عفو و گذشت، راهى ميانبر به سوى مقامات انسانى و عرفانى -قسمت دوم و پاياني
در نخستین بخش از مقاله حاضر فضیلت عفو و گذشت به عنوان یکی از ارزشهای والای انسانی و الهی مورد بررسی قرارگرفت و علل و عوامل و نیز اجر و پاداشهای مترتب بر آن واکاوی شد. در دومین و آخرین بخش این نوشتار آثار و فواید و آداب و عفو و گذشت تشریح شده است که با هم آن را ازنظر می گذرانیم:
آثار و فواید عفو و گذشت
عفو و گذشت از نظر عقل و عقلا (عرف عقلا و شیوه و رویه ایشان) و شریعت وحیانی، امری ارزشی و هنجار و رفتاری پسندیده و نیکوست. خداوند در آیات بسیاری بر ارزشمندی عفو و گذشت تاکید کرده و از صاحبان حق خواسته است که برخلاف حق و حقوق خویش از باب انسانیت از خطا و اشتباه دیگری درگذرند و بر رفتار نادرست و نکوهیده وی چشم بپوشند و آن را نادیده بگیرند (بقره آیات 178 و 237 و 280 و آل عمران آیه 152 و فصلت آیه 34 و حجر آیه 85 و آیات دیگر)
عمل به رفتار هنجاری عفو گذشت موجب می شود تا انسان درنوعی آرامش خاص خود قرارگیرد که نمی توان آن را از راهی دیگر کسب کرد. از این رو بزرگان دین گفته اند که در عفو و گذشت، لذتی است که در انتقام نیست. شاید بتوان گفت که ریشه شیرینی عفو و گذشت، بهره مندی شخص از مهر و رحمت الهی است که پس از عفو و گذشت از خطای دیگری نصیب شخص می شود.
کسی که از خطا و اشتباه دیگری می گذرد، رحمت و مهر الهی را به سوی خویش جلب می کند و با جلب رحمت و مهر الهی است که شخص احساس خوش و زیبایی را در خود می یابد. خداوند در آیه 22 سوره نور یکی از علل و عوامل جذب و رحمت الهی را عفو و گذشت کریمانه اشخاص نسبت به خطا و گناه دیگری می شمارد و در آیه 14 سوره تغابن این مسئله را درباره روابط خانوادگی میان همسران و نسبت به فرزندان گوشزد می کند که عفو و چشم پوشی از دشمنی های همسران و فرزندان، زمینه ساز جلب رحمت خاص خداوندی است که آدمی را به آرامش و خوشی می رساند.
جلب محبت خدا با عفو و گذشت
شاید بتوان گفت گذشت از لغزش های مردم نه تنها باعث جلب رحمت الهی و بهره مندی از آرامش برخاسته از آن بلکه موجب جلب و جذب محبت الهی نیز می شود و آدمی را در جرگه محبان خداوندی قرار می دهد که رسیدن به مقام حب الهی، در حقیقت رسیدن به بسیاری از کمالاتی است که در آثار محبت الهی بیان شده است (آل عمران 134 و مائده آیه 13)؛ بیان مطلب آنکه عفو و گذشت دربرابر بدی ها و خطاها و اشتباهات دیگری، بستری برای ایجاد دوستی و پیوندهای محکم میان انسان و افزایش روابط اجتماعی و نیکوکاری است و خداوند کسانی را که نیکوکار هستند دوست دارد؛ زیرا با نیکوکاری خویش زمینه های جدال و جنگ را از میان می برند و دشمنی ها را قطع می کنند و محبت را در جامعه افزایش می دهند. از این رو محبوبیت خداوندی را برای خود می خرند و از جایی که هرکسی محبوب خداوند شد دوستی خلق برای او تضمین شده است، محبوب خلق خدا نیز می شود.
به هر حال عفو و گذشت چنان که آیه 34سوره فصلت بیان می کند عامل جلب وجذب دوستی ها و به وجود آورنده زمینه های پیوند اجتماعی و خانوادگی است و دشمنی ها را از میان بر می دارد.
خداوند در آیه 128 سوره نساء عفو و گذشت در اختلافات خانوادگی راعامل جلب و جذب خیر به سوی اهل خانواده برمی شمارد و برانجام عفو و گذشت تشویق می کند، زیرا هر کسی می کوشد تا از خیر الهی بهره مند گردد و یکی از راه های کوتاه و ساده، آن است که در خانه از اشتباهات و خطاها و زشتی های عمل دیگری در گذرد تا از خیر الهی بهره مند شود.
خداوند هم چنین در آیه 280سوره بقره یکی از عوامل جذب و جلب خیر الهی را گذشت از وامداران تنگدست برمی شمارد که شخص با این گذشت خویش خیرالهی را به سوی خویش جلب می کند و آن چه به نظر می رسید که برای او شر است و مقداری از مال وی از کف وی بیرون می رود، با گذشت از شخص وامدار تنگدست، خیر را برای خود ایجاد می کند.
عفو و گذشت هم چنین موجب می شود تا انسان از عفو الهی بهره مند گردد و در سایه بخشش خداوندی از گناهان وی در گذشته شود و نسبت به خطاها و گناهان مورد عفو و گذشت قرار گیرد. به سخن دیگر، نیکی به مردم در آشکار و نهان از راه بخشش مال (عفو در لغت به معنای باقیمانده مال از نفقه و خرجی نیز آمده است که بخشش آن خود مصداقی از عفو و گذشت و احسان شمرده می شود. نگاه کنید لسان العرب مجلد 9صفحه 294 و 296) و گذشت از بدی ها و کارهای خطایی و زشت ایشان موجب می شود تا خداوند نیز از مقام عفو گذشت نسبت به وی وارد شود و از کردارها و رفتارهای زشت او چشم پوشی کند. (نساء آیه 149) این گونه است که نه تنها شخص با عفو و گذشت نسبت به دیگری خود را مورد عفو و بخشش الهی قرار می دهد بلکه با عفو خدا از بسیاری از خطاها و گناهان وی، مصیبت های بسیاری از سر او دور می شود و از بسیاری از مصیبت ها رهایی می یابد. (شورا آیه 30)
خداوند در آیه 45 سوره مائده، عفو و گذشت حتی از قصاص را موجب کفاره گناهان شخص می شمارد و به عنوان یکی از علل و عوامل اصلی پاک کردن گناهان بدان اشاره می کند. یعنی کسی که از حق قصاص خویش در گذرد (انوار التنزیل، بیضاوی، ج1 ص 432) امیدوار باشد که خداوند گناهان وی را به این عمل تکفیر می کند و از آن در می گذرد بر این اساس خداوند از بسیاری از مصیبت ها و بلاهایی که می بایست گرفتار آن شود نیز در می گذرد و در حقیقت دفع بلا و رفع مصیبت می کند و شخص از مصیبتی که به گناهان خویش می بایست گرفتار آن می شد رهایی می یابد؛ زیرا در مقام عفو گذشت از قصاص قرار گرفته است.
از آثار و کارکردهایی که خداوند در آیه 126 سوره نحل برای عفو و گذشت بر می شمارد، دفع بدی ها از انسان است. به این معنا که عفو و گذشت از گفتار و کردار زشت عمدی دیگران، موجب می شود تا شخص ادب شده و از انجام دوباره آن خودداری کند و از بازگشت به همان رفتار پیشین و زشت خویش اجتناب ورزد.
از امام سجاد(ع) روایت شده که فرمود: اما حق کسی که از جانب او با سخن یا عمل به تو بدی رسیده این است که اگر بدی او عمدی باشد، گذشت از او برای تو بهتر است؛ زیرا این گذشت موجب منصرف شدن آن شخص از بدی کردن و ادب شدن او است. (بحارالانوار ج 71 ص 20حدیث2)
از مقاماتی که انسان با عفو و گذشت بدان دست می یابد مقام اهل تقوا است که در آیات 133 و 134 سوره آل عمران بدان اشاره شده است؛ چنان که آیه 237 سوره بقره عفو و چشم پوشی از حقوق خویش را راهی نزدیک تر به سوی تقوا برمی شمارد تا بیان کند که دست یابی به مقام متقین آن اندازه که گمان می رود دشوار و سخت نیست.
رسیدن به مقام صابران با عفو و گذشت به جای استفاده از حقوق شخصی حق انتقام و قصاص امری ممکن و شدنی است که در آیه 126 سوره نحل بدان اشاره می کند و در آیه 134 سوره آل عمران عفو و گذشت ازمردم را موجب وارد شدن در زمره نیکوکاران و مقام احسان می شمارد که یکی از مقامات عالی انسانی و بهره مندی از تقرب خاص الهی است.
آثار عفو و گذشت در روایات
1-عفو و گذشت، گاه دشمنان سرسخت را به دوستان صمیمی مبدل می سازد.]رجوع شود به سوره فصلت، 34[
2-عفو و گذشت، سبب بقای حکومت ها و دوام قدرت است. پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «عفوالملوک بقاء الملک؛ عفو پادشاهان سبب بقا حکومت است.» ]- بحارالانوار، ج 74، ص 168[ چرا که از دشمنی ها و مخالفت ها می کاهد و بر دوستان و طرفداران می افزاید.
3-سبب عزت و آبرو می گردد. رسول گرامی اسلام(ص) می فرمایند: «علیکم بالعفو فان العفو لایزید الا عزا؛ بر شما باد به عفو و گذشت، چرا که عفو چیزی جز عزت بر انسان نمی افزاید».]اصول کافی، ج 2، ص 108[
4-عفو و گذشت جلو تسلسل ناهنجاری ها، خشونت ها و جنایت ها و کینه توزی ها را می گیرد و در واقع نقطه پایانی بر آن ها می گذارد. در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است:
«تعافوا تسقط الضغائن بینکم؛ یکدیگر را عفو کنید که دشمنی ها و کینه ها را از میان می برد».]کنز العمال، ج 3، ص 373، حدیث 7004[
5-سبب سلامت روح و آرامش جان و در نتیجه باعث طول عمر است. رسول خدا(ص) فرمودند: «من کثر عفوه مدفی عمره؛ کسی که عفوش زیاد باشد، عمرش طولانی شود» ]میزان الحکمه، ج 3، حدیث: 13184[
البته علاوه بر آثار و برکات اجتماعی عفو وگذشت، نتایج معنوی و پاداش های اخروی آن، بیش از این هاست. همان گونه که مولا امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «العفو مع القدره جنه من عذاب الله سبحانه؛ عفو و گذشت به هنگام قدرت سپری است در برابر عذاب الهی». ]غررالحکم، ج 1، حدیث 1547[
آداب عفو و گذشت
خداوند برای عفو و گذشت آدابی را بیان می کند که رعایت آن موجب افزایش بهره مندی شخص از آثار و فواید عفو می شود.
ازجمله این آداب دوری و پرهیز کردن از سرزنش در هنگام عفو است. به این معنا که در هنگام عفو و گذشت شخص می بایست از هرگونه سرزنش و نکوهش خطاکار پرهیز کند و با مدارا با خطاکار او را متنبه سازد که عمل وی هر چند زشت و ناپسند بوده ولی به سبب کرامت و بزرگواری انسانی از آن چشم پوشیده می شود تا دوباره به سوی آن باز نگردد.
خداوند در آیه 109 سوره بقره در این باره واژه صفح را که به معنای ترک سرزنش است، به کار برده است تا افزون بر ارزش گذشت به شیوه و آداب عفو و گذشت نیز اشاره کرده باشد. (معجم فروق اللغویه ص 362) این رویه و شیوه بخشش در آیات 13 سوره مائده و نیز 14 سوره تغابن بیان و مورد تاکید قرار گرفته است.
از دیگر آداب عفو و گذشت، همراه نمودن عفو با مغفرت و پوشاندن گناه است. به این معنا که کاری کند تا دیگران از خطا و گناه وی آگاه نشوند و بر آن پرده افکند تا از چشم دیگران پوشیده ماند. این معنا را خداوند در آیه 99 سوره نساء و نیز 14 سوره تغابن با بهره گیری از واژه غفور بیان داشته است؛ زیرا مغفرت به معنای پوشاندن گناه به وسیله پاداش است. (معجم فروق اللغویه ص 363) به این معنا که شخص نه تنها از خطای وی در گذرد بلکه با نوعی پاداش آن را بپوشاند تا دیگران متوجه نشوند که وی خطایی را مرتکب شده است. البته این مشروط بدان است که شخص از خطای خویش آگاه شود و آگاه باشد وگرنه تشویق بر گناه شمرده می شود و پاداش و عفو، نتیجه معکوس می دهد.
درگیر نشدن با جاهلان از دیگر آداب عفو و گذشت است. به این معنا که برخی از جاهلان را نمی توان به مساله آگاه کرد و اگر با ایشان درگیر شویم موجبات خفت و خواری خویش را فراهم می آوریم بنابراین بهتر است که نسبت به آنان با گذشت و پرهیز از هرگونه عملی دور شویم و اعراض نماییم. (اعراف آیه 199) و حتی اگر کسی از ایشان با اهانت و توهین خواست تا فضای عمومی را بر ضد ما بشوراند با گفتن کلمات سالم و دعا در حق او از وی دور شویم. به این معنا که اگر خطایی کرد از خطایش بگذریم و نسبت به اهانت های وی کر و کور باشیم بلکه حتی با سخنان نرم و دعا و سلام و صلوات از وی دوری کنیم. (زخرف آیه 89)؛ زیرا در پیش گرفتن هرگونه رویه و روش دیگر چیزی را نصیب شخص نمی کند بلکه موجبات اذیت و آزار خود را فراهم می آورد.
خداوند در آیه 85 سوره حجر لزوم ملازمت عفو و گذشت را با زیبایی و نیکی بیان می کند و از مردم می خواهد که در هنگام عفو به گونه ای عمل کنند که از هر نظر، زیبا باشد و در نظر دیگران پسندیده و نیک جلوه نماید؛ زیرا چنان که خداوند در آیات 51 و 52 سوره بقره بیان می دارد فلسفه عفو، بازسازی رفتاری و نوعی بازگشت دادن شخص به پیش از خطاست تا رفتارهای خویش را بازپروری و بازسازی کرده گویی که هیچ خطا و گناهی را مرتکب نشده است. این کار را خداوند نسبت به گناهان بندگان می کند تا دیگران نیز این گونه عمل کنند و شکرگزار و سپاسگزار خداوندی باشند که در حق ایشان این همه مهر و محبت کرده و از کرده های زشت آنان درگذشته است. هر کسی که مورد عفو قرار گیرد خود را وامدار و سپاسگزار می شمارد و می کوشد تا با پیروی از تقوا و پرهیز از گناه و خطا، خود را به سوی رفتارهای درست بکشاند. (بقره آیه 187)
ویژگی عفو کنندگان
کسانی که عفو می کنند و از خطای دیگران می گذرند کسانی هستند که از حلم برخوردارند؛ زیرا عفو و گذشت خداوند از لغزش ها و گناهان مردم در پرتو حلم الهی است. (آل عمران آیه 155 و مائده آیه 101) بنابراین وجود عفو و گذشت در شخصی، بیانگر ظهور و تجلی اسم حلیم در ذات این شخص است. چنان که عفو و گذشت بیانگر وجود فضل (آل عمران آیه 152) و اراده خیر (شورا آیه 33 و 34) و غفاریت (آل عمران آیه 155 و مائده آیه 101) و ولایت پذیری مطلق از خداوند (بقره آیه 286) در وجود شخص عفو کننده است؛ زیرا منشا عفو و گذشت در خداوند این امور می باشد بنابراین می بایست ظهور آن را در شخص عامل این گونه رفتار نیز انتظار داشت.
