اعتقادی - کلامیعرفانعلوم قرآنیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

وحی، تجلی ربوبیت خاص الهی

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

وحی یکی از پیچیده ترین مباحث در حوزه دین شناسی است. دانش انسان تاکنون نسبت به آن، از آن چه در قرآن آمده، فراتر نرفته است. این بدان معناست که آن چه از وحی می دانیم و می شناسیم همان چیزی است که وحی درباره خود تبیین نموده است. این در حالی است که وحی محور هر آن چیزی است که ما از آن به دین و ایمان یاد می کنیم؛ چرا که بی وحی، دین به مفهوم واقعی آن فرو می ریزد و تنها مشتی از کلیات و احتمالات در باره آینده بشریت از رستاخیز و معاد و حساب و کتاب می ماند که ریشه در برهان های عقلانی دارد.

از این روست که دشمنان دین، تمامی همت خویش را بر این مبذول داشته اند تا با تشکیک در وحی و تنزیل آن به تجربیات عرفانی شخصی، آن را از جایگاه رفیع و بلندش فرود آورند و همانند امری تجربی و با قابلیت ابطال پذیری از حد وسط قرارگرفتن در قیاس برهانی، بیرون کشند و در اصل دین تردید افکند و با فروریزی پایه های دینداری، همه آن چه بر پایه آن ساخته شده را تخریب کنند و دین داری و ایمان را از جامعه بشری بزدایند.

نویسنده در این مطلب بر آن شد تا به گوشه هایی از حقیقت وحی اشاره کند ونقش آن را در هدایت بشری بر اساس آموزه های وحیانی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

وحی، ارتباط خدا با انسان های خاص

وحی در قرآن کاربردهای گوناگونی دارد. وحی به یک معنا و مفهوم دارای دایره وسیعی و گسترده ای است به گونه ای که شامل، اشاره های سریع و پنهانی میان انسان ها تا الهامات فطری و غریزی تا الهام درونی برای انجام کاری تا بیان معارف و احکامی در خواب، بیداری ، مستقیم و یا غیر مستقیم با بهره گیری از فرشتگان و واسطه ها می شود.

در قرآن یکی از کاربردهای وحی همان معنای ساده اشاره های تند و پنهانی است که میان افراد صورت می گیرد. این معنا و مفهوم از وحی هیچ ارتباطی به عالم بالا ندارد و نوعی رفتار ارتباطی میان انسانی با انسانی دیگر است. چنان که خداوند در آیه 11 سوره مریم می فرماید: «فَخَرَجَ عَلَى‏ قَوْمِهِ‏ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى‏ إِلَیهِمْ أَن سَبِّحُواْ بُكْرَةً وَ عَشِیا؛ حضرت زکریا از محراب به سوی قومش شتافت و به اشاره به آنان القاء كرد كه صبح و شام خدا را تسبیح كنند. »

چرا که آن حضرت(ع) برای سرپرستی و هدایت قوم خویش از خداوند تقاضای فرزندی داشت تا جانشین وی شده و هدایت مردمان را به عهده گیرد و خداوند این خواسته او و قومش را پذیرفت و نشانه این پذیرش را روزه سکوت سه روزه آن حضرت (ع) و تسبیح پگاهان و شامگاهان قومش قرار داد. آن حضرت(ع) نیز برای بیان مقصود خویش از اشاره های خاصی استفاده کرد که قرآن از آن به وحی یاد کرده است.

راغب اصفهانی قرآن شناس مشهور در فرهنگ قرآنی خود، با توجه به این کاربرد قرآنی در معنای وحی می نویسد که وحی در ریشه و موضوع له اصلی اش در معنا و مفهوم اشاره تند و سریع است، از این رو هر كاری كه به سرعت انجام گیرد، وحی نام دارد. به این معنا که معنای نخست این واژه در زبان عربی، همان زبان اشاره و كلام رمزی و كنایه‌ای است؛ اما این واژه سپس از نظر معنایی و مفهومی کاربردهای دیگری یافت به گونه ای که در معانی و مفاهیم دیگری نیز به کار رفته است. در قرآن غیر از کاربرد در معنای حقیقی و نخستین آن که بیان شد، در سه معنا و مفهوم دیگر نیز این واژه به کار رفته است.

