اخلاقی - تربیتیاصولی فقهیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

آثار ریا و ریاکاری

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

ریا ضد اخلاص، نوعی شرک و نفاق است. ریاکار با ریا می کوشد تا مردم از اعمال نیک او آگاه شوند و در باره او گمان خیر و نیک برند. بنابراین، همواره یا کارهایش را به نیت خوشنامی می کند یا این که افزون بر رضایت خدا، خوشنامی را نیز در کارش شرکت می دهد.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا این گونه رفتار انسانی را بر اساس آموزه های اسلامی تبیین و آثار آن را بیان نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم شناسی ریا

واژه ریا در زبان عربی از ماده «روی» یا «رای» به معنای تظاهر و ظاهرسازی است.( معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، تهران، انشارات امیرکبیر، 1384ش، ج2، ص1700) صاحب مجمع البیان نیز ریا را مشتق از رویت دانسته است.( ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی؛ مجمع البیان، بیروت، 1408 ه.ق، چاپ دوم، ج2، ص650) ریا ورزیدن یا ریا کردن عملی را برای چشم دید مردم انجام دادن است. حافظ می سراید:

گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود

تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود.

ریاورزی، به معنای این است که شخص کاری را به انگیزۀ جلب توجه مردم انجام دهد.(معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۴۷۳) و نیز به معنای تظاهر و نشان دادن به غیر است.( قاموس قرآن، قم، ج ۳، ص۳۰)

و در اصطلاح به معنای این است که انسان کار خوبی انجام دهد و قصدش تظاهر و نشان دادن آن به مردم باشد نه برای خدا، خواه این کار عبادی محض باشد مانند نماز و خواه غیر آن باشد مانند انفاق.

فیومی در مصباح در بیان معنای اصطلاحی آن می نویسد که ریا به معناى آشكار كردن عمل در نزد مردم تا آن را ببينند و به او گمان خير پيدا كنند.( المصباح، ج 1 – 2، ص 247، «روى»)

برخی ریا را به معنای آن دانسته اند که کسی انسان بخواهد با ارائه کارهای نیک خود، مقام و منزلتی در دل مردم پیدا کند. البته باید توجه داشت که این شیوه اگرچه در تمامی کارهای خوب امکان دارد، ولی نام ریا در اصطلاح شرعی، مخصوص است به اینکه آدمی در انجام عبادات، چنین قصدی داشته باشد.( فهری، احمد؛ بحثی پیرامون ریا و عجب، تهران، انتشارات نهضت زنان مسلمان، 1359، چاپ چهارم، ص6)

البته از بیان برخی علمای اخلاق استفاده می­شود که ریا اختصاص به اعمال عبادی نداشته و شامل سایر افعال غیر عبادی انسان نیز می شود.

امام خمینی(ره) در این باره می فرمایند: «ریا عبارت است از نشان دادن چیزی از اعمال حسنه یا خصال پسندیده و یا اعمال حقه به مردم، برای منزلت پیدا کردن در قلوب آن ها و اشتهار پیدا کردن نزد آن ها به خوبی و صحت و امانت و دیانت بدون قصد صحیح الهی».( موسوي خميني، روح‌الله؛ شرح چهل حديث، تهران،موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، 1385، ص35)

برخی دیگر، ریا را طلب منزلت و مقام در قلب‏هاى مردم به وسيله عبادات و طاعات خداوند متعال دانسته اند. اين گونه ريا كه در مقابل اخلاص در نيت مطرح مي شود، به لحاظ شرعي شرك در عبادت و حرام است و سبب باطل شدن عبادت نيز مى‏شود . شخص رياكار نزد مردم چنين نشان مى‏دهد كه مخلص و مطيع واقعى خداوند است در صورتى كه در حقيقت چنين نيست.

ریا با شرایطی خاص تحقق می یابد: 1. این که قصد و نیت ريا داشته باشد ؛ 2. کار با در نظر گرفتن اغراض دنيوى نظير كسب محبوبيت نزد مردم یا از طریق محبوبیت كسب ثروت و رياست انجام شود؛ 3. کار و عمل در امور عبادی ؛ 4. به ویژه امور عبادی مستحب باشد.

