بسم الله الرحمن الرحیم
جهل در دو معنای مختلف در آیات و روایات به کار رفته است. یکی از معانی جهل، نادانی است که در برابر دانایی قرار دارد. انسان جاهل به معنای کسی است که دانشی نیاموخته و به اصطلاح بی سواد است؛ زیرا سواد خواندن و نوشتن، نماد علم و دانش است.
اما گاهی مراد از جهل، نه دانایی بلکه بی خردی است. از این روست که در برابر جهل در این معنا در برابر عقل قرار می گیرد. در اصول کافی، کتابی به عنوان کتاب عقل و جهل فراهم آمده است و در آن روایات بسیاری از جمله روایت جنود عقل و جهل گرد آمده است.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی بر آن شد تا نشانه های بی خردی و آثار آن را در زندگی بشر به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
بی خردی، جهل واقعی
انسان نیازمند دانش است. علم و دانایی به انسان کمک می کند تا خود و جهان را بهتر بشناسند و در مسیر خدایی شدن و هدف آفرینش به درستی گام بردارد. هر چه دایره علم و دانش انسان گسترده تر شود، بهتر می تواند از ابزارهای کمالی بهره مند شود و مسئولیت خلافت الهی را به شکل نیکوتری انجام دهد.
اما این بدان معنا نیست که علم به تنهایی می تواند همه مشکلات را از پیش روی بشر بردارد و زمینه خدایی شدن و مظهریت در ربوبیت را برای او فراهم آورد؛ چرا که علم تنها یکی از مواد مورد نیاز است؛ چرا که انسان پیش از علم نیازمند عقل است. از این روست که گفته اند، علم لازم است ولی کافی نیست. زمانی شهید رجایی متهم به کم دانشی و نداشتن مدارک عالی دانشگاهی می شود و بنی صدر صاحب مدرک دکتری در دام کیش شخصیت خویش می افتد و به علم و مدرک خویش تفاخر می کند، و نخست وزیر را به تمسخر و استهزاء می گیرد. در این زمان است که امام خمینی(ره) می فرماید: هي نرويد دنبال اين كه رجايي علم ندارد ! اين عقلش بيشتر از علمش است.
این که در روایات، عقل را در برابر جهل گذاشته اند؛ از آن روست که دانسته شود، جهل واقعی در ندانستن نیست، بلکه در بی خردی است. کسی که علم داشته باشد ولی از آن نتواند به درستی بهره گیرد و در مسیر تکامل خویش از آن استفاده کند، در حقیقت جاهل واقعی است.
در حقیقت از نظر آیات و روایات، این عقل است که به علم و دانش، ارزش و بهای واقعی می بخشد. از این روست که انسان می بایست به جای تقویت دانش، در اندیشه تقویت عقل و بهره گیری از آن باشد؛ چرا که برای کسب دانش بیش از هر چیزی به حافظه و ابزارهای سالم شناختی مانند گوش و چشم و مانند آن نیاز است، اما خردورزی و خردمندی نیازمند بهره گیری از نوری است که در درون آدمی است.
خداوند در انسان از روح خویش دمید. عنصر اساسی روح، نوری است که به شکل خرد و عقل خود را نشان می دهد. همین نور الهی است که انسان را شایسته خلافت نموده است. انسان با بهره گیری از این نور می تواند زمینه فعلیت بخشی اسمای الهی را فراهم آورد و خود را متاله و خدایی سازد. سازه ای که انسان در نهایت از خود به جهانی دیگر می برد، همان سازه ای است که خرد و عقل از او ساخته است. دانش تنها ابزاری در دست عقل است.
البته ناگفته نماند که مراد از عقل، تنها داشتن آن نیست، چرا که هر انسانی از عقل برخودار می باشد. آن چه انسان برای متاله و خدایی شدن بدان نیاز دارد، بهره گیری از عقل است که به آن خردورزی و خردمندی می گویند. انسان با استفاده از عقل خویش، علم و دانش را به کار می گیرد و در مسیر تعالی و تکامل از آن سود می برد.
نشانه های بی خردی
هر چند می توان با پرسش هایی علم و دانش شخص را به دست آورد و دانایی شخص را در معلومات عمومی و اختصاصی به دست آورد، ولی به همان سادگی نمی توان بی خردی یا خردمندی شخص را به دست آورد.
