حقوق اجتماعی مردم از دیدگاه امام حسن عسکری(ع)

از نظر اسلام، عبادت تنها نمازگزاردن، روزه گرفتن، حج رفتن و زکات پرداختن نیست، بلکه اعمال صالحی است که از سوی بندگان برای رضایت و تقرب به خداوند انجام می گیرد. بیشتر این اعمال صالح، کارهای خوبی است که انسان برای دیگران انجام می دهد؛ زیرا خدمت به خلق و آفرید ههای الهی با قصد رضایت و تقرب، همان عبادت است.

نویسنده در مطلب حاضر با مراجعه به سخنان امام حسن عسکری(ع) یکی از اسوه ها و پیشوایان الهی، بر آن است تا نقش مراعات حقوق اجتماعی مردم را در تحقق تقرب و رضایت الهی تبیین نماید و بر جنبه اجتماعی عبادتها و اعمال صالح و افعال نیک تاکید کند.

ارتباط رفتار اجتماعی با عبادت و بندگی

آموزه های اسلامی ارتباط تنگاتنگی را میان رفتارهای اجتماعی انسان با حقیقت عبادت و بندگی ایجاد کرده است. به این معنا که انسان تنها با عبادتهای فردی و اعمال صرف عبادی نمی تواند مسیر راست الهی را برای ربانی شدن بپیماید و در مقام خلافت الهی قرار گیرد؛ زیرا اصولا مقام خلافت الهی و مظهریت در ربوبیت، بیانگر این معناست که انسان می بایست در خدمت دیگر آفریده های الهی باشد؛ زیرا مظهریت در ربوبیت به معنای پروردگاری است. پس اصلی ترین ماموریت و مسئولیت انسان به عنوان خلافت الهی آن است که آفریده های دیگر را به کمال بایسته و شایسته آنها برساند. از همین رو خداوند مسئولیت تعلیم، تزکیه، تربیت انسان و دیگر موجودات را در حد استطاعت، ظرفیت و قابلیت آنها برعهده خلیفه خود یعنی انسان نهاده (بقره، آیه 31 ) و یا در آیه 61 سوره هود یکی از ماموریت های بشر را آبادانی زمین دانسته است.

در برخی از اخبار آمده است که اصولا ارتباط گیری درست با انسانها دیگر حتی با تبسم، از جایگاه بالایی در فرهنگ اسلامی برخوردار است و آنچه موجب رفتن آدمی به بهشت می شود، همان خوشخویی و خلق حسن داشتن نسبت به دیگران است. رسول خدا(ص) می فرماید : امت من بیشتر به سبب دو چیز وارد بهشت می شوند: خداپروایی و خوشخویی.(وسائل الشیعه، ج 12 ، ص 150)

بنابر این اعمال صالح هرچند که شامل عبادتهای محض چون نماز، روزه و حج می شود، ولی شکی نیست که انفاق مالی و غیر مالی (بقره آیه3 و آیات دیگر)، تعاون و همکاری در کارهای خیر و احسان (مائده، آیه) و مانند آن از جمله مهمترین اعمال صالح است که با قصد تقرب و اطاعت از خداوند، به عباد تهای محض تبدیل می شود.

اینکه در آیات قرآنی از جمله 10 سوره فاطر، عمل صالح در کنار ایمان و نیت به عنوان دو اصل تقرب بیان شده به این معناست که هر آنچه به عنوان عمل صالح شناخته و معرفی می شود، موجب تقرب ورود به بهشت می شود. از این رو امام محمد باقر(ع) فرمودند: همانا عمل صالح، انسان را به سوی بهشت می برد، (بحار الانوار، ج 68 ، ص 185 ، حدیث 46 ) این اعمال صالح که تقرب و بهشت را برای انسان تضمین می کند، در بخش اعظم آن همان اعمال نیک نسبت به دیگران به قصد و نیت تقرب الی الله است.

حضرت امام حسن عسکری(ع) در بیان ارزش ایمان و فعالیتهای خیرخواهانه اجتماعی و اعمال صالح و نیک در حق دیگران می فرماید : خصلتان لیس فوقهما شی: الایمان بالله، و نفع الاخوان؛ دو خصلت و حالتی که والاتر از آن دو چیز نمی باشد عبارتند از: ایمان و اعتقاد به خداوند، نفع رساندن به دوستان و آشنایان. (تحف العقول، ص 489 ، س 13 ؛ ونیز بحار الانوار، ج 75 ، ص 374 ، ح 26 .)