خداوند در آیه 68 سوره نحل بیان می کند که به زنبور عسل جهت تهیه خانه در میان درختان وحی کرده است: «وَ أَوْحَى‏ رَبّــُكَ إِلَى النـَّحْلِ أَنِ اتَّخـِذِى مِنَ الْجِـبَالِ بُیــوتًا وَ مِنَ الشَّــجَرِ وَ مِمَّا یعْرِشُــونَ ؛ پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد که خانه هایی از کوه ها و درختان و سقف هایی که مردم می سازند انتخاب کن »

در جایی دیگر این اصطلاح و واژه در معنای الهامات نفسانی به افراد عادی به کار رفته و خداوند در آیه 7 سوره قصص می فرماید: «و َأَوْحَینَآ إِلَى‏ أُمِ‏ّ مُوسَى‏ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِى الْیمِ‏ّ وَلَا تَخَافِى وَلَا تَحْزَنِى إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَیكِ وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ؛ به مادر موسی وحی كردیم كه طفل خود را شیر بده و اگر ترسیدی كه فرعون گزندی به او رساند او را در نیل رها كن. »

شاید این مورد همان چیزی است که برخی از آن به تجربه عرفانی یا الهام تعبیر می کنند؛ چرا که در این کاربرد وحی به معنای خاطرۀ ذهنی یا القای روحی و روانی از عالم بالا به کار رفته است که می تواند برای هر کسی اتفاق بیافتد و اختصاص به پیامبران ندارد.

خداوند در قرآن وحی را مختص به ارتباط کلامی مستقیم میان خود و بشر منحصر نمی داند، بلکه از آیاتی از قرآن بر می آید که این ارتباط کلامی مستقیم می تواند میان خدا و فرشتگان باشد، چنان که از آیه 12 سوره انفال آمده است: وإذْ يُوحى ربُّك إلى الملائكةِ أنّى مَعَكُم؛‏ هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان وحى مى‏كرد كه من با شما هستم.

یا این ارتباط کلامی مستقیم می تواند میان جنیان با انسان باشد: وكذلك جعلْنا لكُلِّ نبىٍّ عدوّاً شياطينَ الإنسِ والجنِّ يُوحى بعضُهم إلى بعضٍ؛‏ و بدين گونه براى هر پيامبرى دشمنى از شيطان‏هاى انس و جن برگماشتيم. بعضى از آنها به بعضى، براى فريب، سخنانِ آراسته وحی مى‏كنند.(انعام ، آیه 112) یا در جایی دیگر می فرماید: وإنَّ الشياطينَ لَيُوحُون إلى‏ أوليائِهِم لِيُجادِلُوكم؛‏ و در حقيقت، شيطان‏ها به دوستان خود وحی مى‏كنند تا با شما ستيزه نمايند.(انعام، ایه 121) این قسم از وحی به عنوان وحی شیطانی یا وسوسه معروف است.

یا این ارتباط کلامی مستقیم می تواند میان فرشتگان با انسان باشد. چنان که ارتباط روح الامین و جبرئیل با پیامبر(ص) و ارتباط کلامی با آن حضرت(ص) که در سوره نجم و آیات دیگر آمده است. از این قبیل است.

نوع ششم از کاربردهای واژه در آیات قرآنی همان اصطلاح معروفی است که مد نظر این نوشتار است و آن نوعی ارتباط خاص میان خدا و انسان های خاص است. خداوند در آیاتی چند از جمله آیه 3 سوره یوسف به این نوع وحی اشاره کرده و می فرماید: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَآ أَوْحَینَآ إِلَیكَ هَذَا الْقُرْانَ؛ ما به وسیله وحی این قرآن به تو بهترین داستان‌ها را برای تو بیان می‌كنیم. »

این نوع از وحی شایع‌ترین كاربرد وحی در آیات قرآنی است به گونه ای که نزدیك به هفتاد بار در قرآن وحی در این معنا و مفهوم به كار رفته است. این نوع از وحی، پدیده‌ای است مرموز كه در قالب‌های عقلی بشر نمی‌گنجد. شناخت حقیقت وحی تنها برای كسی ممكن خواهد بود كه آن را دریافت كرده است. بنابراین پیامبران الهی تنها كسانی هستند كه به واسطه ارتباط شهودی با عالم غیب، معرفت به وحی خواهند داشت و دیگران تنها آثار و علائم وحی را خواهند فهمید.

این پدیدۀ فرا عقلی، یكی از بالاترین مقاماتی است كه صف پیامبران را از دیگران جدا می‌سازد. قرآن، ضمن تأكید بر این مطلب كه پیامبران نیز به لحاظ جسمی بشری بیش نیستند و از جنس فرشتگان نمی‌باشند، تصریح می‌كند كه آنان دارای خصیصه‌ای هستند كه دیگران آن را دارا نمی‌باشند و آن ویژگی «وحی پذیری» است.

