوره بقره آمده به معنای تقوا از قبایح عقلانی است که زمینه ساز بهره مندی از هدایت الهی می شود. در آیات بسیاری تقوا به معنای اجتناب و پرهیز از قبایح عقلانی و عقلایی به کار رفته است و اختصاصی به تقوای از معاصی شرعی ندارد. به نظر می رسد که واژه حیا به جهاتی دیگر چنان که می آید با تقوا تفاوت هایی دارد.

علامه مجلسی در ذیل روایتی از امام صادق(ع) که می‎فرماید: «الحیاءُ من الایمان و الایمانُ فی الجنّه» می نویسد: الحیاء ملکهٌ للنفس؛ حیا ملکه‎ای نفسانی است که موجب گرفتگی روح از قبیح و زشتی می‎شود و حیا انسان به او اجازه نمی دهد تا عمل زشتی را مرتکب شود و از ترس عقاب و مواخذه بر خلاف آداب رفتار نکند.

به هر حال، انسان وقتی به عقل و خرد خویش به مسایل می نگرد، آن را به دو دسته نیک و بد و نیز زشت و زیبا بخش می کند. پس نسبت به نیکی و زیبایی گرایش یافته و نسبت به بد و زشت گریزان است. علامه مجلسی در این باره می نویسد: حیا عبارت از تأثر نفس از امري است كه قباحت آن امر بر انسان ظاهر شده و باعث انزجار اوست.( مجلسي، محمد باقر؛ عين الحياة، تحقيق مهدي رجايي، قم، ج 2، ص 101)

حیا در اصطلاح علم اخلاق، يكي از انواع دوازده‌گانه جنس عفت به شمار مي‌آيد؛ چرا که انسان وقتی بنگرد كه انجام دادن كردارهاي زشت و پرداختن به كارهاي ناروا موجب نكوهش و سرزنش دیگران نسبت به او مي شود به ترك آن كردارهای زشت همت مي‌کند.( دايرة المعارف تشيع، ج 6، ص 583)

امام صادق (ع) در تعریف حقیقت حیا مي‌فرمايد: «اَلْحَياءُ نورٌ جوَهُرهُ صَدْرُ الاْيمانِ و تفسيرهُ التَّثَبُّتُ غَيْرَ كُلَّ شَيءٍ یُنکِرُهُ الَتّوْحيُد والْمَعْرِفَةُ ؛ حیا و شرم نوري است كه گوهر آن سينۀ ايمان است، معناي حیا اين است كه در برابر هر آنچه با توحيد و معرفت ناسازگار است خويشتن داري کرده و خود را ثابت قدم در برابر فشارهای زشتی نگه داری کني.( میزان الحکمه، ج 3، ص 1352)

علماي اخلاق حيا را دو گونه دانسته‌اند:1. حیای نفساني: آن حيايي است كه در سرشت و نهاد انسان نهاده شده است مثل شرمساري از عريان شدن و خجلت از آميزش ميان مردم؛ 2. حيای ايماني: خصلتي است كه مؤمن را به سبب ترس از خدا از انجام دادن كردارهاي گناه آلود باز دارد، بنابراين پرهيز از محرمات شرعی معلول حيای ايماني است.(دایره المعارف تشیع، ج 6، ص 583)

عقل منشای حیای انسان

اگر بخواهیم خاستگاه حیا را در انسان بیابیم می بایست آن را در عقل و عقلانیت انسان جست. از این روست که در روایات حیا و دین داری را از ملازمات عقل دانسته است. از جمله روایتی است که از امیرمومنان علی(ع) روایت شده است: الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِيّ‏ٍ (ع) قَالَ : هَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ (ع) فَقَالَ: يَا آدَمُ إِنّي أُمِرْتُ أَنْ أُخَيّرَكَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ فَاخْتَرْهَا وَ دَعِ اثْنَتَيْنِ. فَقَالَ لَهُ آدَمُ: يَا جَبْرَئِيلُ وَ مَا الثّلَاثُ؟ فَقَالَ: الْعَقْلُ وَ الْحَيَاءُ وَ الدّينُ. فَقَالَ آدَمُ: إِنّي قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ. فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: لِلْحَيَاءِ وَ الدّينِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ. فَقَالَا: يَا جَبْرَئِيلُ إِنّا أُمِرْنَا أَنْ نَكُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَيْثُ كَانَ. قَالَ: فَشَأْنَكُمَا وَ عَرَجَ ؛ اصبغ بن نباته از على عليه السلام روايت مى‏كند كه جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت: اى آدم ! من مأمور شده‏ام كه تو را در انتخاب يكى از سه چيز مخير سازم. پس يكى را بر گزين و دو دیگر را واگذار. آدم گفت: آن سه چيز چيست ؟ گفت: عقل و حياء و دين. آدم گفت: عقل را برگزيدم. جبرئيل به حياء و دين گفت: شما باز گرديد و او را واگذاريد. آن دو گفتند : اى جبرئيل! ما مأموريم هر جا كه عقل باشد با او باشيم. جبرئیل گفت : خود دانيد و بالا رفت.(اصول كافى، ج1 ،ص 11 ، روايت 2)