در برخی از اخبار به این نکته توجه داده شده که رفتار آدمی با هم نوع خود بهترین گواه درباره شخصیت واقعی و حقیقی افراد است و اگر انسان می خواهد خداشناسی کسی را بشناسد باید به رفتار او با دیگران توجه کند. از این رو بارها عبارتی همچون: من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق؛ کسی که شکر مخلوق نگزارد شکر خالق نگزارد، آمده است؛ زیرا رفتار اجتماعی، خود بهترین نشانه و گواه درباره ویژگیهای اخلاقی و صفات و فضایل و شخصیت افراد است.

امام حسن عسکری(ع) نیز مبتنی بر همین معیار و میزان شناخت افراد می فرماید : من لم یتق وجوه الناس لم یتق الله؛ کسی که در مقابل مردم بی تقوا و بی پروا باشد و مسائل اخلاقی و حقوق مردم را مراعات نکند، تقوای الهی را نیز رعایت نمی کند. (بحارالانوار، ج 68 ، ص 336 )

در حقیقت یکی از مهم ترین معیارهای شناخت شخصیت افراد و سنجش میزان تقوا و بی تقوایی و ایمان و کفر افراد، نوع تعاملات اجتماعی آنان است. پس هر کسی دارای شخصیت کامل تری باشد، در تعامل و ارتباط با دیگران، بهتر و نیک تر عمل می کند و افزایش ایمان شخص و بندگی او، موجب افزایش خوشخویی، احسان و نیکی بیشتر به دیگران می شود.

امام حسن عسکر ی(ع) براساس همین معیار، رفتار خوب و بد شیعیان را ملاک سنجش ایمان و ولایت ایشان نسبت به خود می داند و می فرماید : اتقوا الله و کونوا زینا و لا تکونو شینا، جرو الینا کل موده، و ادفعوا عنا کل قبیح ، فانه ما قیل فینا من حسن فنحن اهله، و ما قیل فینا من سوء فما نحن کذالک؛ تقوای الهی را – در همه امور – رعایت کنید و زینت بخش ما باشید و مایه ننگ ما قرار نگیرید، سعی کنید افراد را به محبت و علاقه ما جذب کنید و زشت یها را از ما دور نمایید؛ درباره ما آنچه از خوبیها بگویند صحیح است و ما از هرگونه عیب و نقصی مبرا خواهیم بود. (بحارالانوار، ج 75 ، ص 372 )

پس هما نطور که رفتار خوب و بد شیعیان به نام امامان معصوم(ع) تمام می شود، همین گونه رفتار خوب و بد مسلمان و مومن، به خدا و دین نسبت داده می شود. از این رو باید مواظبت کرد تا کاری نکنیم که به ضرر اسلام و معصومان(ع) تمام شود.

مراعات حقوق اجتماعی مردم

یکی از نشانه های اهل اسلام و ایمان این است که به قصد تقرب به خدا و رضایت او، کارهای نیک و خوب را در حق مردم انجام می دهند و اهل ایثار و احسان هستند و فراتر از عدالت، با مردم برخورد می کنند و حتی از حقوق ثابت خود برای رضایت خداوند می گذرند، هرچند که اهل پذیرش ظلم نیستند و در برابر ستمکار می ایستند، ولی ظلم هم نمی کنند و اگر به خطا و اشتباه کسی درباره آنان ظلم کرد، از او می گذرند و عفو می کنند و حتی در مقام صفح، چنان با او برخورد می کنند که گویی ظلم و ستمی نکرده است.

پس کسی که تا این اندازه در حق دیگران احسان می کند، در مراعات حقوق دیگران هرگز کوتاه نمی آید. بر همین اساس تمام تلاش خود را مبذول این معنا می کند تا حقوق مردم را بشناسد و آن را مراعات کند.

در فرهنگ اسلامی به ویژه از امامان معصوم(ع) مجموعه هایی از حقوق بیان شده است تا مومنان آن را شناخته و مراعات کنند. از جمله این مجموعه ها می توان به رساله حقوق امام سجاد(ع) اشاره کرد.

