عوامل و آثار صبر در زندگی

یکی از فضایل اخلاقی صبر است. صبر که از آن به بردباری و شکیبایی در فارسی تعبیر می شود، در آموزه های قرآنی از مهم ترین ابزارهای دست یابی به آرامش، آسایش و کمالات انسانی است. اگر کسی بخواهد در زندگی خود از بار سنگین مشکلات و فشارهای مهم درونی و بیرونی به سلامت بیرون آید، می بایست به صبر به عنوان مهم ترین ابزار توجه کند.

در قرآن یکی از مقامات بزرگ انسانی، مقام صابرین دانسته شده است و پیامبران به این مقام ستوده شده و به عنوان الگوهای انسانی در این حوزه اخلاقی و رفتاری معرفی شده اند. بی گمان پیامبر گرامی(ص) همانند دیگر فضایل اخلاقی در اوج قرار دارد و این کمک می کند تا ما بتوانیم از این اسوه کامل انسانی بهره مند شویم و راه بهره مندی از این فضلیت را همانند را ایجاد و تقویت آن بدانیم و بشناسیم.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی درباره صبر محمدی(ص) و عوامل و آثار آن در زندگی اش، بر آن شد تا این اسوه و سرمشق را معرفی و راه رسیدن به صبر محمدی را بنمایاند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

صبر نمادی از مقام احسان

یکی از مقامات بلند انسانی مقام احسان است. احسان در آموزه های قرآنی از دامنه و گستره وسیع معنایی و مصداقی برخوردار می باشد. احسان که ارتباط تنگاتنگی با عواطف و احساسات انسانی دارد، رفتار نیک و پسندیده به ویژه در ارتباط با دیگران را تعیین و تفسیر می کند. عارفان در باره مقام احسان بسیار سخن گفته اند و حمزه فناری در کتاب مشهور خویش مصباح الانس ضمن بیان کلیاتی از عرفان نظری درباره تاویل قران کریم، مراتب وجودی انسان، علوم باطنی، اختلاف امت ها، روش های سیر و سلوک عرفانی، فهم حقایق عرفانی، مراتب نفس، براهین عرفانی مبنی بر وجود و توحید ذاتی، تجلی خداوند، به مفهوم احسان در عرفان پرداخته و سپس مراتب اهل سلوک، مراحل و منازل اخلاق و عرفان و عشق و محبت و مراتب آن در عرفان را بیان کرده است.

احسان از حوزه اخلاق فردی تا اجتماعی و از حوزه نماز تا انفاق را شامل می شود. واژه «احسان» که از ریشه «حُسن» به معنای زیبایی و نیکی می‌باشد، در قرآن در سه معنا به کار رفته است: ‌1ـ تفضّل و نیکی به دیگران، 2ـ انجام و سر و سامان دادن به امور و کارها به وجه نیکو و کامل، 3ـ انجام اعمال و رفتار صالح. احسان در این کاربرد تقریباً مترادف با تقوا و پرهیزکاری است.

از بررسی موارد کاربرد واژه «محسن» و مشتقاتش در قرآن، استفاده می‌شود که این واژه دارای دو معنی و کاربرد است: 1ـ‌ نیکی و خیر رساننده به دیگران، 2ـ انجام‌دهنده اعمال و رفتارهای صالح و نیک. مقام محسنان در این کاربرد از برخی مقامات متقیان برتر است، و به طور کلی این واژه در این معنی و کاربرد خود بیشتر به کسانی اطلاق شده که از ایمانی راسخ و ثبات قدم در راه ایمان و انجام تکالیف الهی برخوردار بوده‌اند.

از نظر قرآن صبر نمادی از مقام احسان است. از این روست که خداوند در آیه 115 سوره هود، صبر پیامبر(ص) را نمادی از نیکوکاری و مقام احسان وی برشمرده و می فرماید که صبر ریشه در مقام محسنین دارد و خداوند هرگز پاداش و اجر محسنان را تباه نمی سازد.