با این همه می توان در یک فرآیندی به این پرسش نیز پاسخ داد و درصد خردمندی و یا بی خردی شخصی را به دست آورد. با نگاهی به آیات و روایات می توان دانست، که خردمندی و بی خردی ارتباط تنگاتنگی با رفتار شخص دارد. هر چند که انسان با علم خویش می تواند رفتار خود را متعادل سازد، ولی علم و دانش تاثیر چندانی در نگرش ها و رفتارهای شخص ندارد. از این روست که می توان بزرگ ترین دانشمندان غربی را در علم عرفان یافت که تمام کتاب فصوص یا فتوحات مکیه را می دانند و بر تمام بخش های عرفان مسلط هستند، ولی هرگز عارف نیستند. سخنوران بسیاری را می توان یافت که به سبب حافظه قوی و قدرت بیان، به شیوایی و رسایی و شیرینی تمام، از اخلاق سخن می گویند و اجتماعات چند صدهزار نفری را بر پا می کنند و در رسانه های همگانی از جایگاه بلندی برخوردار می باشند ولی در حوزه رفتاری هیچ بهره ای از اخلاق نبرده اند.
از این روست که خداوند در قرآن مواردی را بیان می کند که در آن شخص با این که علم یقینی دارد، ولی برخلاف علم خویش عمل می کند و به انکار دانسته های خود در مقام عمل بر می آید.
از نظر قرآن ایمان، علم یقینی همراه با عقد قلبی است. این بدان معناست که تنها علم به تنهایی نمی تواند ایمان را بسازد، بلکه نقش اساسی را عقل و قلب به عهده دارد.
به هر حال، خردمندی و بی خردی نشانه های دارد که بیش تر در حوزه عمل خود را نشان می دهد. با نگاهی گذرا به آیات قرآنی نشانه هایی که برای بی خردی بیان شده ، می تواند به ما کمک کند تا بی خردان واقعی را بشناسیم و از آنان در زندگی خود مشورت نگیریم و یا همراه نشویم ؛ زیرا بسیاری از دانشمندان هستند به سبب علم و دانش خویش طرف مشورت مردم قرار می گیرند، در حالی که به سبب بی خردی قابلیت این مقام را ندارند و نمی بایست طرف مشورت قرار گیرند؛ چرا که این دسته افراد موجبات گمراهی مردمان را فراهم می آورند؛ چنان که در طول تاریخ بشریت، دانشمندان و عالمان بی خرد، بزرگ ترین دشمن دین و ایمان مردم بوده و آنان را از خدایی شدن باز داشته و فرقه ها ومذاهب گوناگون را ساخته اند.
از جمله نشانه های بی خردی می توان به رفتارهای استهزاء و تمسخر آمیز این افراد اشاره کرد. ایشان به سبب این که مدعی دانش و علم هستند، وقتی حقیقتی را می یابند که با الگوهای ذهنی ایشان همسان نیست، آن را به تمسخر می گیرند؛ چرا که می بایست حقیقت همان چیزی باشد که ایشان دانسته و تصور کرده اند. از آن جایی که ملاک ها و معیارها سنجش علم ایشان، ابزارهای مادی و محسوس است، هر آن چه بیرون از دایره مادیات و محسوسات باشد، به عنوان خرافه طرد می کنند و با عناوین امروزی چون اسطوره سازی، بی معنایی و ایده آلیسم و مانند آن باطل معرفی می کنند.
ارزش گذاری های آنان بر اساس مادیات و محسوسات است و هر آن چه بیرون از این دایره باشد، خرافه دانسته و به استهزا و تمسخر آن می پردازند.(جاثیه ، آیه 24 و هود، آیات 27 و 29 و بقره، آیه 67 و لقمان، آیات 2 و 6)
همین بی خردی و جهالت ایشان است که آنان را مردمانی بی ادب و ناسزاگو می کند و رفتارهای بد و زشتی را در برابر رفتارهای منطقی و عقلانی دیگران سبب می شود.(فرقان، آیه 63 و نیز قصص، آیه 55)
از دیگر نشانه های بی خردی می توان به تعصب بی جا درباره دانش های محدود ایشان اشاره کرد. از نظر ایشان هر آن چه که می دانند، عقیده ای درست و کامل است و همه می بایست پیرو اندیشه ها و عقاید ایشان باشند. از نظر ایشان، دانش هایی چون روان شناسی و جامعه شناسی ، چون مبتنی بر روش های علمی محاسبه و تجربه است، دانش های قطعی است هر چند که تنها یک دانشمندی آن را تجربه و تایید کرده است ؛ پس باید آن را پذیرفت و بی چون و چرا آن را نظریه ای واقع بینانه دانست و بر اساس آن جامعه را مدیریت کرد.
تعصبات بی خردان، مهم ترین، سد راه علم واقعی و رهایی بشر از جهل و نادانی است. بنابراین، تا زمانی که بی خردان دانشمند، بر جامعه حکومت می کنند و گفتمان آنان غلبه دارد، نمی توان امیدی به دانش واقعی و رسیدن به آن داشت. در طول تاریخ تعصب بی خردان بزرگ ترین مانع در برابر دعوت های پیامبران بوده است که ایشان را به کمال می خواند. اکنون نیز در جوامع متمدن نیز تعصبات بی خردان که به نام علم عرضه و فروخته می شود، مهم ترین سد برابر اصلاحات واقعی در روش شناختی علمی و رسیدن به علم واقعی می باشد.(بقره، آیات 113 و انفال، آیات 31 و 34)
خداوند بی خردان را انسان های لجبازی می داند که با لجاجت خویش حاضر نیستند تا حقیقت جلوه کند و آن را بشناسند و در کنار آن قرار گیرند. آنان همواره بر درستی باورهای باطل خویش اصرار و پافشاری می کنند و یکی از اصلی ترین عوامل در برابر حق می باشند.(انعام، آیه 111)
مجادله و جدال های ایشان اصولا شکل منطقی و عقلانی ندارد و بر خلاف ظاهر پسندیده و مقبول آن هیچ ریشه ای در علم ندارد.(حج، آیات 3 و 8 و لقمان، آیه 20) از این روست که به یاوه گویی رو می آورند و در برابر منطق و عقل می ایستند (فرقان، ایه 63 و قصص، آیه 55)
از دیگر نشانه های بی خردی می توان به ارزش گذاری بر اساس معیارهای دروغین و باطل اشاره کرد. اینان به جای این که به دنبال معیارهای حقیقی چون تقوای مبتنی بر عقل و عقلانیت باشند، یا نیک بودن را اصالت بخشند، معیارهای دیگری را اصالت می بخشند. از این روست که از نظر آنان مدرک و دانش بی عمل؛ یعنی علم باعوری و ثروت قارونی و قدرت فرعونی ارزش می یابد و بی توجه به کرامت انسانی، فقیران را طرد می کنند.(هود، آیات 27 و 29)
دل های اینان زنگار گرفته است و نور حقیقت بر دل هایشان نمی تابد. این گونه است که حقایق را درک نمی کنند و نمی توانند تحلیل درستی از خود و موقعیت خود در هستی به دست دهند. اینان اصولا اهل تحلیل نیستند، بلکه مقلد آموخته های خود هستند و بر آن تعصب می ورزند. این گونه است که به دور از هر گونه تحلیل درست، زندگی می کنند و نمی توانند موقعیت خود را در هستی بدانند و بر اساس آن رفتارهای خویش را بازسازی کنند.(روم، آیات 58 و 59)
احساس امنیت دروغین از ویژگی ها بی خردان است. اینان به جای این که قدرت خداوند را پناهگاه خود قرار دهند، به شیاطین و استکبار جهانی رو می آورند و در سایه آنان احساس امنیت می کنند. به نظر ایشان، بتانی چون اوباما و شیمون پرز می توانند آنان را از سرنوشت شوم و نکبت دور سازند. ریشه این وابستگی به قدرت های دروغین، بی خردی آنان است.(انعام، آیه 81)
از جمله نشانه های بی خردی، استغنا جویی این افراد است. اینان به علم و قدرت و ثروت خویش چنان دل بسته اند، که گویی هرگز این علم ایشان به جهل و قدرت به ضعف و ثروت به فقر تبدیل نمی شود. این گونه است که در محاسبات خویش همواره به اشتباه می روند و بر چیزهایی سرمایه گذاری می کنند که ناپایدار و بی مقدار در اصل و اساس است.(بقره، آیه 273 و نحل ، ایه 95)
خداوند علت رفتاری استکباری و ستمگرانه مردمان را بی خردی و بی عقلی آنان می داند و می فرماید که سبب استکبار مشرکان و کافران و برخی از توقعات بی جای آنان را می بایست در همین بی خردی آنان جست.(بقره، آیه 118 وهود، آیات 27 و 29)
انحرافات جنسی و بی بند باری(یوسف، آیه 33 و نمل ، آیه 55) و اقدامات نجسنیده علیه دیگران(حجرات، آیه 6) ، انحصار طلبی و نفی ارزش دیگران(بقره، آیه 113) ، انکار خدا و معاد (نحل ، آیه 38 و دخان ، آیات 24 تا 26 و اسراء، آیه 99)، بدعت گزاری(اعراف، آیه 28) توطئه علیه مومنان(منافقون، آیه 8) از دیگر نشانه های بی خردی است.
در آیات قرآن نشانه های دیگری نیز برای بی خردی بیان شده است که در حقیقت بیان مصادیقی از همین مباحث بیان شده است. با نگاهی به رفتار انسان های می توان دریافت که در چه سطح از خرد و خردورزی هستند و می توانند به آنان تکیه و اعتماد کرد و با آنان مشورت نمود.