البته در سنت و سیره امامان معصوم(ع) در قول و عمل، مطالب بسیاری درباره کلیات و مصادیق حقوق دیگران بیان شده است که لازم است آنها را مطالعه و عمل کنیم و خود را به عنوان شیعه، زینت اسلام وایمان و ولایت قرار دهیم. از این رو امام حسن عسکری(ع) شناخت حقوق همنوعان را یکی از واجبات دانسته و از مومنان خواسته است تا آن را بشناسند و مراعات نمایند. آن حضرت در این باره فرموده است: اعرف الناس بحقوق اخوانه، و اشدهم قضاء لها، اعظمهم عندالله، شانا؛ هرکس حقوق همنوعان خود را بشناسد و رعایت کند و مشکلات و نیازمندیهای آنها را برطرف نماید، در پیشگاه خداوند دارای عظمت و موقعیت خاصی خواهد بود. (احتجاج طبرسی، ج 2، ص 517 ، حدیث 340 )

در این حدیث امام(ع)به صراحت روشن می کند که شناخت حقوق دیگران به ویژه برادران ایمانی و مراعات و انجام آن یکی از مهم ترین جلو ه های عبادت الهی و بندگی اوست؛ چرا که انسان با چنین اعمال و رفتاری است که می تواند به پیشگاه خداوند تقرب جوید و مقام بسیار بزرگ و عظیمی را به دست آورد.

امام حسن عسکری(ع)حتی شناخت حقوق دیگران و مراعات آن را نه تنها برای تقرب به خداوند و رسیدن به بهشت لازم و واجب می داند، بلکه از نظر آن حضرت(ع)حتی اگر کسی بخواهد در دنیا در میان مردم نیز محبوب شود و مردم به ستایش و مدح او بپردازند، می بایست اخلاق نیک و کریمانه ای داشته باشد و فراتر از حقوق به مردم توجه کند؛ چرا که اصولا مردم افراد نیکوکار را دوست می دارند حتی اگر حسن فاعلی رفتارایشان به قصد تقرب الی الله نباشد. به این معنا که احسان و حسن فعلی و کارهای نیک، خود مهم ترین عامل در گرایش مردم به شخص است و حتی اگر شخص حسن فاعلی نداشته و تنها به قصد خوشنامی این کارهای نیک را انجام دهد، باز تاثیر خود را خواهد گذاشت و در میان مردم خوشنام شده و مورد ستایش قرار خواهد گرفت. آن حضرت(ع)براساس همین رویه و نسبت طبیعی جهان می فرماید : من کان الورع سجیته، و الکرم طبیعته، و الحلم خلته، کثر صدیقه و الثناء علیه؛ هر کس ورع و احتیاط در روش زندگی اش، بزرگواری و سخاوت، عادت برنامه اش و صبر و بردباری، برنامه اش باشد؛ دوستانش زیاد و تعریف کنندگانش بسیار خواهد شد. (اعلام الدین، ص 314 )

البته برخی از حقوق مردم، بایست هتر نسبت به برخی دیگر است؛زیرا همه حقوق اجتماعی مردم در یک سطح نیست؛ به عنوان نمونه عدالت و آزادی هر دو از حقوق اجتماعی مردم است ، ولی شکی نیست که مراعات عدالت، مهم تر از آزادی است؛ زیرا عدالت به معنای اعطاء حق کل ذی الحق (بخشیدن حق هر صاحب حق) یا وضع کل شیء فی موضعه (قرار دادن هر چیز در جای مناسب آن می داند) است. پس اگر عدالت مراعات شود، همه حقوق اجتماعی شخص مراعات شده است که از جمله آنها آزادی است؛ اما اگر بخواهیم آزادی را به شکل مطلق مراعات کنیم ممکن است که به برخی از حقوق دیگران تعرض شود. بنابر این، باید در مراعات حقوق اجتماعی دیگران همواره قدرت تشخیص خود را به کار گرفته و اهم و مهم کنیم تا به بهترین شکل حقوق دیگران مراعات شود.

البته حتی اگر در مراعات حقوق دیگران، از حق خود نیز چشم پوشی کنیم و از باب احسان با دیگران تعامل کنیم، جایز و رواست؛ زیرا همواره تواضع و فروتنی و از خودگذشتگی و ایثار و احسان مطلوب و محبوب همگان است. پس اگر در مجلسی نشست هایم، تا می توانیم کاری کنیم که دیگران نیز بتوانند در آن مجلس احساس آرامش کنند و مزاحمتی برای دیگران نداشته باشیم و وقتی از ما خواستند که جا باز کنیم این کار را انجام دهیم حتی اگر بر خودمان جا را تنگ کنیم. (مجادله، آیه 11 ) و در مجالس دنبال این نباشیم که جای بهتری را برای خود در نظر بگیریم و برای کسب شرافت، دنبال جای خوب بگردیم و کار را بر خود و دیگران سخت کنیم، بلکه هر جایی که امکان نشستن است همان جا بنشینیم.

از نظر امام حسن عسکری(ع)مراعات حقوق اجتماعی دیگران، همان عبادت و تقوای الهی است و لذا همواره تقوا را با مراعات حقوق اجتماعی دیگران و احسان و نیکی در حق مردم همراه می کند و مثلا در توصیه های خود به شیعیان می فرماید : اوصیکم بتقو یالله و الورع فی دینکم و الاجتهاد لله، و صدق الحدیث، و اداء الامانه، الی من انتمنکم من بر او فاجر، و طول السجود، و حسن الجوار؛ تقوای الهی را پیشه کنید و در امور دین ورع داشته باشید، در تقرب به خداوند کوشا باشید و در صحبتها صداقت نشان دهید، هر کس چه نیکوکار و چه گناهکار، امانتی را نزد شما نهاد آن را سالم تحویلش دهید، سجده های خود را در مقابل خداوند طولانی کنید و به همسایگان خو شرفتاری و نیکی نمائید. (أعیان الشیعه: ج 2، ص 41 ، س 30 ، بحارالانوار: ج 75 ، ص 372 ، ح 12 ).

اسلام در مراعات حقوق اجتماعی، حقوق همسایگان را بیشتر مورد توجه قرار می دهد؛ زیرا ارتباط اجتماعی با آنان و همین طور مسائل حقوقی و مانند آن در میان همسایگان بیشتر است؛ چرا که هرچه ارتباط بیشتر شود، درصد خطا و اشتباه و نیز لزوم گذشت و عفو و احسان نیز افزایش می یابد. در روایات معتبر اسلامی چنان از حقوق همسایگان گفته شده که انسان گمان می کند که همسایه مانند خویشان از شخص ارث می برد.

امام حسن عسکر ی(ع) نیز به مراعات حقوق همسایگان توجه داده و از اینکه همسایگان حقوق یکدیگر را مراعات نکنند گلایه می کند و در سخنی از رفتارهای برخی همسایگان ای نگونه انتقاد می فرماید : من الفواقر التی تقصم الظهر جار ان رای حسنه اطفاها و ان رای سیئه افشاها؛ یکی از مصائب و ناراحتی های کمرشکن، همسایه ای است که اگر به او احسان و خدمتی شود آن را پنهان و مخفی دارد و اگر ناراحتی و اذیتی متوجه اش گردد آن را آشکار سازد. (بحارالانوار، ج 75 ، ص 372 ، 11 )

به هر حال، براساس دیدگاه امام حسن عسکری(ع) شناخت حقوق مردم و مراعات آن از مهم ترین اعمال صالح و نیکی است که می بایست بدان توجه داشت.البته از نظر آن امام(ع) حتی اگر کسی اعتقادی به آخرت ندارد و بخواهد در همین دنیا در آسایش و آرامش باشد و محبوب مردمان گردد، بر او لازم است تا حقوق مردمان را شناخته و مراعات کرده و از در احسان و ایثار در آید و احساسات و عواطف خوب را نسبت به دیگران بروز دهد؛ اما اگر بخواهد سعادت دنیا و آخرت را به دست آورد با افزودن حسن فاعلی و نیت تقرب و رضایت خداوندی می تواند به این آرزو برسد و با اعمال صالح اجتماعی به نیت وجه الله خود را خوشبخت دو سرا سازد.

پس لازم است همواره اصل را در زندگی همان قاعده طلایی قرار دادکه بارها امامان معصوم(ع)در عبارتهای گوناگون بیان کرده و فرموده اند: آنچه را برای خود می پسندید برای دیگران بپسندید و آنچه را برای خود نمی پسندید برای دیگران هم نپسندید.با مراعات این اصل و قاعده طلایی است که زندگی انسان در دنیا و آخرت بهشتی و سعادت آمیز خواهد شد و بسیاری از مشکلاتی که اکنون جوامع با آن مواجه هستند از میان می رود.