از این روایت به خوبی معلوم می شود که دین و اخلاق ریشه در عقلانیت بشر دارد؛ زیرا این عقل است که دین را می شناسد و نیز حسن و قبح اشیاء را دانسته و بدان حکم می کند. عقلی که در این جا مورد توجه است،‌ همان عقلی است که بدان حقایق شناخته و پای بندی و التزام عملی به حقیقت را موجب می شود. از این روست که امام صادق(ع) در تعریف عقل می فرماید: قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ: مَا عُبِدَ بِهِ الرّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ؛ به حضرت ابی عبدالله (ع) گفتم: عقل چیست؟ فرمود: چيزى است كه به وسيله آن خدا پرستش شود و بهشت به دست آيد. (همان، روایت 3)

پس انسان به فطرت خود نسبت به زشتی ها پرهیز و اجتناب می ورزد و گرایشی به زشتی و زشتکاری ندارد. از همین روست که وقتی به خطا و گناهی فرج و عورت انسان آشکار شد به سرعت بر پوشش آن اقدام کرد و نمایش زشتی خود را بر نتابید.(اعراف، آیه 22)

از نظر قرآن انسان هایی که از عقل خود بهره می گیرند و در مقام رشد هستند و عنوان رشید بر ایشان اطلاق می شود، گرایش به حیا داشته و از هر گونه بی حیایی و وقاحت و فضاحتی پرهیز می کنند. اما کسانی که گرفتار سفاهت هستند و از عقل و تعقل بهره ای نبرده اند، بی حیایی می ورزند و وقیحانه رفتارهای فضاحت باری چون لواط و مساحقه و مانند آن را انجام می دهند و زشتکاری را پیشه خود می سازند.(هود، آیات 77 تا 79)

بی حیای در محضر خدا

بدترین مردم کسانی هستند که نسبت به یک دیگر شرم می کنند و حیا می ورزند و کارهای زشت انجام نمی دهند و از مردم حیا می کنند،‌ اما از خداوند حیا نمی کنند.( نساء ، آیات 107 و 108) اینان با آن که می دانند خداوند ناظر دایمی ایشان است و همه چیز ایشان را می بیند و در برابر خداوند و محضر اویند، با این همه خجالت نمی کشند و حیا نمی کنند و مرتکب زشت ها و قبایح می شوند. خداوند در آیه 14 سوره علق می فرماید: أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى؛ آیا انسان ندانسته است که خداوند می بیند؟ انسان با این که می داند که خداوندی که عقل کل و آفریدگار عقل است، او را می بیند با این همه در مرای و منظر خداوند گناه می کند و زشت کاری پیشه کرده و تقوای عقلانی و شرعی روا نمی دارد.

همان سرشت و فطرت انسانی که خداوند با روح خود او را تشریف داده و کرامت بخشیده است، مقتضی آن است که انسان از قبیح و قباحت پرهیز کند و به دنبال بدی و زشتی نرود؛ زیرا عقل عملی حکم می کند که مثلا عدالت و وفا و صداقت خوب و نیک است و در برابر ظلم و بی وفایی و دروغ زشت است. همین عقل، به انسان اجازه نمی دهد تا به ویژه در مسایل جنسی به وقاحت رفتار کند و فرج و عورت خود را آشکار کند و آن را نپوشاند یا حفظ نکند؛ بلکه عقل عملی فرمان می دهد که از هر گونه رفتاری که وقیحانه است پرهیز کند و به حفظ عورت و نگه داشت آن بکوشد و آن را بپوشاند. از این روست که خداوند این گونه اعمال را عین رشد و عقلانیت و خردورزی و ضد آن را عین سفاهت و بی خردی دانسته است و انسان های رشید و خردورز را انسان های پاک و پاک دامن دانسته است.(هود،آیات 77 تا 79)

از آن جایی که رابطه مستقیمی میان دین و اخلاق و عقل وجود دارد، خداوند دین داری و ایمان را عین اخلاق و عقلانیت معرفی می کند و همین سلوک با حیایی را عین دین داری و ایمان معرفی می کند.(مومنون، آیات 5 تا 7؛ معارج، ایات 29 تا 31)

از نظر قرآن تنها کسانی فجور و بی تقوایی را پیشه خود می سازند که به فرمان اعتدال گرایی نفس پاک و فطرت سلیم خود پاسخ مثبت نمی دهند و برای دست یابی به مادیات و شهوت های دنیوی و نفسانی، مسیر فجور و ضد عقل و اخلاق و دین را در پیش می گیرند(شمس، آیات 7 تا 9؛ نور، آیه 33 و آیات دیگر) تا این گونه به دور از هر خط قرمزی در کمال ازادی مطلق بر پایه سفاهت و بی خردی به خوشگذاری و فجور بپردازند و مرزها را بشکافند و فجور پیشه گیرند.(قیامت، ایه 5)

اصولا نفس لوام و سرزنشگر که همان نفس معتدل عقلانی دارای اخلاق و دین است، اجازه نمی دهد تا انسان مسیر فجور و بی تقوایی و بی حیایی را در پیش گیرد، اما شهوت های سرکش و وسوسه های شیطانی اجازه نمی دهد تا بر مدار اعتدال راه برود و شخصیت متعادل خود را حفظ کند. از این روست که با تمام گستاخی در برابر دیدگان خداوند به فجور می پردازد و حیا نمی ورزد.

راغب می گوید فجور از فجر به معنای شکافتن آمده است. انسانی که فجور می کند کسی است که دیانت را می شکافد و مرزها و حدود و حریم های آن را نادیده می گیرد و گستاخانه حریم شکنی و حرمت شکنی می کند. او می خواهد برای تمام عمر جلویش باز باشد و چیزی به عنوان خط قرمز و قانون مانع از زشت کاری های او نشود. از این روست که نخست فطرت خویش را ذبح می کند و با شبهات علمی و شبهه سازی خود را توجیه می کند تا به این گمان برسد که خدایی نیست که ناظر اوست تا از او خجالت بکشد و حیا ورزد.

امام صادق (علیه السلام) انسان را از این گونه رفتار پرهیز می دهد و می فرماید: ای اسحاق چنان از خدا بترس که گویا تو را می بیند، و اگر تو او را نمی بینی، مسلّماً او تو را می بیند، و اگر معتقد باشی که تو را نمی بیند، به تحقیق کافر شده ای و اگر هم یقین داشته باشی که تو را می بیند اما باز هم در برابرش گناه می کنی، او را پست ترین ناظران و بینندگان خود دانسته ای.(کافی، ج3، ص174)

گناه در جایی که هیچ کس نباشد

فخرالمحققین سیّد محمد اشرف، سبط سید الحکما میرداماد، در کتاب «فضائل السادات» از کتاب «مدهش» ابن جوزی نقل می فرماید: که مردی از پرهیزکاران وارد مصر شد. آهنگری را دید که آهن تافته و گداخته را با دست [بدون انبر] از کوره بیرون می آورد و حرارت آهن به دست او هیچ آسیبی نمی رساند. با خود گفت: این شخص یکی از بزرگان است. پیش رفت و سلام کرد و گفت: تو را به حق آن خدایی که در دست تو این کرامت را جاری نموده، برای من دعایی کن. آهنگر تا این سخن را شنید گریست و گفت: گمانی که درباره ی من کردی صحیح نیست، من از پرهیزکاران و صالحان نیستم. آن مرد گفت: انجام چنین کاری جز به دست بندگان صالح خدا امکان پذیر نیست!

آهنگر گفت: صحیح است اما دست من هم سببی دارد. آن مرد اصرار کرد تا از علّت امر مطلع شود.

آهنگر گفت: روزی بر در همین مغازه مشغول کار بودم، زنی بسیار زیبا و خوش اندام که کمتر مانند او را دیده بودم جلو آمد و اظهار فقر و تنگدستی شدیدی کرد. من دل بر رخسار او بستم و شیفته ی جمالش شدم و لذا به او تمایل نشان دادم و او را دعوت به گناه کردم و گفتم در صورتی که به چنین کاری راضی شوی هرچه احتیاج داشته باشی برمی آورم.

زن در پاسخ گفت: از خدا بترس، من اهل چنین کاری نیستم من به او گفتم: پس برخیز و دنبال کار خود برو. او نیز برخاست و رفت، اما طولی نکشید که دو مرتبه برگشت و در اثر تنگدستی مجبور شد که خواسته ی مرا بپذیرد، اما با این شرط که به مکان خلوتی بروند که غیر او و من کسی دیگر در آنجا نباشد.

من قبول کردم و او را به خانه ی خود بردم و درها را محکم بستم و آنگاه به جانب زن رفتم. آن زن چون برگ بید به لرزه افتاد و قطرات اشک چون ژاله از دیده بارید.

به او گفتم: چرا می لرزی؟ گفت به شرط من عمل نکردی، زیرا غیر از من و تو، پنج نفر دیگر این جا حضور دارند که آنها عبارتند از: خدا، دو فرشته ی من، و دو فرشته ی تو که مأمور کتابت اعمال هستند.

وقتی این سخن را از زن شنیدم، آتش شهوت در من سرد شد و از آن عمل زشت منصرف شدم و آنگاه از پول و کالا هر مقدار که در توان داشتم به او دادم، زن صالحه نیز در مقابل دست به دعا برداشت و گفت خداوندا چنان چه او از خوف تو، آتش شهوت به من را سرد کرد تو نیز آتش دنیا و آخرت را بر او سرد کن، که دعای آن زن به اجابت رسید، و از آن پس حرارت آتش بر من اثر ندارد و بدون انبر، آهن ها را از کوره بیرون می آورم.