از آیه 51 سوره شوری به دست می آید که ارتباط کلامی میان وحیانی میان خداوند و پیامبران به سه صورت امكان‌پذیر است. در این آیه وحی به عنوان یکی از اقسام ارتباط کلامی معرفی شده است. این بدان معنا خواهد بود که وحی در این آیه نوعی سخن گفتن خاص خداوند با پیامبر(ص) است ولی به این معنا نیست که ارتباط کلامی خدا با پیامبران تنها از طریق وحی انجام می گیرد.

به سخن دیگر، خداوند با پیامبران به سه روش سخن می گوید که یکی از این اقسام سه گانه وحی است که با توجه به دو شکل و روش دیگری که در همین آیه بیان شده می توان گفت که وحی همان ارتباط مستقیم کلامی میان خداوند و پیامبر است که بی واسطه ای انجام می شود. خداوند در این آیه می فرماید: «وَ مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن یكَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَآء حجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا؛ بشری را نرسد كه خدا با او سخن گوید، جز از راه وحی یا از فرا سوی حجابی، یا فرستاده‌ای ارسال كند.»

بنابراین ، وحی مستقیم همان سخن و گفتار الهی است كه هیچ واسطه‌ای میان خدا و پیامبر نباشد. نوع دوم سخن گفتن سخن از پس حجاب است، چنان که بر اساس آیه 30 سوره قصص خداوند برای نخستین بار با حضرت موسی (ع) به واسطه درخت و از پشت چنین حجابی سخن گفته است.

نوع سوم سخن گفتن خداوند با واسطه فرشته است. در آیاتی ازقرآن از نزول فرشته ای سخن به میان آمده است که سخن خداوند را به پیامبرش منتقل می کرده است. از این فرشته به جبرئیل، روح الامین و مانند آن تعبیر شده است.(سوره نجم)

از این آیه به خوبی روشن می شود که خداوند سه نوع سخن گفتن خود با پیامبران را تبیین کرده است که وحی یکی از اقسام سخن گفتن است. بنابراین وحی به سه روش انجام نمی گیرد بلکه سخن گفتن به سه روش صورت می گیرد که یکی از اقسام آن وحی می باشد؛ چرا که در آیه وحی قسم از اقسام سخن گفتن و کلام الهی دانسته و قسیم دو نوع دیگر قرار داده شده است. البته گاهی به تسامح آن دو قسم از سخن گفتن نیز به عنوان وحی معرفی شده است.

در حدیثی از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دربارۀ چگونگی نزول وحی چنین آمده است كه حارث بن هشام از آن حضرت پرسید: وحی چگونه بر شما نازل می‌شود؟ فرمود: «گاهی مانند صدای زنگ می‌آید و این شدیدترین حالت وحی بر من است كه مرا كوفته و خسته می‌نماید و در عین حال همه گفته‌ها را حفظ می‌كنم و گاه فرشته‌ای به صورت مردی متمثل شده آن‌ چه می‌گوید حفظ می‌شوم.»

به هر حال، وحی یکی از اقسام سخن گفتن وارتباط کلامی خداوند با پیامبر در اصطلاح خاص قرآنی است. و آن چه در این نوشتار مورد توجه است همین معنای اصطلاحی همراه با نوعی تسامح است که شامل دو قسیم دیگر آن نیز یعنی سخن از پشت حجاب و با واسطه فرشته می شود.

وحی به پیامبر گرامی (ع)

خداوند در بیش از 40 آیه از آیات قرآنی از جمله 44 سوره آل عمران ، 19، 50 ، 106 و 145 سوره انعام به پیامبر(ص) به عنوان یکی از دریافت کنندگان وحی الهی اشاره می کند. به این معنا که خداوند با ارتباط کلامی به هر سه شیوه به خصوص مستقیم آن را داشته است. خداوند در آیات سوره نجم از دو شیوه ارتباط کلامی از طریق فرشته وحی و وحی مستقیم و بی واسطه الهی با پیامبرش سخن می گوید و معلوم می دارد که وی در میان همه موجودات و آفریده های هستی در چنان جایگاهی قرار دارد که هیچ آفریده ای به آن نرسیده و نخواهد رسید؛ چرا که توانسته بود در مقام تدلی و قاب قوسین او ادنی(نجم، آیات 8 و 9) قرار گیرد و بی هیچ واسطه ای جز حجاب عماء، خداوند با او و ایشان با خداوند سخن بگویند.( امام خمینی (ره) بحث عماء را در شرح دعاي سحر، تعليقه شرح فصوص الحكم، مصباح الهدايه و تعليقه بر مصباح الانس ابن فناري آورده است. عماء ابر رقیق و همان مه فارسی است. از ديدگاه نهايي حضرت امام برمي‌آيد كه: حقيقت عماء همان فيض اقدس است كه خليفه كبرا و جانشين بزرگ است. بحث عماء در يك روايت شيعي و چند روايت اهل سنت آمده است كه سند روايت شيعي در عوالي اللالي آمده است)

