زمینه ها و آثار قناعت در زندگی

قناعت به معنای مصرف به اندازه نیاز، یکی از کلیدی ترین مفاهیم در حوزه اقتصاد اسلامی است. از آن جایی که اقتصاد به معنای میانه روی در مصرف است، به طور طبیعی مفاهیمی که در زیر مجموعه این حوزه قرار می گیرند، می بایست ارتباط تنگاتنگی با اصل آن داشته باشند. از این روست که در شبکه مفاهیم اقتصاد اسلامی با واژگانی چون قناعت، صرفه جویی، اعتدال، عدالت، پرهیز از اسراف و تبذیر، دوری از رفاه زندگی و اتراف و مانند آن مواجه ایم.

در تحلیل و تبیین اسلامی، اصولا دست یابی به هر گونه کمال ، رشد و بالندگی در هر حوزه ای جز به اعتدال و عدالت شدنی نیست. ازاین روست که میانه روی و مراعات حد وسط به عنوان یک اصل اساسی و کلیدی در همه حوزه های زندگی بشر مطرح می باشد. شاید بارها با این تعبیر مواجه شده باشد که " خیر الامور اوسطها؛ بهترین حالت هر امری، میانه آن است." بنابراین میانه روی به عنوان شکل و مصادیقی از عدالت و اعتدال مطرح می شود، تا این بار مفهومی القا شود که زندگی سالم جز به آن تحقق نمی یابد.

نویسنده بر پایه این فرضیه به سراغ آموزه های وحیانی از قرآن و روایت رفته است تا تحلیل و تبیین و توصیه های آن ها را در این زمینه به دست دهد. آن چه در پی می آید ، نتیجه این مراجعه به آموزه های وحیانی است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

قناعت ، فضلیتی اخلاقی

قناعت که درلغت به معنای بسنده کردن به اندک از امور دنیایی است که مورد نیاز انسان است(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 685 ذیل واژه قنع) در اصطلاح اخلاقی، ملکه ای نفسان یاست که موجب بسنده کردن به میزان نیاز و ضرور از مال می شود، بدون این که تلاش و رنج برای به دست آوردن بیش از میزان نیاز به کار گرفته شود.(جامع السعادات ، نراقی، ج 2 ، ص 102)

به نظر می رسد که فرهنگ قرآنی به سبب آن که هدف آفرینش را در دست یابی بشر به کمالات می داند که با فعلیت یافتن اسما و صفات سرشته در ذات انسانی از طریق عبودیت و اطاعت و بهره مندی از آموزه های وحیانی و عقلانی شدنی می باشد، بیش از هر چیزی به اصول معنوی توجه و اهتمام دارد. بر این اساس، همه امور مادی زندگی بشر، تنها به عنوان ابزار و مقدماتی برای دست یابی به این هدف مطرح می شوند و از اصالت فرو می افتند و در جایگاه مقدمی و ابزاری قرار می گیرند. این بدان معنا خواهد بود که فراهم آوری هر امر مادی در زندگی فردی و جمعی می بایست، به قصد پاسخ گویی به نیازی باشد که فرآیند شدن های کمالی آدمی را تسریع می بخشد و یا تکمیل می کند.

این در حالی است که در تفکر غیر وحیانی و مادیگرایی افراطی بلکه عادی و معمولی توده های مردم، به نوعی، دنیا و مادیات اصالت می یابد و با یک پله یا چند پله ارتقاء، به سطح و جایگاهی فراتر از ابزار در می آید و نگاه ارزشی به آن ها داده می شود. این گونه است که جا به جایی ارزشی در بینش و نگرش مردمان ایجاد می شود و امری ابزاری تبدیل به امری ارزشی شده و امر ارزشی جایگاه خود را تا سطح ابزاری از دست می دهد و حتی گاه به کلیت نادیده گرفته می شود.

بینش و نگرش درست، اقتضای این را دارد که به جهان به عنوان مقدمه و ابزار بنگرد و از هر چیزی برای دست یابی به کمالات و زیبایی های روحی و معنوی بهره برد؛ زیرا پایداری زیبایی ها و کمالات معنوی و روحی بیش تر از امور مادی است. در سطح عالی تر نیز دنیا نسبت به آخرت چنین می باشد. به این معنا که انسان سالم و عاقل به اقتضای فطرت و عقل سلیم خویش ، آخرت را بر دنیا برتری می دهد و می کوشد تا به گونه ای شود که آخرت وی آبادان باشد.

اصولا در این بینش و نگرش، تعلق خاطر به دنیا و مادیات به معنای تعلق به موانع کمالی و زیبایی های واقعی است. ازاین روست که در امور مادی و دنیوی تنها به همان اندازه ای بسنده می کند که ظرفیت های وی را افزایش دهد و صفات و کمالات سرشته به شکل قوه و نیرو را به فعلیت در آورد. از این روست که قناعت به معنای بسنده کردن از مادیات به مقدار نیاز و ضرورت را به عنوان یک اصل اخلاقی پذیرفته و خود را بر اساس آن تربیت می کند.

ارزش قناعت در آموزه های قرآنی

خداوند در آیه 36 سوره حج ، روحیه قناعت را می ستاید و از آن به عنوان یک امر ارزشی سخن می گوید. خداوند در این آیه با اشاره به مساله اطعام حاجیان می فرماید که حاجیان لازم است تا از گوشت قربانی خود، افزون بر این خود می خورند به دیگرانی چون افراد قانع و معتر نیز بخورانند.

از امام صادق(ع) درباره اطعام قانع در آیه پرسش شد: آن حضرت در پاسخ فرمود: قانع کسی است که به آن چه به او می دهی خشنود و راضی باشد و نسبت به آن ناراحتی نورزد و ترش رویی نکند و دهن کجی ننماید.(کافی ، کلینی ، ج 4 ، ص 499 ، حدیث 2 و نیز تفسیر نورالثقلین ، ج 3 ، ص 498 ، حدیث 134)

از این که خداوند از حاجیان می خواهد افراد قانع را به عنوان یکی از اطعام شوندگان قرار دهند، تاکید بر این نکته است که ایشان با آن که از مال دنیا بی بهره هستند ولی به خود اجازه نمی دهند تا دست تکدی گری و گدایی به سوی دیگران دراز کنند و عفت و حیا نمی گذارد درخواستی نمایند. از این رو، بر حاجی است تا ایشان را مهمان به گوشت قربانی کند و با درست کردن طعام ایشان را بر سر سفره بخواند و از خوراک قربانی بخوراند.

خداوند در آیه 97 سوره نحل در بیان زندگی پاکیزه و حیات طیب به عنوان یک ارزش، داشتن روحیه قناعت در آدمی را مصداقی از آن بر می شمارد. به این معنا که یکی از مصادیق حیات طیب ، داشتن روحیه قناعت است. پیامبر اکرم (ص) درباره " حیاه طیبه " در آیه می فرماید: مقصود قناعت و رضایت به تقسیم روزی از جانب خداوند است.(مجمع البیان ، طبرسی، ج 5 و 6 ، ص 593)

آثار و کارکردهای قناعت

قناعت افزون بر این که امری ارزشی و هنجاری است، توانمندی است که موجبات حفظ عزت نفس آدمی را نیز فراهم می آورد؛ زیرا انسان قانع کسی است که جز به ضرورت ا ز مال بهره نمی برد و به هر آن چه دارد بسنده کرده و دست نیاز به سوی خلق دراز نمی کند. این گونه است که شان و منزلت خویش را در جامعه حفظ کرده و به دور از تکدی گری و سوال و پرسش از خلق به زندگی خود بر اساس داشته ها سامان می دهد.

خداوند در آیه 47 سوره یوسف ، بر ضرورت صرفه جویی و قناعت در مصرف تاکید می کند و آن را عاملی مهم در حفظ آمادگی برای دوران های سخت بر می شمارد. به این معنا که آدمی اگر در هنگام دارایی ، به مقدار ضرورت و پاسخ گویی به نیازهای لازم و ضروری بسنده کند، از این ظرفیت برخوردار می شود تا در شرایط سخت و دشوار به سادگی از آن بگذرد بی آن که دچار ریزش های اخلاقی شود و برای لقمه ای نان عرض و آبرو و حیثیت خود را بریزد و عزت خویش را در هم شکند.

جامعه ای که در شرایط عادی و معمولی، بر اساس قناعت و صرفه جویی رفتار کند ، از این توانمندی برخوردار خواهد بود که در شرایط سخت قحطی و تحریم بتواند به مقابله برخیزد و سربلند از آن بیرون آید. اما اگر در رفاه به سوی اسراف و تبذیر و اتراف رود و به جای صرفه جویی ، مصرف گرایی را اصالت بخشد، در شرایط سخت به سادگی تسلیم شده و استقلال و آزادی و عزت خویش را می فروشد.

خداوند در این آیه از مهم ترین تاثیرات فردی و اجتماعی، قناعت را کاهش مشکلات در هنگام قحطی و تحریم اقتصادی بر می شمارد . از این روست که حضرت یوسف(ع) به مردم مصر پیشنهاد می کند که در زمان افزایش تولیدات و فراوانی ، آن را انبار کرده و تنها به مقدار مورد نیاز بسنده کرده و از مصرف زیاد خودداری کرده تا در شرایط کاهش تولیدات و فراورده ها بتوان به سادگی و اسانی با مشکلات کنار آمد. در حقیقت ، تحقق روحیه صرفه جویی و قناعت در ملتی به معنای کاهش مشکلات اقتصادی در هنگام سختی ها و قحطی ها و تحریم ها خواهد بود.

در همین آیه و نیز آیه 48 ، قناعت و صرفه جویی راهی درست برای گرفتار نشدن به گرسنگی و کمبودهای مادی در هنگام پیشامدهای ناگوار مطرح شده است. به این معنا که آدمی با ایجاد روحیه قناعت در خود می تواند به سادگی به نوعی مصونیت از گرسنگی و کمبودها دست یابد که هیچ عامل بیرونی نتواند وی را شکست داده ، عزت و آزادگی و استقلال و کرامت وی را در هم شکند.

در حکایت است که روزی دو نفر را در شهری به جرمی ناکرده به زندان افکندند. یکی از ایشان چاق و فربه بود و بسیار می خورد و آن دیگری کم می خورد و قناعت می کرد. در آن ایام در شهر شورش شد و همگان را از احوال زندانیان باز داشت. چون هفته ای بگذشت و شورش ها بخوابید، به زندان رفتند. دو بی گناه را در زندان یافتند. چاق از گرسنگی مرده و لاغر زنده و از مرگ به قناعت رسته بود.

زمینه های قناعت و صرفه جویی

چنان که بارها گفته شد از مهم ترین علل و عوامل در هر رفتاری می بایست به بینش ها و نگرش های شخص توجه کرد؛ زیرا رفتارهای آدمی ریشه در طرز تفکر و بینش و نگرش وی نسبت به هستی و امور دنیا و آخرت دارد. ازاین روست که خداوند همواره به مساله ایمان به عنوان مهم ترین عامل تصحیح و اصلاح رفتاری توجه می دهد؛ زیرا ایمان ترکیبی از شناخت و عاطفه است. به این معنا که آدمی هنگامی که مساله ای را شناخت و با آن از جهت روحی و عاطفی مرتبط شد، علاقه ای نسبت به آن می یابد که این عقد و علاقه را ایمان می گویند. این علاقه و عقد که همان معتقدات شخص می باشد، در رفتارهای آدمی تاثیر به سزایی به جا می گذارد. از این روست که خداوند در آیه 97 سوره نحل ، مهم ترین عامل در قناعت ورزی بشر را ایمان همراه عمل صالح شخص معرفی می کند که موجب می شود تا شخص به مسایل مادی و مالی به گونه ای دیگر بنگرد و رفتار خویش را سامان دهد. بر این اساس، از آن جایی که حقیقت زندگی طیب و پاکیزه را حرکت در مسیر کمالات الهی می داند، به مسایل مادی در حد برآورد نیازها بسنده کرده و قناعت ورزی می کند و به آن چه خداوند روزی اش کرده رضایت می دهد و خشنود می باشد. از این روست که پیامبر(ص) حیات طیب را همان قناعت و رضایت مندی به روزی تقسیم شده از سوی خداوند می داند.(مجمع البیان ، ج 5 و6 ، ص 593 و نیز کشاف ، زمخشری، ج 2 ، ص 633)

در همین رابطه امیرمومنان علی (ع) به نقش شناخت و معرفت در ایجاد و افزایش روحیه قناعت در آدمی می فرماید: علي(ع) مي فرمايند: قناعت ناشي از معرفت نفس است.( غررالحكم، 2 جلدي، ج2، ص 333)

در همین آیه هم چنین به عمل صالح به عنوان عامل دیگر زمینه ساز برای قناعت در آدمی و ایجاد چنین روحیه در وی توجه داده شده است. از این رو، می توان گفت که بینش و نگرش صحیح مهم ترین عامل در ایجاد روحیه قناعت در انسان و فرهنگ صرفه جویی در جامعه است.

قناعت در روایات

امیرمومنان علی (ع) که سرآمد زاهدان و اهل قناعت است آن را گنج بی پایان می داند؛ زیرا کسی که به آن چه دارد بسنده می کند و به اندازه نیاز و ضرورت از امور مادی بهره می برد، هیچ گاه فقیر و نیازمند به دیگری نمی شود تا از کسی وام گیرد و دست گدایی و نیاز به سوی غیر دراز کند. از این روست که می فرماید: لاكنز اغني من القناعه ؛ هيچ گنجي بي نيازكننده تر از قناعت نيست. (نهج البلاغه، محمد دشتي حكمت 137) ؛ زیرا انسان حتی گنجی عظیم بیابد اگر اهل قناعت و صرفه جویی نباشد ، به اسراف و تبذیر و اتراف آن را از دست می دهد و در نتیجه نیازمند می شود ، ولی گنج قناعت ، روحیه و منش دایمی اوست و هرگز از دست نخواهد رفت.

مولوی بلخی این حدیث را به پیامبر(ص) نسبت می دهد و از آن جایی که نفس پیامبر(ص) و علی (ع) به حکم آیه مباهله یکی است و نور همه اهل بیت (ع) از نورانیت وجودی پیامبر(ص) می باشد می توان گفت که همه از یک منشای وجودی هستند و تفاوتی در این انتساب نیست؛ زیرا " کلامنا واحد" همه یک سخن می گویند هر چند که از حلقوم عبدالله های متفاوت به ظاهر باشد.

گفت پيغمبر: قناعت چيست؟ گنج

گنج را تو وانمي داني ز رنج

اين قناعت نيست جز گنج روان

تو مزن لاف اي غم و رنج روان (مثنوي معنوي دفتر اول، 2322-2321)

سعدی شیرازی این عارف ادیب و فرزانه بر اساس فرهنگ قرآنی این معنا را این گونه در شعری سروده است:

كه بر بخت و روزي قناعت نكرد

قناعت توانگر كند مرد را

خبر كن حريص جهانگرد را

قناعت كن اي نفس بر اندكي

كه سلطان و درويش بيني يكي(كليات سعدي، بوستان سعدي، ص 254- 552)

از نظر پیامبر گرامی اسلام (ص) قناعت رضایت به قسمت و بسندگی به آن است . از این روست که از زبان جبرئیل آن را این گونه نقل می کند تا این معنا به مردمان فهمانده شود که در نگاه قدس الهی قناعت چیزی جز بسندگی به رضای و خشنودی خداوند نیست. در روایت است که پيامبراكرم(ص) از جبرئيل درباره معناي قناعت مي پرسند. جبرئيل مي فرمايد: آن است كه انسان به آنچه از دنيا (از راه حلال) نصيبش مي شود هرچند مقدارش كم باشد، آن را كافي دانسته و از خداي خويش سپاسگزاري نمايد. (طرائف الحكم، آيه الله احمد آشتياني، جلد2، ص 298)

از نظر سعدی، قناعت در برابر حرص و آز قرار می گیرد. به این معنا که انسان اگر قانع به داشته هایش نباشد، گرایش به حرص می یابد و اگر روحیه قناعت در شخص پدید نیاید به جای آن حرص و آز می نشیند. از آن جایی که دو آزمند را هرگز سیری نیست ، حریص علم و مال، در نتیجه حریص مال تمام عمرش را صرف اندوختن و گردآوری مال می کند و بی آن که از فرصت کوتاه عمر برای شدن های تعالی و کمالی بهره مند شود، با خاک گور این چشمان آزمند پر خواهد شد.

آن شنيدستي كه وقتي تاجري

در بياباني بيفتاد از ستور

گفت چشم تنگ دنيا دوست را

يا قناعت پركند يا خاك گور

مردي به امام صادق(ع) شكايت برد كه مرتب در پي روزي رفته و به خواسته هايم مي رسم اما قانع نمي شوم و هميشه بر حرص و طمع من افزوده مي شود. سپس از امام(ع) خواست او را راهنمايي كند. حضرت فرمود:اگر توانستي به حداقل مالي كه زندگيت را مي گذراند راضي شده و درخود احساس بي نيازي كني، واقعا از همه دنيا احساس بي نيازي خواهي كرد. در غيراين صورت، اگر همه دنيا را هم به تو بدهند بازهم احساس بي نيازي نخواهي كرد. (اصول كافي، كليني، ترجمه سيدجواد مصطفوي ج3 ص 902)

روزي پيامبر گرامي(ص) به شترچراني گذر كرد. شخصي را براي گرفتن مقداري شير نزد او روانه كرد. شتربان گفت: آنچه در پستان شتران است صبحانه قبيله است و آنچه در ظرفهاست شام ايشان مي باشد. رسولخدا(ص) فرمود: خدايا مال و فرزندانش را زياد كن.

سپس به گوسفندچراني گذر كرد. حضرت يك نفر را براي گرفتن مقداري شير نزد او فرستاد. چوپان گوسفندها را دوشيد و هرچه داشت در ظرف پيامبر(ص) ريخت و گوسفندي هم براي حضرت فرستاد و عرض كرد همين اندازه نزد ما بود، اگر بيشتر هم بخواهيد به شما مي دهيم. رسول خدا(ص) فرمود: خدايا او را به قدر كفاف روزي ده.

يكي از اصحاب عرض كرد: يا رسول الله(ص) براي شترچران كه شما را پاسخ مثبت نداد دعايي فرمودي كه همه ما آن را آرزو مي كنيم و براي گوسفندچران كه حاجت شما را روا كرد دعايي فرموديد كه هيچ يكي از ما آن را نمي خواهيم. حضرت فرمودند: آنچه كم باشد و كفايت كند بهتر است از آنچه كه زياد باشد اما دل را مشغول دارد. آنگاه فرمودند: بار خدايا به محمد و آل محمد(ص) به اندازه كفاف روزي فرما. (اصول كافي، ص 120)

شيخ صدوق از ابوهاشم جعفري روايت كرده كه گفت: وقتي فقر و نداري برمن شدت يافت، خدمت امام علي النقي(ع) مشرف شدم. چون در محضر ايشان نشستم فرمود: ابوهاشم، كدام يك از نعمت هاي خدا را كه به تو عطا كرده مي تواني سپاسگزار باشي؟

ابوهاشم گفت: جواب درستي نداشتم كه بدهم. سپس خود حضرت هادي(ع) فرمودند: خداوند ايمان را روزي تو كرد كه به واسطه آن بدن ترا بر آتش جهنم حرام كرد، ترا عافيت بخشيد تا بتواني اطاعت كني و قناعت را روزي تو كرد تا آبرويت حفظ شود. اي ابوهاشم من اين كلمات را بتو گفتم زيرا گمان كردم كه تو قصد شكايت داري از خدايي كه اين همه نعمت به تو ارزاني داشته است. سپس امام دستور دادند كه به او صد دينار زرسرخ پرداخت نمايند. مرحوم شيخ عباس قمي در تفسير اين حديث چنين مي گويد: از اين حديث شريف استفاده مي شود كه ايمان از عظيم ترين نعمت هاي الهي است زيرا كه قبول شدن تمام اعمال منوط به آن است و بعداز آن نعمت عافيت است و پس از عافيت نعمت قناعت است. روايت شده در ذيل آيه «من عمل صالحا من ذكر او انثي و هو مومن فلنحينيه حياه طيبه » يعني هر كس عمل صالحي انجام دهد اعم از اينكه مرد باشد يا زن او را به حيات طيب (زندگي خوش) زنده نماييم. (سوره نحل، آيه 79) از امام معصوم سوال شد كه منظور از حيات طيب چيست؟ فرمودند: حيات طيب همان قناعت است.( مجموعه آثار شيخ عباس قمي، ولي فاطمي ص 514 و 605 همچنين الميزان ج 12 ص 415 و نهج البلاغه، دشتي ص 384)