خداوند در آیاتی از جمله 45 سوره بقره، صبر را یکی از ابزارهای کلیدی در زندگی بر می شمارد که آثار بسیاری از جمله آرامش و آسایش را برای شخص به ارمغان می آورد. اهل خشوع در برابر خداوند و ربوبیت و پروردگاری اش، اهل صبر و شکیبایی هستند و هرگز آزمون ها و بلایا و مشکلات او را نمی شکند و از جاده صواب و درستی و راستی بیرون نمی برد. از آیه 153 سوره بقره و نیز 128 سوره اعراف به دست می آید که صبر ابزاری کار آمد در زندگی بشر است که در کنار نماز و و استعانت به خداوند از آن طریق می تواند مشکلات بشری را حل کرده و سرنوشت فردی و جمعی او را به گونه ای رقم زند که همه زمین در اختیار ایشان قرار گرفته و آنان وارثان و حاکمان زمین شوند.

از مراتب صبر می توان به صبر جمیل اشاره داشت که مشکلات سنگین و گرفتاری ها و بلایا را بر شخص آسان می سازد و اجازه نمی دهد تا رفتار نامتعادل از خود بروز دهد. البته واکنش هایی چون گریه و درد درونی به معنای بی تابی و بی صبری نیست؛ چرا که عواطف انسانی در برابر عامل درد و هیجانات به طور طبیعی واکنش نشان می دهد و این واکنش طبیعی برای انسان مفید و سازنده است. بنابراین مراد از بی تابی آن است که شخص تحمل خویش را از دست داده و واکنش های تند و هیجانی بیرون از تعادل از خود بروز دهد و نتواند غلیان احساس و عواطف خویش را مدیریت کند. اما اگر بتواند ضمن واکنش طبیعی به هیجانات آن را مدیریت کند، این صبر جمیل و زیباست. این عمل از سوی حضرت یعقوب هنگامی که خبر کشته شدن فرزند عزیزش یوسف(ع) به دست گرگان ،(یوسف، آیه 18) و اتهام دزدی و بازداشت دیگر فرزندش در مصر(یوسف، ایه 83) را شنید، انجام داد و از آن سخن گفت و اهل بیت(ع) بارها در مصیبت ها از جمله شهادت امام حسین (ع) و یارانش بروز و ظهور دادند.

خداوند پیامبر گرامی(ص) را موظف به صبر جمیل و به دور از هر گونه بی تابی و گلایه در برابر خیره سری های دشمنان(معارج، آیات 1 تا 5 و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 428) می کند و در آیه 32 و آیات بسیار دیگر، ایشان را مامور می کند تا صبر را پیشه خود سازد و در برابر سختی ها و ناملایمات زندگی و ماموریت و مسئولیت الهی، بی تابی و گلایه نکند.

پیامبر(ص) برای دست یابی به مقام اولوالعزم مامور می شود تا همانند دیگر پیامبران دارای این مقام، صبر پیشه کند تا این گونه بتواند به مسئولیت های خود عمل کرده و اهداف خویش را تحقق بخشد؛(احقاف، ایه 35) چرا که از آثار صبر در کنار تقوای الهی، رسیدن به فرجام نیک است.

اصولا هر کسی اگر بخواهد به هدف خویش برسد می بایست صبر پیشه کند؛ چه این هدف امری مادی و دنیوی باشد یا امری اخروی ومعنوی. از این روست که در آیاتی از جمله در انجام ماموریت تبلیغ و اجرای دستورهای الهی می بایست شکیبایی و صبر پیشه کرد تا به هدف رسید.(مدثر، آیات 1 تا 7)

آثار صبر و بردباری

برای این که نقش و تاثیر صبر و بردباری را در زندگی بدانیم پیش از بیان عوامل آن به آثار آن می پردازیم. البته آثاری که در این جا بیان می شود با توجه به آثار صبری است که قرآن برای صبر پیامبر(ص) این اسوه انسان و اشرف آفرینش بیان کرده است.

1. امداد خداوند: خداوند از آثار صبر را امدادهای قطعی خداوند بر می شمارد و بیان می کند که اگر صبر پیشه گرفته شود، خداوند عنایت خاص خواهد داشت و از طرق و راه هایی که انسان گمان نمی کند به او کمک می کند تا به هدف و مقصود خویش برسد. این وعده حق الهی است که در صورت شکیبایی می تواند مورد کمک و امدادهای خاص قرار گیرد.(انعام، آیه 34 ؛ نحل ، آیات 127 و 128 و نیز روم، آیه 60)

2. جلب محبت: از دیگر آثار صبر در برابر بد رفتاری های دیگران و دفع آن به بهترین شیوه می توان به جلب دوستی دیگران و زمینه برطرف شدن دشمنی ها اشاره کرد که خداوند در آیات 34 و 35 سوره فصلت به آن اشاره دارد.

3. مقام رضا: اگر کسی بخواهد به مقام رضا برسد و از آثار خشنودی و رضایت الهی در دنیا و آخرت بهره مند شود می بایست، صبر را در برابر اذیت و آزار دشمنان پیشه گیرد و اجازه ندهد که اذیت و آزار او را بی تاب نماید و از انجام مسئولیت و ماموریت باز دارد و مانع حرکت طبیعی به سوی هدف شود. اگر انسان به مقام رضا برسد از بهشت رضوان بهره مند خواهد شد و دل وی در دنیا نیز به آرامش و خشنودی می رسد ؛ چرا که خشنودی الهی به طور طبیعی خشنودی دل را به همراه خواهد داشت. به هر حال اگر کسی بخواهد به مقام رضای الهی دست یابد می بایست صبر را بر اساس آیه 130 سوره طه به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای دست یابی در پیش گیرد و به آن پای بند باشد.

4. فرجام نیک: از دیگر آثار صبر پیشگی می توان به بهره مندی از فرجام نیک و عاقبت به خیری اشاره کرد که در آیاتی از جمله 49 سوره هود و 132 سوره طه به آن اشاره شده است.

5. نیکی در برابر بدی: انسان ها به طور طبیعی واکنش متقابلی انجام می دهند و اگر نیکی از کسی ببیند می کوشند نیکی کنند و کم تر کسی است که در برابر نیکی رفتاری متضاد و متقابل انجام دهد و بدکاری نماید. هم چنین کم تر کسی است که در برابر بدی دیگران اقدام به نیکی کند و خود را چنان بسازد که بدی را به نیکی پاسخ دهد. اما کسانی که صبر پیشه کرده اند، هرگز بر اساس رفتارهای دیگران واکنش و پاسخ نمی دهند بلکه بر اساس اخلاق و آموزه های انسانی و الهی می کوشند پاسخ دهند. این گونه است که در برابر بدی دیگران به نیکی اقدام می کنند و نشان می دهند که همانند دیگران نیستند بلکه در یک مرتبه بالاتر از اخلاق و انسانیت قرار دارند و همواره رحمت ایشان بر غضب ایشان پیشی می گیرد. خداوند دست یابی به خصلت نیکی در برابر بدی دیگران را در سایه سار شکیبایی و صبر می داند و در آیات 34 و 35 سوره فصلت به عنوان یکی از آثار صبر از آن یاد می کند.

6. مقام احسان: بر اساس آیه 115 سوره هود می توان گفت که صبر موجب قرار گرفتن انسان در زمره محسنان است. البته چنان که گفته شد صبر خود به یک معنا خود نمادی از ویژگی احسان در شخص است. از این روست که به عنوان تعلیل در آیه مورد توجه قرار گرفته است. به هر حال ارتباط تنگاتنگی میان مقام احسان و مقام صبر وجود دارد که از این آیه می توان آن را استنباط کرد.

این ها تنها نمونه های از آثار صبر است که در این جا به آن اشاره شده است. همین مقدار از آثار صبر به خوبی می تواند منزلت و ارزش و اهمیت صبر در زندگی را نشان دهد و عاملی در تشویق انسان برای کسب آن باشد. اگر کسی بخواهد به همین آثار صبر دست یابد می بایست به عوامل ایجادی و تقویتی صبر توجه یابد و از بخواهد تا با شناسایی آن ها ، زمینه صبر را در خود پدید آورد و از آثار و برکات آن بهره مند شود. از این رو در ادامه به عوامل ایجادی و تقویتی صبر اشاره می شود. تا باشد با بهره مندی از این عوامل و تحقق صبر از آثار صبر بهره مند شویم.

عوامل صبر

بی گمان حوزه معرفت و شناخت تاثیر شگرف و مستقیم در نگرش ها و رفتارها و اعتقادات و باورهای آدمی دارد. از این روست که بخشی از آموزه ها و گزاره های قرآنی به حوزه شناخت و معرفت اختصاص یافته است تا انگیزه ای در درون انسان برای گرایش به موضوع ایجاد شود؛ زیرا نادانی و جهل نسبت به موضوع هرگز انگیزه ای برای انسان برای عمل و رفتار ایجاد نمی کند؛ آن چه موجب می شود تا انسان به چیزی علاقه مند شده و یا بدان گرایش یابد، همان شناخت انسان به موضوع و آثار و برکات آن است. از این روست که شناخت می تواند به عنوان مهم ترین عامل حرکتی و عشقی در آدمی عمل کند و او را به سوی موضوع ترغیب و تشویق نماید.

خداوند بر همین اساس، مهم ترین عامل در ایجاد صبر و بردباری در آدمی را توجه به حاکمیت مطلق و برتر خود معرفی می کند و می گوید که اگر انسان به این مساله توجه یابد خود مهم ترین عامل در ایجاد صبر می باشد و اجازه می دهد تا انسان به سادگی در برابر مشکلات و سختی ها بیایستد و بی تابی نکند؛ زیرا علم به این که خداوند همه هستی را مدیریت می کند و حاکم مطلق بر همه چیز است و چیزی از دایره حکومت او بیرون نیست، موجب می شود تا هر اتفاق و مشکلی را مبتنی بر علم و آگاهی خداوند و در دایره مشیت و اراده عالی خداوندی بییند و با آن کنار بیاید؛ زیرا می داند که هیچ در جهان بی علت یا بی حکمت و هدف اتفاق نمی افتد و بیرون دایره اراده و مشیت عالی خداوند نیست.(یونس، آیه 109)

در همین رابطه آگاهی و علم آدمی به ربوبیت و پروردگاری الهی نقش بسیار تاثیرگذار و مستقیمی ایفا می کند؛ زیرا توجه آدمی و هم چنین ایمان و اعتقاد به این که خداوند پروردگار عالم است و ربوبیت او فراگیر و همه جانبه بر همه هستی از جمله خود او و روابط دیگران با اوست، می تواند زمینه صبر و بردباری را در آدمی ایجاد و تقویت نماید. از این روست که خداوند در آیه 65 سوره مریم به علم و ایمان در این باره اشاره می کند و آن را زمینه ساز صبر در انسان بر می شمارد.

خداوند در این آیه ایمان به توحید و شناخت خدای بی مانند و بی شریک ، را زمینه ساز شکیبایی و بردباری بر می شمارد و می فرماید که این گونه انسان به سادگی تن به آن چه می دهد که خداوند برای او مقدر کرده است و در برابر فشارها و سختی ها بی تابی نمی کند بلکه می کوشد تا واکنش درست و منطقی و براساس آموزه های الهی و عقلانی بدهد.

توجه به قدرت خداوند (ق، آیات 38 و 39) و قضای الهی در همه کلیات و جزئیات یا ریز و درشت موضوعات و مسایل و رخدادها(طه، آیات 128 تا 130 و نیز روم، آیات 58 تا 60) و هم چنین آگاهی و توجه یابی به سنت استدراج و امهال نسبت به دشمنان و مخالفان (قلم، آیات 44 تا 48) می تواند در ایجاد و تقویت صبر و بردباری بسیار موثر باشد. از این روست که در این آیات به این امور به عنوان عوامل صبر توجه داده شده است.

توجه و اعتقاد به این که دشمنان دین و توحید شکست می خورند و هر که بر خلاف حق و حقیقت گام بردارد و به سوی باطل متمایل شود در نهایت شکست خواهد خورد، خود عاملی مهم در ایجاد صبر و تقویت آن می باشد که در آیات 55 و 56 سوره غافر به آن اشاره شده است.

البته آگاهی انسان نسبت به فرجام بد و شوم بدکاران و باطل گرایان می تواند انسان را به سوی حق و حقیقت و صبر در برابر آن تقویت نماید. از این روست که خداوند در آیاتی از جمله آیات 55 تا 60 سوره روم گزارشی از احوالات بد و شوم دشمنان و باطل گرایان در قیامت می دهد تا موجبات تقویت روحیه و افزایش صبر در آدمی شود. در آیات 48 و 49 سوره قلم ، نیز خداوند توجه یابی پیامبر به عواقب بی صبری در برابر حق ناپذیران را مطرح می کند و آن را زمینه ساز صبر و شکیبایی آن حضرت بر می شمارد و در آیات 128 تا 130 سوره طه ، توجه به هلاکت و نابودی دشمنان در گذشته تاریخ را زمینه ساز صبر انسان در برابر فشارهای بیرونی بر می شمارد.

آگاهی انسان نسبت به قصه دیگران و رفتارهای آنان و هم چنین موفقیت ها و پیروزی های که در سایه سار صبر پیشگی به دست آورده اند، یکی از عوامل ایجاد و تقویت صبر دانسته شده است. از این روست که خداوند در آیات قرآنی به قصه های پیامبران (انعام، آیه 34) از جمله سرگذشت حضرت داود( ص ، آیات 17 تا 120) و حضرت نوح(هود، آیات 48 و 49) و دیگران اشاره می کند تا این گونه روحیه مقاومت و صبر را در پیامبر(ص) تقویت کند. بر این اساس می توان گفت که سرگذشت دیگران و خواندن آن می تواند به عنوان عامل و زمینه ساز صبر در آدمی باشد.

آگاهی از وعده های الهی و فرجام خوب اهل صیر و تقوا و فرجام بد اهل فجور و بی صبری می تواند خود به عنوان زمینه ساز یا عامل ایجادی و یا تقویت صبر مطرح باشد.(احقاف، آیات 34 و 35 و نیز انعام، ایه 34 و آیات دیگر)

اگر انسان با استفاده از چنین عواملی زمینه صبر را در خود ایجاد و یا تقویت کند، می توان به سادگی در برابر بدی های دیگران(فصلت، ایات 32 و 35)، بی منطقی های دیگران(معارج،آیات 1 تا 5)، اذیت و آزار دشمنان(انعام، آیه 34)، سخنان ناروا و زخم زبان ها(طه،آیه 130 و ق ، ایه 39)، احکام وتکالیف الهی(معارج،ایات 1 تا 5) سختی های عبادت و بندگی (مریم، آیه 65) و دیگر ناملایمات و سختی های زندگی صبر کرده و بی تابی نکند و بتواند به اهدافی بلندی چون خود سازی و دیگران سازی از طریق رسالت (یونس، آیات 108 و 109) و تبلیغ معارف و حقایق قرآنی (انسان،آیات 23 و 24) و اجرای و اقامه عدل و نماز و مانند آن(طه، آیه 132) برسد و از همه سختی ها به سادگی عبور کند و مشکلات زندگی را مدیریت نماید. باشد این گونه باشیم و در برابر سختی ها و مصیبت ها بی تابی نکرده و صبر جمیل در پیش گیریم و از آثار آن بهره مند شویم.