خداوند درباره برخی از مشخصات وحی بر پیامبر(ص) می فرماید که وحی امری با عظمت و سنگین است(مزمل، ایات 1 و 5 و نیز المیزان، ج 20، ص 62) از این روست که در روایات آمده که این سنگین حتی به ظاهر نیز می رسید و آثار خستگی در آن حضرت(ص) بروز می کرد. در برخی دیگر از روایات درباره تجسم این سنگینی و ثقل معنوی وحی که در ماده نیز خود را بروز داده آمده است که شتر آن حضرت(ص) از فشار و سنگینی وحی بر زمین می نشست و می خوابید.

از آیات 16 تا 18 سوره قیامت نیز به دست می آید که نزول وحی و قرآن بر پیامبر(ص) به صورت قرائت و خواندن از سوی خداوند بوده است.

از آیاتی چند چون آیه 97 سوره بقره و 24 سوره شوری و 4 و 10 و 11 سوره نجم نیز بر می آید که قلب پیامبر(ص) جایگاه نزول وحی الهی و سخن خداوندی بوده است. آن حضرت(ص) زمانی وحی را می خواند که خداوند فرمانش را صادر می کرد(علق، ایه 1)

از آیات نخست سور ضحی نیز این معنا استنباط می شود که ارتباط کلامی از سوی خداوند بوده است و این گونه نیست که آن حضرت(ص) اقدام به ارتباط می کرد. ازاین روست که گاه ارتباط تاخیر می افتاد و همین تاخیر موجب نگرانی ایشان می شد و خداوند وی را دلداری می دهد که این به معنای قطع ارتباط نیست، بلکه حکمتی دارد. با توجه به روایات تفسیری ذیل آیه می توان استنباط کرد که یکی از دلایل قطع و تاخیر دفع شبهات مشرکان و توهم بافندگی وحی بوده است؛ چرا که تاخیر ارتباط به معنای آن بود که وحی نمی تواند بافته آن حضرت (ص) باشد، بلکه ارتباطی از سوی خداوند و در راستای اهداف هدایتی است.(مجمع البیان، ج 9 و10، ص 764)

البته ارتباط کلامی خداوند با پیامبر(ص) مختص به ارتباط مستقیم نبوده است، بلکه از دو روش دیگر نیز برای ارتباط استفاده شده است. از جمله در آیه 97 سوره بقره خداوند جبرئیل را آورنده سخنان خداوند معرفی می کند و در آیه 102 سوره نحل از این واسطه به عنوان روح القدس و در آیات 193 و 194 سوره شعراء از او به عنوان الروح الامین یاد می کند.

بنابراین، ارتباط کلامی میان خدا و پیامبر(ص) از طریق روحی از امر الهی(شوری، آیات 51 و 52) انجام می گیرد که همان رسول و فرستاده خداوند به سوی پیامبر(ص) تا سخن و کلام الهی را تنزیل کند و فرود آورد و به قلب پیامبر(ص) برساند.(همان و آیات دیگر)

از آیات پیش گفته به دست می آید که فرشته یا رسول الهی، سخن را نه در گوش بلکه در قلب پیامبر(ص) القا می کرد و تنزیل می نمود. بنابراین، نزول بر قلب است و سخن در جان گفته می شود نه در گوش.(شعراء، آیات 193 و 194) به این معنا که وحی و ارتباط مستقیم کلامی خداوند با پیامبر(ص) بر قلب و جان آن حضرت است(نجم، آیات 4 و 10 و 11) چنان که همین ارتباط به شکل غیر مستقیم نیز قلب می باشد.(بقره، ایه 97 و شعراء، آیات 193 و 194) از این رو گفته می شود که همه اقسام ارتباط کلامی با قلب است و قلب جایگاه نزول وحی و دیگر اقسام ارتباط کلامی خداوند است.

از آیات 10 و 11 سوره نجم این معنا به دست می آید که پیامبر(ص) افزون بر ارتباط کلامی دارای مشاهدات شهودی نیز بوده است. در این مشاهدات شهودی ، پیامبر(ص) جبرئیل و حقایق هستی و ملکوتی از جمله قیامت وبهشت و دوزخ را مشاهده می کند. این مشاهدات قلبی آن چنان واگویه حق هستند که خداوند هرگونه کژی و خطا را در آن مردود می داند و هر گونه تردید و مجادله در آن را باطل می شمارد.(نجم، آیات 11 تا 17)

مشاهدات قلبی آن حضرت در معراج به سدره المنتهی و فراتر از آن، مشاهده آثار بزرگ ربوبی الهی است. در این سیر و سفر که برترین بوده است و نمی توان فراتر از آن را تصور و خیال کرد، پیامبر(ص) عرش الهی و فرشتگان حول عرش را رویت کرد.(زمر، آیه 75) البته در مرتبه ای دیگر که از آن به مقام تدلی(نجم، آیه 8) تعبیر می شود و فراتر از قاب قوسین او ادنی (نجم، ایه 9) است از مقام شهود قلب و آن فراتر رفته است. به سخن دیگر، اگر مرتبه نخست شهود چشم و مرتبه دوم شهود قلب باشد، مرتبه سوم فراتر از شهود و حقانیت است که نوعی فنای فی الله می باشد و این دیگر شهود نیست بلکه تدلی است که ادنی از آن تصور نمی رود. این همان مقام عمائیه است که از آن به فیض اقدس نیز تعبیر می شود. بنابراین، او نخستین تجلی الهی بود و آن را دریافت کرد نه آن که به مشاهده قلبی یا رویت عینی دیده باشد. این همان چیزی است که گاه از آن به درک و دریافت یاد می شود و واژه ای برای تبیین آن نیست.

آثار ارتباط خدا با پیامبر

هدف الهی از این ارتباط خدا با انسان های خاص برای هدایت بشر است.(بقره، ایه 37) چرا که انسان پس از هبوط راهی برای ارتباط نداشت و دیگر در مقام قدس و جنت الهی نبود تا مستقیم با ارتباط برقرار شود. از این روست که پس از هبوط ارتباط کلامی از طریق وحی و مانند آن جایگزین هر گونه ارتباطی دیگر میان خدا و انسان می شود.

از آیه 39 سوره اسراء به دست می آید که خداوند در مقام ربوبیت و پروردگاری خاص خود، ارتباط خود با انسان را برقرار کرده است و اگر نبود رحمت و فضل الهی که به شکل ربوبیت تجلی یافته است، هرگز ارتباط کلامی میان خود و انسان برقرار نمی کرد. رحمت الهی شامل انسان شد و خواست تا راه بازگشت و توبه را به روی وی بگشاید و او را از هبوط به مسیر درست و صراط مستقیم عبودیت بازگرداند. از این روست که خداوند وحی را برخاسته از حکمت گسترده و عزت خویش بر می شمارد، چرا که هدف آفرینش عبودیت بوده است و طغیان و تمرد انسان و جنیان، بر خلاف هدف آفرینش می باشد، پس خداوند خواست تا به عزت و حکمت خویش بر بشر و جن رحم آورد و ایشان را به مسیر درست بازگرداند.

وحی مجموعه ای از پیام ها و اوامر و نواهی است تا بشر آن را به کارگیرد و مسیر عبودیت را باز یابد و در آن مسیر حرکت کرده و به عبودیتی دست یابد که کنه آن ربوبیت و خلافت است.

پیامبران بی هیچ بخل و کوتاهی (تکویر، آیات 19 تا 24) همه این معارف و پیام ها و فرمان های الهی را به گوش بشر رسانیدند تا بشر با پیروی از ان ها خود را در مسیر ربوبیت قرار دهد و تجلی ربوبیت الهی شود. ارتباط کلامی خدا با انسان های خاص برای رسانیدن پیام های الهی به گوش بشر، تجلی حکمت، عزت، ربوبیت خاص الهی و فضل و رحیمیت خاص خداوندی در حق بشر است تا در مسیر درست آفرینش قرار گیرند و به سوی لقای الهی بازگردند و رجعت و بازگشت و توبه ایشان از مجرای حق و صراط مستقیم و ربوبیت کامل محمدی(ص) باشد تا لقای کاملی برای بشر از طریق متاله و خدایی شدن تحقق یابد.

باشد با درک و فهم درست وحی و ارتباط کلامی خداوند با بشر ، مسیر درست را گرفته و از وسوسه های ابلیس و شیاطین متمرد و متکبر و مستکبر در امان مانیم و عاقبت به خیر گردیم.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا