آداب خرید و فروش در آموزههای دینی
-
یکی از پایههای اقتصاد، خرید و فروش است که امکان توزیع کالا را فراهم و زمینه بهرهمندی از تولیدات دیگران را پدید میآورد. البته غیر از تولیدکنندگان، افراد دیگری به عنوان کاسب و تاجر در توزیع مشارکت میکنند. از نظر اسلام آگاهی از دانش کسب و کار به ویژه خرید و فروش واجب است، زیرا چنان که از آیات قرآنی به دست میآید یکی از علتهای خشم الهی بر مردم شهر مدین و قوم شعیب(ع) کم فروشی در هنگام خرید و فروش و معاملات بوده است.
نویسنده در مطلب پیش رو گوشهای از آداب خرید وفروش و معاملات را براساس آموزههای اسلامی تبیین کرده است.
نقش دانش فقه در مدیریت صحیح زندگی
از مهم ترین ماموریتهای پیامبران، ارائه شیوه و سبک درست زندگی است تا انسانها در جامعه بتوانند در مسیر همکاری و تعاون گونهای عمل کنند تا کمال را درک نمایند. در این میان مهم ترین ماموریت در حوزه رفتار اجتماعی دستیابی به عدالت محسوس در حوزه عمل اقتصادی است. (حدید، آیه25) از این رو پیامبران با آموزههای عقلانی و وحیانی به روشنگری و تبیین اموری پرداختهاند که جامعه مدنی و قانونمندی را ایجاد میکند و به بشر اجازه میدهد تا عدالت فراگیر ویژه اقتصادی را با همراهی همگانی تودههای مردم فراهم آورند. (همان)
از نظر اسلام و آموزههای قرآنی علم و دانش در همه حوزهها بسیار اهمیت دارد، چرا که اولا خلافت انسانی و کرامت و شرافت او به همین دانش و افزایش آن بستگی دارد (بقره، آیات 31 و 32) و حتی پیامبر (ص) برای افزایش آن دست به دعا بر میدارد (طه، آیه 114) و ثانیا انتخاب مسیر درست و سبک زندگی سالم بستگی به علم و دانش در هر زمینه و حوزهای دارد که انسان برای رسیدن به سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت باید از آن بهرهمند شود.
آگاهی انسان نسبت به حقوق و نیز وظایف متقابل در جامعه به ایجاد عدالت در همه حوزهها و دستیابی به سعادت کمک میکند. خداوند در آیات بسیار براهمیت دانشآموزی تاکید کرده و حتی یکی از ماموریتهای پیامبران را تعلیم بشر در همه امور از جمله دانش ارتباطات و همکاری با یکدیگر در چارچوب حقوق و قوانین مکتوب دانسته است. (بقره، آیات 129 و 151، حدید، آیه 25)
از جمله وظایف هر مسلمانی آن است که حقوق و وظایف خویش را بشناسد. لذا تفقه کامل در دین و آشنایی با آن، به عنوان یک واجب کفائی مطرح شده است. (توبه، آیه 122) پس در هر جامعهای میبایست گروهی به طور تخصصی در حوزه علمآموزی دینی وارد شوند و به تفقه و فهم دقیق از دین بپردازند و براساس اجتهادات فقیهانه به انذار مردم بپردازند. (همان) همچنین بر همگان است که از کسانی که به عنوان فقیه به اجتهاد و تفقه در دین پرداختند در حوزههای اعتقادی و رفتاری استفاده کرده و با مراجعه به ایشان عقاید و وظایف و حقوق خود را بشناسند و بدان عمل کنند. (همان)
از همین جا دانسته میشود که هرکسی در هر کاری که میخواهد وارد شود افزون بر علم تخصصی در آن علم میبایست دیدگاهها و احکام و قوانین اسلامی را درباره آن حوزه کاری از فقیهان بپرسد و براساس آن عمل کند؛ (نحل، آیه43؛ انبیاء، آیه7) چرا که این تنها راه رسیدن به دانشی راستین در راستای مدیریت زندگی در چارچوب شیوه و سبک زندگی اسلامی است.