بنابراين هر تظاهر و نشان دادني ريا نيست؛ زیرا خداوند واجب دانسته تا برخی از اعمال به شکل تظاهر و آشکار انجام گیرد که از آن جمله انجام نمازهای واجب به شکل جماعت است.

ریاورز دارای ظاهری زیباست ولی باطنی زشت دارد. امام امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: المرائی ظاهره جمیل و باطنه علیل ؛ ریا کار ظاهر عملش زیبا و باطنش زشت و بیمار است! » (غرر الحکم ، ج 1، ص 60، شماره 1614) آن حضرت(ع) هم چنین فرمود: ما اقبح بالانسان باطنا علیلا و ظاهرا جمیلا؛ چه زشت است که باطن انسان خراب و بیمار و ظاهرش زیبا باشد» ! (غرر الحکم، ج 2، ص 749، شماره 209)

به نظر می رسد که در آخر زمان نقش بازی کردن و تظاهر و ریاورزی بیش تر خواهد شد. از این روست که امام صادق (ع) از پیامبر(ص) نقل می کند که ایشان فرمود: سیاتی علی الناس زمان تخبث فیه سرائرهم و تحسن فیه علانیتهم، طمعا فی الدنیا لایریدون ما به عند ربهم یکون دینهم ریاء، لایخالطهم خوف یعمهم الله بعقاب فیدعونه دعاء الغریق فلایستجیب لهم؛ زمانی بر مردم فرا می رسد که باطن آنها آلوده و ظاهرشان زیبا است، و این به خاطر طمع در دنیا می باشد، هرگز آنچه را نزد پروردگارشان است اراده نمی کنند، دین آنها ریا است، و خوف خدا در قلبشان نیست، خداوند مجازاتی فراگیر بر آنها می فرستد و آنها همچون فرد غریق او را می خوانند ولی دعای آنان را اجابت نمی کند! (کافی، ج 2، ص 296)

واژۀ «ریا» در قرآن پنج مرتبه تکرار شده است که سه مرتبه به صورت مصدر و دو بار به صورت فعلی است. کاربرد واژه در تمامی این موارد، همان معنای اصطلاحی آن است. از جمله این آیات، آیه 6 سوره ماعون است که خداوند در آن می فرماید: الذینَ هُم یَرَاءُون؛ همان کسانی که ریا می‌کنند.

اقسام و انواع ریا

هر چند که به نظر می رسد ریا تنها در حوزه عمل باشد، ولی محدود به آن نیست؛ زیرا می تواند ریا در عقیده نیز شکل بگیرد؛ ریا در عقیده همان نفاق است که در این صورت از ریای اصطلاحی خارج است.

اما ریا در عمل می تواند در اعمال واجب و مستحب باشد؛ چنان که می تواند به شکل گفتاری، هیات رفتاری و مانند آن انجام گیرد.( نراقی؛ احمد؛ معراج السعادة، قم، انتشارات طوبای محبت،1385، چاپ اول، ص 515؛ مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، تهران، دراالکتب الاسلامیه ، 1397ه.ق، چاپ دوم، ج 72، ص 267 تا 268)

خداوند در قرآن از ریا در عبادت به عنوان شرک یاد کرده است.(کهف، آیه 110) از امام صادق(عليه السلام) نقل شده، اين شرك که در این آیه گفته شده همان شرك در ريا است. (البرهان، ج 3، ص 689 ، ح 3؛ تفسير قمى، ج 2، ص 45) به این معنا که انسان در اعمال عبادی به جای این که اخلاص را مراعات کند، با تظاهر دیگران را شریک اعمال عبادی خود می کند و این گونه نه تنها اعمال را احباط می کند بلکه خود را در معرض تهدید یا عذاب الهی قرار می دهد؛ چرا که خداوند بهترین شریک در هستی است و هر چیزی که بوی شراکت از آن برخیزد، از سهم خود می گذرد و همه را به شریک می بخشد؛ زیرا تنها اعمال خالص را می پذیرد.(انعام، آیه 136)

حضرت پیامبر(ص) می فرماید: یقول الله سبحانه انی اغنی الشرکاء فمن عمل عملا ثم اشرک فیه غیری فانا منه بری ء و هو للذی اشرک به دونی؛ خداوند سبحان می فرماید: من بی نیازترین شریکانم، هرکس عملی بجا آورد و غیر مرا در آن شریک کند من از او بیزارم، و این عمل از آن کسی است که شریک قرار داده نه از آن من! (میزان الحکمه، ج 2، ص 1017، چاپ جدید)

از نظر خداوند ریا در جهاد(انفال، ایه 47)، نماز(نساء، ایه 142؛ ماعون، آیات 1 تا 6) و انفاق های مالی (بقره، ایه 264) و مانند آن کاری بس ناپسند، حرام و ممنوع است و انسان می بایست در همه کارها حتی این اعمال عبادی به ویژه از هر گونه شرک و ریا ورزی پرهیز کند.

عوامل و موانع ریا

مهم ترین عامل در ریا اصطلاحی و غیر اصطلاحی را می بایست در همان جهالت انسان، عدم شناخت و کفر به خدا دانست. از این روست که خداوند در آیه 264 سوره بقره و 38 سوره نساء، رفتار ریای انسان را به همان کفر او نسبت می دهد.

البته برخی از انسان ها با آن که کافر به خدا نیستند، ولی نسبت به قیامت و رستاخیز کفر می ورزند و اعتقادی به معاد ندارند. همین مساله موجب می شود که در عقاید و اعمال ریا ورزند و از دایره اخلاص خارج شوند.(بقره، ایه 264؛ نساء، آیه 38)

سومین عاملی که خداوند به عنوان عامل ریاورزی انسان بیان می کند، وسوسه های شیطانی است. خداوند در آیه 38 سوره نساء، شيطان را، موجب روى آورى انسان، به رياكارى در انفاق معرفی می کند.

پس می توان گفت که مهم ترین موانع در برابر ریاکاری انسان، همان شناخت واقعی به خداوند، ایمان به او و نیز ایمان به علم و آگاهی او نسبت به اعمال و نیات خفی و اخفای انسان (انفال، ایه 47؛ نساء، آیات 38 و 39) و هم چنین اعتقاد به معاد و رستاخیز حتی در حد و اندازه گمان و امید و احتمال (همان آیات ؛ کهف، آیه 110 به دلیل آن که امام صادق علیه السلام شرک در آیه را به معنای ریاورزی دانسته است، تفسير قمى، ج 2، ص 45) و در نهایت تقوای پیشگی و اجتناب از وسوسه های شیطانی است.(نساء، آیات 38 و 39)

حکم و آثار ریا در قرآن

خداوند هرگاه از ریا سخن به میان آورده، آن را عملی زشت، کاری ممنوع و حرام دانسته است.(بقره، آیه 264؛ نساء، آیات 36 تا 38؛ انفال، ایه 47؛ کهف، ایه 110؛ ماعون، آیات 1 تا 6)

از مهم ترین آثاری که خداوند برای عملی ریایی بیان می کند اموری چون حبط عمل و از میان رفتن طاعات و نتایج اعمال نیک انسان است.(بقره، ایات 264 تا 268)

حضرت محمد (ص) فرمودند : لایقبل الله عملا فیه مقدار ذرة من ریاء؛ خداوند عملی را که ذره ای از ریا در آن باشد قبول نمی کند!(معراج السعاده ص 473 ؛ محجة البیضاء، ج 6 ، ص 141)

آن حضرت (ص) در سخنی دیگر فرمودند : در روز قیامت ریا کار را به چهار نام زشت می خوانند: 1. ای کافر 2. ای فاجر 3. ای زیانکار 4. ای خیانتکار ، عمل تو فاسد و اجر تو باطل شده و تو را امروز در پیش ما نصیبی نیست ، برو امروز مزد خود را از آن بگیر که عمل و کارت را از برای او می کردی. (معراج السعاده ص 473)

هم چنین عذاب الهی در قیامت(نساء، ایات 36 تا 38؛ ماعون، آیات 4 و 6)، محرومیت از محبت خدا(نساء، ایات 36 تا 38)، محرومیت از هدایت الهی(همان ؛ بقره، ایه 264) و همدمی با شیطان در دنیا و آخرت (نساء، ایه 38) از دیگر آثار ریاورزی است که در آیات قرآنی بیان شده است.

بی گمان اگر مسلمانی ریا ورزد با این کار خودش اگر نگوییم نفاق باطنی خود را نشان داده است پس در جرگه منافقان خواهد بود، دست کم آن است که سست ایمانی خود را اظهار کرده است و نشان داده که اهل توحید نیست و گرفتار شرک خفی است. از همین روست که پیامبر(ص) بر امت خویش از ریا می هراسید و می فرمود: اخوف ما اخاف علیکم الریا والشهوة الخفیة؛ خطرناکترین چیزی که از آن بر شما می ترسم ریاکاری و شهوت پنهانی است!( محجة البیضاء، ج6، ص 141)

یکی از اصحاب می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله را گریان دیدم، عرض کردم: چرا گریه می کنید؟ فرمود: «انی تخوفت علی امتی الشرک، اما انهم لایعبدون صنما و لا شمسا و لا قمرا و لا حجرا، و لکنهم یرائون باعمالهم؛ من بر امتم از شرک و چند گانه پرستی بیمناکم! بدانید آنها بت نخواهند پرستید و نه خورشید و ماه و قطعات سنگ را، ولی در اعمالشان ریا می کنند و از این طریق وارد وادی شرک می شوند.(همان پیشین)

آن حضرت(ص) هم چنین می فرمود: ادنی الریاء شرک؛ کمترین ریا شرک به خداست.( محجة البیضاء، ج 6 ، ص 141)

از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده که ایشان فرمود: کُلُّ رئاءٍ شِرْکٌ إنَّه مَنْ عَمِلَ لِلنّاسِ کان ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ و من عَمِلَ للهِ کان ثوابُهُ عَلَی اللهِ؛ هرگونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهدۀ مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خداست.( تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۳۶۵) منظور از شرک، شرک خفی است که با ایمان منافات ندارد بلکه با کمالِ ایمان منافی است.

رسول اکرم(ص) ریاء را شرک اصغر دانستند. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «بی تردید مخوف ترین چیزی که از آن برای شما بیمناکم شرک اصغر است. پرسیدند: شرک اصغر کدام است؟ حضرت فرمودند: ریا. خداوند در روز قیامت، هنگامی که جزای بندگانش را می دهد به ریاکاران می گوید بروید نزد آنان که برای آنان عبادت کردید و ببینید آیا پاداش اعمال خود را نزد آنان می یابید یا نه».( محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان الحکمة، ترجمه حمیدرضا شفیعی، قم، دارالحدیث، 1379، دوم،، ج4، ص28)

از دیگر آثار ریا آن است که ریاکار وارد بهشت نمی شود و بهشت ورود ریاورز بر خود حرام دانسته است.( زین الدین الجبل العاملی؛ التنبیهات العلیة علی وظایف الصلاة القلبیة، مشهد، انتشارات مجمع البحوث الاسلامیة، چاپ اول، ص 148) چرا که شرط ورود به بهشت اخلاص است که ریاورز آن را ندارد.

حضرت پیامبر(ص) نقل شده است که فرمود: ان الملک لیصعد بعمل العبد مبتهجا به فاذا صعد بحسناته یقول الله عزوجل اجعلوها فی سجین انه لیس ایای اراد بها؛ فرشته عمل بنده ای را با شادی به آسمان می برد هنگامی که حسنات او را به بالا می برد خداوند عزوجل می فرماید آن را در جهنم قرار دهید، او عمل خود را به نیت من انجام نداده است! (کافی، ج2، ص295 )

راه درمان ریا

در بخش علل و موانع به برخی از راه های اصلی که در قرآن برای جلوگیری و درمان ریا آمده، اشاره شده است. برخی از نویسندگان با بهره گیری از منابع روایی و قرآنی ، راه هایی را برای درمان این رفتار ناپسند و زشت بیان کرده اند که در این جا به آن اشاره می شود.

