هرچند كه راه هاي رسيدن و تقرب به خدا، گوناگون و به تعبير برخي به تعداد انسان ها بلكه به شمار نفس ها و دم هاي هر شخصي است، با اين همه برخي از راه ها كوتاه تر و برخي ديگر دورتر است. انسان عاقل همواره در جست وجوي كوتاه ترين و آسان ترين راه هاست، و لذا به جست وجوي اين راه در آيات و روايات برمي آيد.
از سوي ديگر، تفاوت آدم ها و حالات انساني موجب مي شود كه هر كسي به راهي گرايش و تمايل بيش تري داشته باشد. چنان كه حالات قبض و بسط آدمي نيز موجب مي شود تا در زماني به برخي از راه ها تمايل بيش تري يابد و از برخي ديگر دوري كند. با آن كه همه اين راه ها به خدا ختم مي شود و همه مانند آب واحدي است كه از آسمان حق و حقيقت به سوي آدمي جاري و روان است، ولي آثار و بركات آن، متنوع و متعدد همانند درختان و گياهان و ميوه هاي آن هاست. انسان هر ميوه را با بو و طعم و مزه مختلفي مي يابد و بدان گرايش پيدا مي كند.
با اين همه برخي از راه ها و ابزارها و اسباب تقرب، از هر لحاظ كوتاه تر، آسان تر و دلپذيرتر است. يكي از راه هايي كه داراي اين ويژگي است، سجده است كه در آيات بسياري به آثار و بركات آن اشاره و به عنوان كوتاه ترين راه تقرب معرفي شده است. نويسنده در اين نوشتار با بهره گيري از آيات قرآني و تحليل آن نسبت به سجده كوشيده است تا نگاهي گذرا به اين مباحث داشته باشد. با هم اين مطلب را ازنظر مي گذرانيم.
حقيقت سجده
سجده در معناي لغوي به حالتي از حالتهاي انساني اطلاق مي شود كه در جوارح و بدن ظاهر مي شود. در كتاب لغت سجده را به معناي خم شدن و كرنش در برابر ديگري با ماليدن پيشاني به خاك گفته اند.
اما در حقيقت اين حالت كرنش ظاهري و پيشاني بر خاك گذاشتن در برابر كسي و يا چيزي، ظاهر معنا و نمادي از حقيقت ديگري است كه در باطن سجده كننده وجود دارد. حقيقت معناي سجده را بايد در فروتني، تواضع، تذلل و خواري نسبت به مسجود له دانست. از اين رو سجده را به معناي تذلل و عبوديت و پذيرش بندگي دانسته اند.
در اصطلاح قرآني، از آن جايي كه تنها ذات قابل پرستش و معبود واقعي و حقيقي، خداوند تبارك و تعالي است و تنها اوست كه سزاوار اطاعت بي چون و چرا مي باشد، سجده معناي خاصي مي يابد. بنابراين سجده در فرهنگ قرآني چنان كه قرآن شناس به نام اصفهان، علامه راغب اصفهاني بيان داشته عبارت از تذلل و عبادت براي خداوند است. (مفردات الفاظ قرآن كريم؛ راغب اصفهاني، ص396 ذيل واژه سجده)
در فرهنگ قرآني، سجده بر دو گونه است: سجده اختياري كه مخصوص موجودات عاقل و صاحب اراده چون فرشتگان، جنيان و انسان است كه در دو مورد اخير به سبب وجود اراده و حق انتخاب، امري اختياري است؛ و سجده تسخيري كه شامل سجده جانوران و گياهان و جمادات و در برخي از موارد سجده همه آفريده هاي هستي مي شود. (همان)
نكته قابل توجه اينكه سجده هر موجودي با موجود ديگر ازنظر ظاهري و شكلي تفاوت دارد هرچند كه در معنا يكي است و هيچ تفاوتي ازنظر مفهومي يعني تذلل و عبوديت و اطاعت نيست. بر اين اساس هنگامي كه درباره سجده انسان گفته مي شود كه سجده عبارت از قرار دادن پيشاني بر زمين و خاك است (المصباح، ج1و2؛ ص266 ذيل واژه سجده) مراد اين نيست كه همه موجودات ديگر نيز به اين شكل سجده مي كنند.
سجده، نماد عبوديت و اطاعت
خداوند در آيه37 سوره فصلت و نيز 62 سوره نجم و آيات 113و 115 سوره آل عمران در بيان حقيقت سجده بيان مي كند كه سجده نمود آشكار كرنش، عبوديت و بندگي هر موجودي در برابر خداوند است. براين اساس مي بايست ارتباط تنگاتنگي ميان عبوديت و سجده برقرار كرد و سجده را در انسان و غيرانسان بيانگر عبوديت در پيشگاه خداوند دانست. از اين رو، اگر كسي بخواهد در مقام عبوديت درآيد بايد سجده را به عنوان نماد و نمود بندگي مورد توجه و تأكيد قرار دهد.
در مقابل، هرگونه سرباز زدن و عصيان از سجده كردن به معناي عصيان از اطاعت تلقي مي شود. براين اساس سرپيچي ابليس از فرمان خداوند نسبت به انجام سجده بر آدم عصيان و تمرد شمرده شده است. (بقره آيه34 و اعراف آيه11 و حجر آيه30و 31 و آيات ديگر) در حقيقت، ابليس به حقيقت سجده كه اطاعت و عبادت خداست توجه نكرد و با تمرد خويش از سجده بر آدم، از فرمان خداوند و اطاعت او سر باز زد.
خداوند در گزارشي از رفتارهاي بني اسرائيل، به امتناع آنان از سجده هنگام ورود به بيت المقدس اشاره مي كند و آنان را به اين رفتار زشت و طغيانگري سرزنش مي كند. (بقره آيات 58و 59 و نيز نساء آيات 154و 155 و اعراف آيات 161و 162) شيخ طبرسي در تفسير ارزشمند مجمع البيان گزارش مي كند كه برخي از بني اسرائيل از انجام اصل سجده به هنگام ورود به بيت المقدس سر باز زدند و به شكل ديگري وارد شهر شدند. (مجمع البيان، ج1و 2؛ ص469)
از آن جا كه سجده در برابر كسي در كاربردهاي قرآني به معناي پذيرش سلطه، تكريم و تعظيم است؛ نافرماني برخي از يهوديان از سجده كردن در هنگام ورود به شهر بيت المقدس، به معناي عدم تكريم و تقديس و تعظيم اين شهر مبارك بوده است. به اين معنا كه آنان براي سرزمين مقدس بيت المقدس احترام و حرمتي قايل نشده اند و با سرپيچي از سجده كردن هنگام ورود، نشان دادند كه از اطاعت خداوند بيرون رفته اند. چنين رفتاري را نيز ابليس در هنگام سر باز زدن از فرمان خداوند نسبت به سجده بر انسان نشان داد تا بيان كند هيچ حرمت و احترامي براي انسان قايل نيست و با سرپيچي از فرمان خداوند، طغيان وي را در پيش گرفت.
در تحليل قرآني سرپيچي از سجده كردن در برابر خداوند به معناي اهانت به خدا و نافرماني از طاعت اوست كه پيامدي جز عذاب و خشم الهي ندارد.(حج آيه18)
آثار و فوايد سجده
براي شناخت اهميت، ارزش و جايگاه سجده در نظام آفرينش از نظر قرآن بايد پيش از هر چيزي به آثار آن توجه شود؛ زيرا شناخت فلسفه و نيز آثار و كاركردهاي هر چيزي موجب مي شود تا انگيزه انجام آن در انسان تقويت شود. از اين رو نخست به آثار و كاركردهاي سجده در نظام هستي براساس تحليل و تبيين قرآني مي پردازيم.
خداوند در بيان ارزش و اهميت سجده درنظام هستي به اشكال مختلف به اين مسئله توجه داده است كه اصولا هدف هستي دستيابي به كمال شايسته هرچيزي است و خداوندي كه آفريدگار فرزانه هستي است، درمقام ربوبيت و پروردگاري به اين مسئله توجه داده تا هرچيزي را به طريقي به اين كمال برساند. لازمه اصلي رسيدن به كمال، پذيرش ربوبيت و پروردگاري الهي است. همه موجودات به اختيار و يا اكراه و اجبار، مي بايست ربوبيت الهي را پذيرفته و به عنوان پذيرش اطاعت، در پيشگاه الهي سجده كنند (فصلت آيه 37 و نجم آيه 62 و آيات ديگر)
دراين ميان موجوداتي چون انسان و جنيان، از ويژگي خاصي برخوردارند. آنان در نظام هستي براي عبوديت اختياري آفريده شده اند. (ذاريات آيه 56) از اين رو در آنها عقل و دانش و معرفت به عنوان مهمترين ابزار عمل اختياري، قرار داده شده است. انسان و جنيان براي اين كه به كمالات خويش دست يابند، بايد عبوديت اختياري را با سجده اختياري به دست آورند و هرگونه سرپيچي از سجده اختياري به معناي آن است كه از عبوديت اختياري و رسيدن به كمال سر باز زده اند.
از آن جا كه دستيابي به كمال در نظام هستي، تنها از راه نزديكي به خداوند، شدني است، لازم است كه جوينده كمال، خود را به وسيله اسباب و ابزاري، به خداوند نزديك كند. خداوند تنها راه نزديكي به خود و دستيابي به كمالات شايسته را، عبوديت و عبادت و اطاعت دانسته است كه يكي از مهمترين نمادها و نمودهاي عبادت و اطاعت، سجده كردن است. براين اساس مي توان گفت كه انسان از طريق سجده كردن در پيشگاه خداوند و پيشاني برخاك نهادن و اعلان اطاعت خويش مي تواند به مقام عبوديت و در نتيجه تقرب به خدا برسد و از كمالات بي نهايت خداوندي بهره مند شود. (علق/ 19)
خداوند در آيات 113 و 115 سوره آل عمران به ارزش والاي سجده براي دستيابي به مقام عبوديت و اطاعت اشاره مي كند و سجده شبانه را به عللي بهترين ابزار براي رسيدن به اين مقام مي شمارد، چنان كه در آيه 9 سوره زمر نيز سجده عابدان خدا در شب را ملاك برتري افراد بر ديگر انسانها مي داند.
براساس اين تحليل قرآني مي توان گفت كه از مهمترين آثاري كه براي سجده مي توان برشمرد دستيابي به مقام تقرب الهي است.
خداوند در آيه 19 سوره علق به صراحت و وضوح تمام به عزيزترين و اشرف آفريده هاي هستي يعني حضرت پيامبراكرم(ص) فرمان مي دهد براي دستيابي به مقام تقرب مي بايست از راه سجده وارد شود. (مجمع البيان ج9 و 10ص783 و كشاف زمخشري ج4، ص779) از اينرو پيامبر با سجده هاي طولاني شبانه اش كه گاه يك سوم و گاه نصف و گاه دو سوم شب را به خود اختصاص مي داد و نماز شب هاي طولاني به جا مي آورد به مقام قاب قوسين او ادني (نجم آيه9) رسيد.
البته برخي گفته اند كه سجده يكي از دو مأموريت انساني است. به اين معنا كه در آيه 19 سوره علق، پيامبر(ص) ماموريت مي يابد كه سجده را براي اطاعت و بندگي محض خداوند انجام دهد و با اعمال ديگري چون احسان و ايثار و مانند آن كه اسباب تقرب است به خداوند نزديك شود. براين اساس نمي توان صرفا سجده را از اسباب تقرب شمرد بلكه اسباب تقرب امور ديگري هم مي باشد كه بايد بدان ها تمسك جست؛ ولي اگر نتوان معناي سببيت را از آن آيه بدست آورد دست كم مي توان به اين مسئله آگاهي يافت كه سجده خود به عنوان يك مطلوب نفسي از جايگاه مهم ارزشي در اطاعت خداوند برخوردار است.
سجده، راه رسيدن به خلافت الهي
به سخن ديگر انسان بايد سجده در پيشگاه خداوندي را براي بيان عبادت و اطاعت انجام دهد؛ زيرا سجده نماد و نمودي كامل ازاطاعت و عبوديت است. براين اساس مي توان نتيجه گرفت كه سجده عبودي و طوعي، امري مثبت و كمالي و ارزشي است و از آنجايي كه عبوديت بر پايه تفسير امام صادق(ع) بنابر نقل كتاب مصباح الشريعه، داراي كنه و باطني است كه ربوبيت مي باشد مي توان گفت كه انسان با سجده خويش به مقام عبوديت و اطاعتي مي رسد كه «كنهها الربوبيه»، گوهر و جوهره آن ربوبيت انساني است. اين گونه است كه انسان نه تنها به مقام تقرب مي رسد بلكه به مقام عاليترين درجات تقرب يعني عبوديتي دست مي يابد كه باطن آن خلافت ربوبي بر آفريده هاي هستي است.
بر اين اساس اگر انسان بخواهد مقام خلافت الهي را به دست آورد كه خداوند در هنگام آفرينش آدم از آن به عنوان هدف آفرينش انسان ياد كرده، مي بايست از راه سجده اطاعت و عبوديت وارد شود تا خلافت در وي ظهور و بروز پيداكرده و توانايي خلافت ربوبي برماسوي الله را بيابد.
بنابراين مي توان گفت دستيابي به مقام عبوديت ربوبي و خلافت ربوبي از راه سجده اطاعت و عبادت، مهمترين و كاملترين اثري است كه مي توان براي سجده بيان كرد. انساني كه بتواند سجده هاي خويش را به شكل اخلاص عبودي (فصلت، آيه 37 و نجم آيه 62 و اعراف، آيه 206 و فرقان؛ آيه 62 و 63) انجام دهد مي تواند اميدوارباشد كه به مقام عبوديت ربوبي و خلافت ربوبي برسد كه بالاترين و كاملترين درجه انسانيت و عبوديت است.
اما قرآن تنها به اين اثر كامل و مهم اشاره نكرده بلكه سجده را عامل مهمي براي بسياري از امور ديگر برشمرده است كه از آنها مي توان به عنوان آثار مياني سجده در هستي ياد كرد.
از جمله آثاري كه خداوند براي سجده برشمرده دسترسي به مقام كرامت انساني است؛ زيرا انسان تنها از راه عبوديت است كه مي تواند به مقام كرامت انساني دست يابد و سجده، نماد كاملي از عبوديت و اطاعت انسان درپيشگاه خداوندي است. از اين رو خداوند در آيه 18 سوره حج از سجده به عنوان عامل دستيابي انسان به مقام كرامت ياد مي كند، چون كرامت انسان در گرو چيزي است كه خداوند وي را براي آن آفريده است.
آيات قرآني كه انسان براي عبوديت اطاعتي (ذاريات، آيه 56) و خلافت ربوبي (بقره آيه 30) آفريده شده است. بنابراين براي دستيابي به هرگونه كرامت كامل و نيز دنيوي و اخروي بايد به اين دو اصل توجه كند كه از طريق نمادهاي اطاعت و عبوديت چون سجده خالصانه، دست يافتني است.
دستيابي به مقام رضوان الهي
اثر ديگري كه قرآن براي سجده برمي شمارد، دستيابي به مقام رضوان خداوندي است كه يكي از مقامهاي بلند انساني است. درباره مقام رضا بسيار نوشته شده است. اين مقام چنان كه آيات قرآني بيان مي دارد، مقام ابرار و انسان هايي است كه در مقام عبادالرحمان و مقام عبداللهي نشسته اند و از نام عبدالله و عبدالرحمان بهره مند هستند و خود را عبد و بنده اين دو نام قرار داده و آثار نام ها را در خود تحقق بخشيده اند. در حقيقت مي توان گفت كه مقام رضوان الهي مقامي است كه عبد از راه انجام بندگي و اطاعت از آموزه هاي الهي به دست آورد و نتيجه قرب فرايض را در خود تحقق مي بخشد.
خداوند در آيه 29 سوره فتح اشاره مي كند كه سجده به درگاه خداوند انسان رابه مقام رضوان الهي مي رساند.
علامه طباطبايي(ره) در كتاب ارزشمند تفسير الميزان بااشاره به اين آيه مي نويسد كه مقام رضوان الهي در آيه به عتوان غايت ركوع و سجود بيان شده است و اين نشان مي دهد كه انسان مي تواند با ركوع و سجود در برابر خداوند به مقامي بلند چون مقام رضوان دست يابد. (الميزان؛ ج 18، ص 299)
بهره مندي از فضل الهي از ديگر آثاري است كه آيه 29 سوره فتح به آن توجه مي دهد. بنابراين اگر كسي بخواهد از فضل و رحمت اختصاصي خداوند بهره مند شود بايد از در سجده وارد شو د. بسياري از نعمت هايي كه در اختيار مردم است بخاطر فضل الهي است و خداوند به سبب اعمالي كه آنان و يا پدر و مادرشان داشته اند به آنان عنايت و هبه نموده است. بنابراين مي توان براي دست يابي به هر آرزوي مثبت و هر نعمتي، از سجده به عنوان اسباب دست يابي بهره گرفت.
خداوند در آياتي چند فرمان داده كه براي كسب هر نعمتي از ابزار و اسباب بهره جوييد و وسيله اي براي كارها پيدا كنيد. آن گاه برخي از چيزها را به عنوان وسايل و اسباب و ابزار معرفي مي كند كه از جمله استغفار، توسل به اهل بيت(ع)، نماز و روزه و مانند آن است. در آيه فوق نيز سجده و ركوع را به عنوان ابزار دست يابي به فضل الهي برشمرده است.
رسيدن به مقام صالحان
انسان اگر بخواهد در مقام صالحان درآيد مي بايست به سجده به عنوان يك وسيله استوار و محكم توجه داشته باشد. اين مطلبي است كه آيات 113 و 114 سوره آل عمران به آن اشاره مي كند. مقام صالحان نيز مقام انبياء و اولياي الهي است كه انسان همواره در نمازهاي خويش از خداوند درخواست قرار گرفتن در جرگه آنان را دارد و مي فرمايد: خداوندا مرا در راه مستقيمي قرار ده كه بندگان نعمت داده شده تو در آن راه قرار گرفته اند. در آيات ديگر قرآن تبيين شده است كه اين نعمت داده شدگاني كه در راه مستقيم هدايت الهي قرار دارند كساني چون صالحان و پيامبران و شهيدان و مانند آن ها هستند. اكنون اگر كسي بخواهد در مسير صالحان برود و به ايشان ملحق گردد بايد سجده را به عنوان يك راه مورد توجه قرار دهد.
اگر انسان بخواهد در پيشگاه الهي و به تبع آن در نزد مردم از ارزش و احترام برخوردار شود، بايد به سجده به عنوان يك راه كار توجه كند. خداوند در آيه 113 سوره آل عمران و نيز 9سوره زمر به اين اثر و كاركرد سجده توجه مي دهد و از مردم مي خواهد براي كسب احترام و عزت در نزد خدا و مردم سجده را به جا آورند و به درگاه الهي به سجده افتند.
بسياري از مردم گرفتار اشتباهات و گناهان خويش هستند و بسياري از مشكلات و عذاب هاي مادي و معنوي به سبب همين امور مي باشد. براي رهايي از مشكلات و گرفتاري ها بايد در دژ محكم و استوار مغفرت وارد شد كه سجده، عاملي براي رسيدن به مقام مغفرت الهي است. اين مطلب را آيات 24 و 25 سوره ص تبيين كرده است. بنابراين ركوع و سجده عاملي مهم و اساسي براي رهايي از فتنه هاست. چنان كه پيامبراني چون حضرت داود(ع) براي رهايي از آزمون هاي سخت و فتنه هاي الهي به سجده تمسك جسته اند.
هرچند كه در آيه فوق واژه ركوع به كار رفته ولي با توجه به واژه «خّر راكعا» مي توان دريافت كه سجده در آن اصالت دارد؛ زيرا «خّر» به معناي به زمين افتادن است كه در برخي از منابع، مراد از آن را سجده دانسته اند. (مجمع البيان ج 7 و 8 ص 735 و كشاف ج 4 س 88)
از نظر قرآن، سجده كردن و اظهار خاكساري در برابر خدا، عامل ايمان به آيات اوست و كسي كه بخواهد ايمان خويش را نشان دهد مي بايست با سجده كردن براي خداوند اين مطلب را بيان كند. (سجده آيه 15)
اين ها برخي از آثار و كاركردهاي سجده كردن است كه در آيات بدان اشاره شده است. هر يك از اين آثار، خود ده ها اثر و كاركرد را به همراه دارند كه از مجموعه آن مي توان صدها اثر و كاركرد ريز و درشت براي سجده بيان كرد . با اين همه به اين مقدار بسنده مي شود.
باسلام
لطفا مطالب را برایم بفرستید
به نام خدا
کدام مطالب را ؟
خلیل منصوری