تفقه پیش از تجارت
براساس همین اصل اساسی در اسلام، از تجار و کسانی که در حوزه خرید و فروش وارد میشوند و میخواهند این کار اقتصادی را انجام دهند خواسته شده تا به تفقه در دین بپردازند و وظایف، حقوق و احکام اسلام را در این حوزه بشناسند و بدان عمل کنند.
از امیرالمؤمنین علی(ع) روایت است که ایشان در بازار میرفت و تجار را به تفقه در دین فرمان میداد و میفرمود: یا معشر التجار الفقه ثم المتجر الفقه ثم المتجر و الله للرّبا فی هذه الامه اخفی من دبیب النمل علی الصفا؛ ای گروه تجار! اول احکام مورد نیاز شغل خود را یاد بگیرید بعد شروع به کسب و کار خود بکنید؛ به خدا سوگند ربا در این امت نهانتر از حرکت مور بر سنگ سیاه در شب است.
هرچند که مراد از تفقه و یادگیری عمیق دین، تنها اختصاص به احکام و فروعات دینی ندارد، بلکه همه آموزههای آن را شامل میشود. (تفسیر المیزان، علامه طباطبایی؛، ج9، ص428، دارالکتب الاسلامیه.) ولی هر کسی در کاری که وارد میشود میبایست به شکل تخصصی نسبت به احکام و قوانین آن از منظر اسلام آگاهی داشته باشد و در آن حوزه تفقه کند.
براین اساس در روایات بسیاری امامان معصوم(ع) بر تفقه در دین بویژه در عمل اقتصادی تأکید کردهاند؛ چرا که زندگی انسان بر محور اقتصاد میگردد و اقتصاد، قوام بخش جامعه است (نساء، آیه5) و اگر کسی یا جامعهای نسبت به حلال و حرام در زندگی خود آگاهی نداشته باشد، گرفتار خشم الهی میشود، چنانکه اقوام پیشین شدند. امام صادق(ع) میفرماید: من اراد التجاره، فلیتفقه فی دینه لیعلم ما یحل له مما یحرم علیه، و من لم یتفقه من دینه ثم اتجر تورط الشبهات؛ کسی که قصد تجارت دارد، احکام دینی آن را بیاموزد تا بدین طریق، حلال خود را از حرام آن، باز شناسد و کسی که بدون تفقه در دین خود، به تجارت بپردازد، در مالها و درآمدهای شبههناک، غوطهور میشود. (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج17، ص382، مؤسسه آل البیت.)
بسیاری از مردم به سبب آنکه احکام دین در حوزه تجارت و خرید و فروش را نمیدانند به حرامخواری گرفتار میشوند و مال حلال خود را به حرام میآمیزند که نتیجه طبیعی آن خروج از سلامت در تن و روان و گرفتاری به خشم و غضب الهی است. امتهای بسیاری به سبب همین رویه نادرست، خود و جامع خویش را نابود کردند که شاید بتوان مهم ترین و مشهورترین امتها را در اینباره همان قوم شعیب دانست که در شهر مدین میزیستند و گرفتار شیوههای نادرست خرید و فروش بودند و از ترازو و پیمانه کم میگذاشتند و به سخنان مصلحانه حضرت شعیب(ع) نیز گوش نمیدادند و در نهایت گرفتار خشم الهی شدند.
آداب تجارت و خرید و فروش
خداوند در آیاتی چند مردم را به یادگیری احکام و آداب تجارت تشویق میکند. در این آیات بیان میشود که مردم چگونه باید آداب تجارت را در پیش گیرند تا آثار و برکات آن در زندگیشان ظهور پیدا کند. در اینجا به برخی از آداب تجارت و خرید و فروش اشاره میشود.
1- یاد خدا: از جمله آدابی که خداوند در قرآن برای تجارت و خرید و فروش بیان کرده، فضیلت یاد و ذکر خدا در هنگام تجارت است. خداوند در آیه 10 سوره جمعه میفرماید که در هنگام حرکت برای جستوجوی فضل الهی و نعمتهایش و اقدام به خرید و فروش و تجارت، بسیار نام خدا را به یاد داشته باشید: واذکروا الله کثیرا (مجمع البیان، ج 10-9، ص 435) خداوند در آیه 37 سوره نور نیز از مردم میخواهد که در هنگام خرید و فروش مراقب باشند که ذکر الهی راداشته باشند؛ چرا که چنین رویهای موجب میشود تا از انجام عملی خلاف آموزههای وحیانی خودداری کنیم و همواره خداوند را ناظر و حاضر بدانیم.
2- اقامه نماز و پرداخت زکات: تجارت و خرید و فروش نباید انسان را از انجام واجبات عبادیاش غافل کند. از جمله مهم ترین واجبات عبادی انسان نماز و زکات است.
پس در هنگام خرید و فروش، مواظب و مراقب باشیم که هنگام نماز، به جای خرید و فروش به نماز بپردازیم و اگر سودی کردیم و درآمدی داشتیم از پرداخت واجبات مالی خود نیز غافل نشویم و حقوق مالی خود را به مستحقان زکات بپردازیم. (نور، آیه 37)
3- گواه بر معامله: هنگام معامله و خرید و فروش مطلوب است که کسانی را به گواهی بر معاملات بگیریم. (بقره، آیه 282)
4- آشنایی با عقود: انسان باید از احکام شرعی تجارتی که مشغول آن است برای این که عقد صحیح و فاسد را از یکدیگر بشناسد آگاهی داشته باشد.
5- مراعات حالگواه: وقتی کسی برای معامله شاهد گرفته می شود به گونهای با او رفتار نشود که او آزرده شود یا زیانی به او برسد. (بقره، آیه 282)
6- تعطیلی در هنگام اوقات نماز: در هنگام برپایی نماز جمعه، تعطیلی خرید و فروش واجب است، ولی در زمانهای دیگر هرچند که واجب نیست، ولی بهتر است که در هنگام نماز معاملات تعطیل شود. (جمعه، آیه 9)
7- رعایت انصاف: هرچند که معاملات و خرید و فروش باید عادلانه باشد ولی از مهم ترین آداب خرید و فروش مراعات انصاف است. به این معنا که در معامله به گونهای عمل شود که هر دو طرف از معامله سود برند و اینگونه نباشد که سود یکی بسیار بیشتر از دیگری باشد؛ چرا که واژه انصاف از نصف گرفته شده است.
پس بهتر است که بگونهای معامله صورت گیرد که هر دو، نصف نصف از آن سود برند همچنین از انصاف آن است که به سود کم راضی بود و بر قیمت چنان نیفزود که بیش از متعارف 5 تا 30 درصد باشد. بنابراین گران کردن قیمت کالا به دو برابر قیمت خرید دور از انصاف است. البته شکی نیست که در انجام معامله بهای حمل و نقل و امور دیگر متعارف برآورد شده و روی کالا کشیده میشود.
8- بیان عیب و عدم تدلیس: کالا را نباید به گونهای زینت داد که عیب آن پوشیده شود. فروشنده باید عیب کالا را بیان کند تا خریدار در انتخاب کالا مختار باشد. پس مستحب است که اگر متاع، عیبی دارد آن را برای مشتری بیان کند چه عیب ظاهری باشد و چه عیب باطنی.
9- ترک سوگند: در خرید و فروش سوگند نخورد؛ چرا که سوگند امری عظیم است و انسان نباید برای کارهای بزرگ سوگند بخورد چه رسد که برای متاع دنیوی به سوگندی تمسک جوید که در نظر خداوند بزرگ است. البته سوگند راست نخورد چه رسد که سوگند دروغ بخورد که خود گناهی نابخشودنی و حرام است.
10- آسانگیری: مستحب است که در خرید و فروش سختگیری نشود و آسان گرفته شود (به اصطلاح عامیانه چانه زده نشود.) خصوصاً در خریدن وسایل عبادت مثل چیزهایی که برای حج میخرند (لباس احرام، گوسفند قربانی) یا پارچه کفن و سجاده و تسبیح که در اینها آسان گرفتن، ثوابش بیشتر و استحبابش شدیدتر است.
11- تکبیر و دعا: مستحب است که خریدار بعد از خریداری، سه مرتبه تکبیر بگوید و سپس شهادتین را یاد کند. همچنین سزاوار است که بعد از تکبیر و شهادتین، این دعا را بخواند: پروردگارا! من این متاع را خریدهام و از خیر تو در آن میطلبم، پس برای من در آن خیری قرار ده، خداوندا! من این مال را خریداری کردهام و از فضل تو در آن میطلبم، پس برای من در آن سودی قرار ده، خدایا! من این مال را خریدهام و در آن از رزق و روزی تو میطلبم، پس برای من در این مال، روزی قرار ده.
12- تخفیف به خریدار: مستحب است که هر یک از فروشنده و خریدار، مال دیگری را کمتر بگیرد و مال خود را زیادتر بدهد. از همینرو تجارت کردن در موردی که شخص بخواهد به وسیله تجارت، به فقرایی که احتیاجشان به حد اضطرار نرسیده، نفعی برساند، مستحب است.
13- مراعات اعتدال در کار تجارت: مستحب است چه تاجر و چه غیر تاجر، چه بازاری و چه مردم عادی، زود به بازار نروند و دیر از بازار نیایند به این دلیل که در روایت آمده است که بازار، جای شیاطین است؛ همانطور که مسجد جای ملائکههاست. شکی نیست که انسان نباید همه وقت خود را به تجارت یا هر کار دیگری اختصاص دهد و بلکه بخشی از وقت خود را به تفریح و استراحت و بخشی را نیز به عبادت اختصاص دهد. این در حالی است که اکنون برخی از تجار و مردم بیشتر وقت خود را به جای تفریح و استراحت و عبادت در بازار میگذرانند. در اینباره روایات بسیاری است که از مردم خواسته اعتدال را در کارها داشته باشند و خودشان را سرگرم متاع دنیا و جمع آن نکنند. از اینرو مستحب است که از طلوع فجر (سپیده صبح) تا طلوع آفتاب، خرید و فروش و تجارت نکنند؛ زیرا این وقتها، وقت دعا و درخواست از خداوند متعال است. همچنین مستحب است که انسان در طلب رزق و روزی میانهرو باشد، نه تنبلی و سهلانگاری کند و نه حرص بورزد.
14- احتیاط در خرید و فروش ارزاق: مستحب است که مواد غذایی چون گندم، جو، خرما، کشمش، روغن حیوان، روغن زیتون و نمک را به امید اینکه گران شود احتکار نکنند که پس از گران شدن آنها را بفروشند. شکی نیست که در صورت نیاز مردم به مواد غذایی و خوراکی، احتکار آنها حرام است.
البته در آیات و روایات موارد بسیاری به عنوان آداب و مستحبات خرید و فروش و مکروهات آن بیان شده که در اینجا به همین مقدار بسنده میشود و کسانی که میخواهند به تجارت و خرید و فروش بپردازند و به ویژه در نقش تاجر و بازاری کار اقتصادی کنند، لازم است که اینها را بیاموزند.
همچنین بر اتحادیهها و مجامع صنفی لازم است که بطور مستمر آموزشهای لازم درخصوص آداب خرید و فروش از دیدگاه اسلام و شرع را به اعضای خود ارائه دهند و خود فروشندهها نیز اهتمام جدی به آموختن بایدها و نبایدهای شرعی خرید و فروش داشته باشند و این توصیه اکید امامعلی(ع) به بازاریان را نصبالعین خود قرار دهند که: الفقه ثم المتجر= نخست احکام و آداب تجارت را بیاموزند پس به تجارت بپردازند.
میگویند در گذشته بازاریان و کسبه برای شناخت حدود و آداب تجارت و خرید و فروش، پای جلسات علما مینشستند و با کتاب مکاسب محرمه انس و ارتباط مستحکمی داشتند و لذا احکام و آداب شرع در رفتارهای اقتصادی و معاملات آنها کاملاً نمایان بود.