بی گمان راه مبارزه با پديده زشت ریا همان كسب اخلاص در نيت و عمل است که خود از دشوارترين گردنه هاي راه ايمان است. كوتاهترين راه عقلى براى رسيدن به اخلاص و ريشه‏كن كردن «ريا» تقويت توحيد در اندیشه و باور است. منظور از توحيد در اين مقام، توحيد افعالى است؛ يعنى، انسان باور كند كه فاعل و مؤثرى در عالم جز خداوند نيست و به این باور برسد که « لا مؤثر فى الوجود الا اللَّه». اگر براى ما روشن شود كه هيچ‏كس به غير از خدا منشأ اثرى نيست و بفهميم كه رزق، عطا، منع، غنا، فقر، مرض، سلامتى، ذلت، عزت، زندگى، مردن و. همه در دست خداوند است و هر آنچه در جهان هست مقهور امر حاكم بى‏شريك مى‏باشد، ديگر دل به ديگران نمى‏بنديم و خودنمايى در مقابل ديگران برايمان لذتى نخواهد داشت. زيرا ريشه «ريا» يا طمع در مال و منافع ديگر انسان‏ها است، و يا محبت و دوست داشتن مدح و ستايش انسان‏ها، و يا خوش نداشتن و كراهت از مذمت و ملامت مردم است.

اگر رياكار اين سه مشكل را حل نمايد، ديگر دليلى براى خودنمايى در مقابل انسان‏ها وجود نخواهد داشت. انسان عاقل رغبت به كارى كه براى او نفعى ندارد پيدا نمى‏كند و به امرى كه به حال وى ضرر رساند بى‏ميل مى‏باشد. ريا همان ضرر و نبود نفع است زيرا دل بستن به تعريف يا دل‏گير شدن از نكوهش مردم نفعى به حال انسان ندارد بلكه ريا موجب بطلان عبادت و مضرّ مى‏باشد. علاوه اين كه نظر مردم به اندك چيزى متغير مى‏شود.

رضا و خشنودى آدميان زودگذر و ناپايدار است و شخص رياكار مضطرب، دل‏نگران، متزلزل و مشوش است. در مقابل، اخلاص و چشم نداشتن به مخلوقات، اطمينان و آرامش دل را افزون مى‏كند.

براى رسيدن به اخلاص و درك توحيد افعالى، راه‏هاى زير توصيه مى‏شود: 1. مطالعه و تفكر راجع به يگانگى مطلق خداوند.

2. توجه به عجز و ناتوانى مخلوقات. 3. تلقين اين مطلب كه مؤثرى در جهان غير از خداوند نيست 4. تفويض و توكل به خداوند در كارها و تمرين در جهت تقويت آن. 5. توجه به بي اعتباري و آفات امور دنيوي از قبيل مال و جاه و بيرون نمودن محبت دنيا و متعلقات آن از دل؛ 6. مبارزه با حبّ نفس؛ زيرا ما خود را دوست داريم و هميشه مى‏خواهيم خواسته‏هايمان برآورده شود و مورد تكريم و ستايش ديگران واقع شويم؛ 7. توجه به اينكه ريا عمل و عبادت انسان را بي اثر مي نمايد و بلكه اثر سوء پديد مي آورد و صفت زشت نفاق را در دل مى‏پرورد.

علماى علم اخلاق نیز در اين زمينه‏ها توصيه‏هايى نموده‏اند: 1 – تقويت مبانى توحيدى در ابعاد مختلف و درك اين حقيقت كه مؤثر اصلى تنها خداست و مبدء و مرجع اوست و همه فقير درگاه اويند و او غنى بالذات است. يا أَيُّهَا اَلنَّاسُ أَنْتُمُ اَلْفُقَراءُ إِلَى اَللَّهِ وَ اَللَّهُ هُوَ اَلْغَنِيُ‏؛ 2- قطع طمع از مردم و توجه به فقر و نيازمندى همه آنان به درگاه خداوند. 3- پناه بردن به خداوند از شر شيطان و نفس اماره. 4- اخفاى عمل در حد ممكن به خصوص در مستحبات. لازم به ذكر است واجبات بهتر است به صورت علنى انجام گردد، زيرا اين كار خود موجب تزويج عمل خير است. 5- تلاوت قرآن و توجه به معانى آن به خصوص آيات توحيدى. 6- توجه دائمى به الگوهاى اخلاص و سعى در تشابه آنها. اين كار با مطالعه زندگى اولياى الهى ميسر است.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا