مدیریت و مهار خشم و غضب

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از حالت نفسانی غضب و خشم است. این امر برای دفاع و امنیت انسان بسیار مهم است به شرط این که به درستی به کار گرفته شود و با مهار و مدیریت آن شکر نعمت به جا آورده شود؛ زیرا غضب و شهوت دو حالت مهم نفس است که اگر با عقل مدیریت و مهار نشود، به جای آن که موجب سعادت بشر شود، مهم ترین عامل شقاوت و بدبختی دنیوی و اخروی انسان خواهد شد. نویسنده در این مطلب بر آن تا براساس آیات و روایات، چگونگی مهار و مدیریت آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

غضب و خشم، نعمت الهی

انسان برای این که در دنیا زندگی کند نیازمند صفات و قوای است که فقدان هر یک می تواند زندگی را بر او تلخ، سخت بلکه ناممکن سازد، ‌حتی اگر به مساله خلافت الهی انسان و مسئولیت او توجه نشود. از جمله این صفات می توان به تعقل، شهوت و غضب اشاره کرد.این سه گانه ها که حالات نفس انسانی است در کنار هم انسان را به جایگاهی می رساند که بتواند در دنیا زندگی کند و در مسیر تکاملی قرار گیرد و خود و نسل خویش را حفظ کند و دنیا را برای زندگی کمالی خود به کار گیرد. انواع و اقسام شهوت های غذایی و جنسی و علمی به انسان کمک می کند تا انسان باقی بماند و به زندگی در دنیا ادامه دهد. البته بخشی از این قوای به خاطر طبیعت جانوری انسان است؛ زیرا قوایی چون شهوت و غضب که در جانوران دیگر نیز وجود دارد، به آنان کمک می کند که نیازهای خود را تامین و امنیت خود را تامین کند. قوه غضب به انسان کمک می کند تا به دفاع و صیانت از جان خود بپردازد و خود را از هر گونه عاملی که امنیت او را به خطر می افکند حفظ کند. اگر قوه غضب نبود، خشونت نسبت به اموری که جانش را تهدید می کرد، ممکن نبود.خشونت برخاسته از خشم و غضب است که او را به سمت صیانت از خود و قتل و نابودی تهدید کننده می کشاند.

اما اگر این غضب و خشم و خشونت مدیریت نشود می تواند تباه کننده انسان و نسل انسانی نیز باشد. این جاست که عقل به عنوان مدیریت اعتدال کننده میان قوا مسئولیت مهمی را به عهده دارد تا بتواند هم نیازهای طبیعی بشر را برآورده کند و هم از هر گونه ظلم و تعدی و تجاوز میان قوا جلوگیری کند.

البته باید توجه داشت که در آیات قرآنی صفت غضب برای خداوند نیز آمده است،‌ در حالی که خداوند نفس به معنا و مفهومی ندارد که برای انسان گفته می شود. در آیات قرآنی واژه غضب در باره خداوند به کار رفته است؛ زیرا صفت فعل الهی و اما واژه غضبان در قرآن برای خداوند به کار نرفته است، زیرا یک حالت نفسانی است.

بنابراین، مراد از اطلاق صفت غضب بر خداوند در 14 مورد از آیات قرآنی مانند 61 سوره بقره،112 سوره آل عمران و 93 سوره مائده، «صفت فعل خداوند» و به معنای انتقام (دخان، آیه 16؛ و نیز اسما و صفات الهى فقط در قرآن، محقّق، ج 2، ص1018) و یا عقاب و کیفر الهی(لسان العرب، ابن منظور، ج 10، ص 78، «غضب») است چنان که در حديثى از امام باقر(ع) نيز غضب خدا به عقاب تفسير شده است. (تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 386، ح 89)

حالت نفسانی غضب در انسان همانند دیگر جانوران بلکه موجودات دیگر، برای دفع است. یعنی همان طوری که قوه شهوت برای جذب خیرات و نعمت های الهی برای تکامل تن و روان است، قوه غضب برای دفع مضرات و مفاسدی است که به تن و روان آسیب می رساند؛ چرا که خداوند نفس انسانی را در چنان اعتدالی آفریده که بتواند هم با شناخت درست از مصالح و مفاسد هم گرایش به مصالح و گریز و دفع مفاسد خود را به کمال برساند.(شمس، آیات 7تا 10) البته طبیعت شهوت و غضب به گونه ای است که اگر تحت مدیریت قوه عقل قرار نگیرد می تواند طغیان گر و زیاده خواه شود. بنابراین میزان جذب از طریق قوه شهوانی و میزان دفع از طریق قوه غضبانی می بایست به وسیله عقل مدیریت و مهار و تعیین شود.

عقل برای مدیریت از ابزارها و خدمتکارهای بسیاری سود می برد که در روایات از جمله روایت جنود عقل و جهل امام صادق(ع) بیان شده است. حس، خیال، وهم و مانند آن ها در خدمت عقل هستند تا انسان را به سوی کمال ببرد و از طریق عبودیت تمامیت کمال را برای انسان رقم زده و متاله و خدایی ساخته و بهشت قرب کمالی را برای انسان به دست آورد.(کافی، ج 1، ص 11)

اگر چنین اتفاقی نیافتد، شیطان با شیطنت خود به تسویل می پردازد و زشت را زیبا جلوه می دهد و انسان را به اموری زشت معتاد می کند به طوری که عقل در بلند مدت اسیر امارت هواهای نفسانی شده و قوای شهوانی و غضبانی مدیریت را به دست می گیرند(نهج البلاغه، حکمت 211) از این جاست که نفس معتدل انسانی تبدیل به نفس اماره می شود که جز به بدی فرمان نمی دهد و دنبال فجور می رود.(یوسف، آیه 53)

خداوند در آیات متعددی از انسان می خواهد تا نگذارند نفس حالت اعتدالی خود را از دست داده و گرفتار افراط و تفریط شود؛ چرا که گاه انسان تنها به ارضای شهوت و غضب می پردازد و به سمت فحشاء و منکرات و قتل و خشونت کشیده می شود یا آن که آن ها را سرکوب می کند و با ریاضت و رهبانیت قوه جاذبه و دافعه را سرکوب می کند و از آدمیت بیرون می رود.

پس انسان همواره می بایست مواظب باشد که در حالت اعتدال و تسویه نفسانی باقی بماند. برای تحقق این امر باید گاه «تقوای مراقبه» داشته باشد و گاه «تقوای محاسبه» تا ببیند در کجا قرار گرفته است.(حشر، آیه 18)

به هر حال، غضب از نعمت های الهی برای انسان است و در آیات قرآنی همان طوری که قوه شهوت برای انسان به عنوان یک نعمت معرفی شده قوه غضب نیز نعمت دانسته شده و حتی در توصیف پیامبران و تحلیل رفتار آنان بارها واژه غضب و غضبان و مانند آن به کار رفته است و گاه با اشاره به نشانه های غضب چون تندی، خشونت رفتاری و کلامی همانند گرفتن ریش و سر و کشیدن فرد مغضوب(اعراف، آیات 150 و 151) گرفتن شدید و سخت(شعراء، ایه120، قصص، آیه 19) ،‌انداختن چیزی که در دست دارد(اعراف، آیه 150)،‌ نفرین و ترک کردن(انبیاء، آیه 87) ، تپش شدید قلب و سرخ و قرمزی گونه ها به سبب جریان شدید خون و برافروختگی و مانند آن بیان می کند که پیامبران نیز در مقام دفاع از خود یا عقایدشان این گونه رفتار داشته و از قوه دافعه بهره گرفته اند. پس همان طوری که پیامبران به عنوان الگوهای بشری از قوه شهوت برای خورد و خوراک و بقای نسل و مانند آن سود برده اند.(فرقان، آیات 7 و 20)

خشم و غیظ و خشونت و مانند آن از دیگر بازتاب های غضب نفسانی است که در مومنان به عنوان یک صفت پسندیده نسبت به کفر و کفار و شرک و نفاق و مشرک و منافقان در ایات قرآنی بیان شده است.(غافر، ایه 35؛ توبه، آیات 13 تا 15)

مهار و مدیریت عقلانی غضب

در روایات گاه از غضب به گونه ای یاد شده که گویی حالتی ناپسند است؛ اما باید دانست که حکایت این گونه روایات همانند روایاتی است که درباره سرزنش دنیا وارد شده در حالی می دانیم دنیا بهترین مکان برای کمال انسانی و رسیدن به وی به مقام خلافت انسانی است و آن چه ناپسند و مذموم است، خود دنیا نیست که یکی از بهترین مخلوقات و آفریده های الهی است، بلکه حب و دوستی دنیاست به گونه ای که انسان را به خود مشغول داشته و از خدا و آخرت و حکمت و هدف آفرینش غافل سازد.

پس این که در برخی از روایات غضب و خشم مذموم شمرده شده به سبب آن است که انسان مدیریت این قوه را در اختیار عقل نگذارد تا به درستی آن را برای کمال و دفع دشمن و رفع آن استفاده کند. اگر انسان از این قوه به خوبی بهره برد شکی نیست که بهترین ابزار دفاعی و یک صفت کمالی برای انسان است. پس آن چه در روایت از پیامبر(ص‌) نقل شده که فرمود: اِنَّ الغَضَبَ مِنَ الشَّيطانِ وَاِنَّ الشَّيطانَ خُلِقَ مِنَ النّارِ وَاِنَّما تُطفَأُ النّارُ بِالماءِ فَاِذا غَضِبَ اَحَدُكُم فَليَتَوَضَّ؛ خشم از شيطان و شيطان از آتش آفريده شده است و آتش با آب خاموش مى شود، پس هرگاه يكى از شما به خشم آمد، وضو بگيرد.(نهج الفصاحه، ح 660) همان خشمی است که مدیریت نشده باشد و می بایست با آب وضو و طهارت آن را خاموش و مهار کرد.

وگرنه خشمی که خدا در مقام فعل و پیامبران در مقام دفاع از خود یا دین و عقاید اسلامی و مومنان به پیروی از ایشان به کار می گیرند، خشم و غضبی مقدس است. از این روست که در ایات قرآنی بر این خشم توجه داده و به عنوان یک نعمت خوب معرفی شده است.

در سنت و سیره معصومان(ع) موارد بسیاری را می توان یافت که برای خدا خشم گرفتند و برای خدا از خشم دست کشیدند. به عنوان نمونه سليمان بن جعفر الجعفري نقل می کند که :«… طبق فرموده حضرت رضا عليه السلام بنا شد شب پيش وي بمانم.

غروب هنگام، به اتفاق آن حضرت، وارد خانه شديم. حضرت، نگاهي به غلامانش كرد، كه با گِل، اسطبل چهارپايان را درست مي‎كردند و سياه پوستي هم كه جزء آنان نبود، مشغول به كار بود.

پرسيد: اين كيست كه با شماست؟

گفتند: به ما كمك مي‎كند، ما هم در آخر چيزي به او مي‎دهيم.

پرسيد: آيا اجرت و كارمزد او را معين كرده‎ايد؟

گفتند: نه. هر چه بدهيم او راضي مي‎شود.

حضرت در حالتي غضب آلود رو به آنان حركت كرد.

گفتم: فدايت شوم، چرا خود را ناراحت مي‎كنيد؟

فرمود: من چند بار اينان را از اين كار نهي كرده‎ام و گفته‎ام كه كسي را به كار نگيريد مگر اين كه قبلاً مزد و اجرت او را با او قرارداد ببنديد.

بدان كه: هيچ وقت كسي را بدون اجرت معين به كار نمي‎گيري مگر اين كه اگر سه برابر اجرت هم به او بدهي، باز خيال مي‎كند كه كم داده‎اي، ولي اگر قبلاً طي كني، و بعد همان اجرتش را بدهي، تو را خواهد ستود بر اين وفاي به عهد. و اگر يك دانه هم اضافه بدهي، آن را مي‎شناسد و مي‎داند كه زيادتر به او داده‎اي (و در نظرش خواهد بود).»( بحارالانوار، ج49، ص 106، به نقل از: كافي، ج 5، ص 288)

خشم و غضب اگر مقدس باشد موجب حفظ و صیانت از فرد و جامعه و عقاید اسلامی می شود و ارزش ها صیانت شده و جامعه در قالب امر به معروف و نهی از منکر می تواند خود را از بلایا در امان نگه دارد. خداوند در آیه 150 سوره اعراف و 86 سوره طه با توصیف غضب حضرت موسی(ع) به « اسف» نشان می دهد که خشم الهی چرا مقدس و مهم و یک امر ارزشی است. این خشم چون برای دین در قبال گوساله پرستی و بت پرستی مردمان بود، بسیار مقدس است. این خشم چنان جوششی بود که به نطق در آمده بود به گونه ای که خداوند حتی پس افعال شدید و خشونت آمیز حضرت موسی(ع) در قوم، برادر و سامری، از سکون آن سخن به میان نمی آورد بلکه از سکوت آن سخن می گوید؛ چرا که این خشم ساکن و آرام نشد بلکه از نطق باز ایستاد و ساکت شد.(اعراف، ایه 154)

خشم الهی که در انسان مومن بر انگیخته می شود هم در قلب می جوشد و هم در چهره می درخشد و هم در فعل خودش را نشان می دهد. فریاد و خشونت در کلام و رفتار طبیعی آن است و هنگام سکون و ارامش می یابد که حقیقت بر کار مسلط شده باشد و حق به مسیر خود بازگشته باشد وگرنه پس از تنبیه و انتقام تنها ساکت می شود.

انسان همان طوری که برای خدا خشم می گیرد می بایست برای خدا خشم خود را مدیریت و مهار کند و اجازه ندهد که از حد و مرز بگذرد. از این روست که پیامبر(ص) در وصف چنین خشمی می گوید: ما تَجَرَّعَ عَبدٌ جُرعَةً اَفضَل عِندَ اللّه مِن جُرعَةِ غَيظٍ كَظَمَها اِبتِغاءَ وَجهِ اللّه ؛ انسان هيچ جرعه اى ننوشيد كه نزد خدا از جرعه خشمى كه براى رضاى خدا فرو خورد بهتر باشد.(نهج الفصاحه، ح 2628)

البته از آن جایی که خشم نسبت به توده های مردم می بایست در کم ترین حد باشد؛ زیرا توده های مردم در حد و اندازه ای نیستند که مسایل و رفتارهایشان تمام و کمال اخلاقی و اسلامی و قرآنی باشد، پس باید نسبت به آنان کم ترین خشونت را اعمال کرد؛ از این روست که حضرت موسی(ع) سه گونه برخورد متفاوت را با مردم و برادر و سامری داشت. با مردم تنها تندی کرد و تشر زد، با برادر خویش کمی جدی تر برخورد کرد؛ زیرا مسئولیت قوم به دست او بود و با سامری برخورد بسیار شدیدی داشت؛ زیرا عامل گمراهی مردم بود.

پس در قبال مردم نمی بایست همان تندی و شدتی را اعمال کرد که در برابر خواص انجام می دهیم . پيامبر (ص) می فرماید: اَلا اِنَّ خَيرَ الرِّجالِ مَن كانَ بَطى ءَ الغَضَبِ سَريعَ الرِّضا؛ بدانيد كه بهترين انسان ها كسانى هستند كه دير به خشم آيند و زود راضى شوند.(نهج الفصاحه، ح 469)

آن حضرت(ص) هم چنین در باره مدیریت و مهار خشم می فرماید: اَلصَّرعَةُ كُلُّ الصَّرعَةِ الَّذى يَغضبُ فَيَشتَدُّ غَضَبُهُ وَيَحمَرُّ وَجهُهُ وَيَقشَعِرُّ شَعرُهُ فَيَصرَعُ غَضَبَهُ؛ كمال دليرى آن است كه كسى خشمگين شود و خشمش شدّت گيرد و چهره اش سرخ شود و موهايش بلرزد، امّا بر خشم خود چيره گردد.(نهج الفصاحه، ح 1872)

از آن جایی که انسان مومن انسان عاقل و خردمندی است هماره خشم و غضب خویش را با عقل مدیریت می کند و حد و اندازه نگه می دارد. امام صادق(ع) در توصیف مومن می فرماید: لَيسَ مِنّا مَن لَم يَملِكُ نَفسَهُ عِندَ غَضَبِهِ؛ كسى كه هنگام خشم خوددار نباشد، از ما نيست.( كافى، ج2، ص 637، ح2)

امام رضا(ع) خاستگاه تواضع و فروتنی کمال عقل می داند و در بیان نشانه های تواضع به این نکته توجه می دهد که : از تواضع این است که انسان غضب خود را فرو نشاند. (فقه الرّضا، منسوب به امام رضا (علیه السّلام). پس از نظر آن حضرت(ع) کسی که غضب خویش را مدیریت می کند اهل تواضع است و این گونه عقلانیت خویش را نیز نشان می دهد. تاکید بر عنصر نفسانی تواضع از آن روست که تواضع و فروتنی در جایی معنا دارد که انسان دانا و توانا باشد ولی از آن برای خودش استفاده نکند و با آن که قدرت دارد نزند و خشم نگیرد و با آن که می داند جهل طرف را به رویش نیاورد و او را خوار و ذلیل نکند.

از این روست که امام رضا(ع) کسی که رفتارش را بر اساس آموزه های اسلامی و اخلاقی سامان ندهد و حتی در کم ترین امور رفتاری غیر اخلاقی داشته باشد مغضوب خداوند می داند و می فرماید: «من لَقي فَقيراً مُسلماً فَسَلَّمَ عَلَيهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلي الأغنياءِ لَقي الله عزّ و جلّ يَومَ القيامَةِ و هُوَ عَلَيهِ غَضبانٌ؛ هر كس به يك مسلمان فقير، طوري سلام دهد كه متفاوت باشد با سلامش بر ثروتمندان، خداوند را در روز قيامت به گونه‎اي ملاقات مي‎كند كه خدا بر او خشمناك است.»( مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 1، ص 299، به نقل از: عيون اخبار الرضا، ج 2، ص52 )

پس باید ملاک و معیار و نیز حد و مرز غضب ، خدا و قوانین او باشد؛ چنان ه امام رضا(ع) می فرماید:المؤمن اذا غضب لم یخرجه غضبه عن حق ؛ مؤمن چون خشمگین شود خشمش او را از رعایت حق بیرون نمى برد.

آن حضرت(ع) در بیان میزان و مرزهای غضب و خشم می فرماید: انَّما تَغْضَبُ للهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَلا تَغْضَبْ لَهُ بِأكْثَرَ مِمّا غَضِبَ عَلي نَفْسِهِ؛ چنانچه در موردی خواستی غضب كنی و برای خدا برخورد نمائی، پس متوجّه باش كه غضب و خشم خود را در جهت و محدوده رضایت و خوشنودی خداوند، اِعمال كن. (عیون أخبارالرّضا ج 1 ص 292 ، ح 44)

امام صادق(ع) نیز می فرماید: اَلمُؤمِنُ اِذا غَضِبَ لَم يُخرِجهُ غَضَبُهُ مِن حَقٍّ وَاِذا رَضِىَ لَم يُدخِلهُ رِضاهُ فى باطِلٍ وَالَّذى اِذا قَدَرَ لَم يَأخُذ اَكثَرَ مِمّا لَهُ؛ مؤمن چون خشمگين شود، خشمش او را از حق بيرون نبرد و چون خشنود شود، خشنوديش او را به باطل نكشاند و چون قدرت يابد بيش از حقّ خود نگيرد.(بحارالأنوار، ج78، ص 209، ح85)