جهاد ؛ جنگ مقدس

جهاد که در زبان عربي به معناي مشقت و رنج است ( معجم مقاييس اللغه ، ج 1 ص 486) در اصطلاح قرآني به معناي بذل جان و مال و توان خويش در راه خدا و اقامه شعاير ديني و اعتلاي اسلام به کار رفته است. ( جواهر الکلام ج 21 ص 3) بنابراين با جنگ و خشونت و درگيري که در زبان عربي با واژه حرب از آن سخن مي رود ، تفاوت ماهوي دارد. از اين رو برخي از جهاد به عنوان جنگ مقدس ياد کرده اند تا بر ابعاد انساني و اهداف الهي به کارگيري خشونت تاکيد ورزند.

افزون بر اين که در اين اصطلاح که از علامه حسن نجفي در جواهر الکلام نقل شده است هر تلاشي که براي اقامه شعاير ديني و اعتلاي اسلام به کار مي رود جهاد ناميده شده است که از اين جهت با جنگ که تنها دلالت بر قتل و غارت اشاره دارد فرق مي کند. از سوي ديگر جهاد به معناي تلاش دروني انسان براي تسلط و مهار قواي نفساني يعني تزکيه نيز به کار مي رود که اين بعد از مفهوم و معناي جهاد در اين نوشتار مورد نظر نيست.

براي تبيين معنا و مفهوم قرآني جهاد نخست به آثار آن در دو بعد معنوي و اجتماعي آن مي پردازيم تا دريابيم که نقش جهاد در زندگي دنيوي انسان فراي زندگي اخروي چيست؟

آثار معنوي جهاد در زندگي دنيوي

تزکيه نفس يکي از مهم ترين اهداف جهاد در قرآن بيان شده است و خداوند در اين باره در آيات 140تا 154 سوره آل عمران تبيين مي کند که چگونه جهاد در راه خدا موجب مي شود تا نفس انساني تزکيه شده و قلب تصفيه گرديده و از آثار گناه و تاثير قواي نفساني رهايي مي يابد. چنان که جهاد وسيله اي براي تقرب به خداوند( مائده آيه 35) و راهي براي دست يابي به رحمت و جلب عنايت اوست .( بقره آيه 218) کسي که بخواهد محبت الهي را به سوي خود جلب نمايد بهترين راه افزون بر اطاعت پيامبر و خدا ، جهاد است که زمينه جلب محبت خداوند را فراهم مي آورد ( صف آيه 4) بلکه خداوند با تعريض به مسلمانان عصر پيامبر از آنان مي خواهد که براي کسب و جلب محبت خداوند ، جهاد کنند وگرنه قوم و مردمي را به جاي ايشان مي آورد که آنان خدا را دوست داشته و خدا نيز آنان را دوست مي دارند. صفت مهم ايشان آن است که در راه خدا تلاش و جهاد مي کنند و موجبات سرافرازي مومنان و خواري دشمنان را فراهم مي آورند.( مائده آيه 54)

از ديگر آثاري معنوي جهاد آن است که فرد از تحت مغفرت الهي قرار مي گيرد و از پاداش دنيوي برخوردار مي شود که مهم ترين آن مغفرت است.( بقره آيه 218 و نساء آيه 95 و 96) گناهانش تکفير مي شود و پوشيده مي گردد.( آل عمران آيه 195) اين گونه است که مورد عنايت و توجه خاص خداوند قرار مي گيرد.( عنکبوت آيه 69)

نتيجه معنوي جهاد و شرکت در عرصه آن ، باعث بصيرت در دين مي گردد و کساني که در جهاد شرکت مي کنند به نوعي از بينايي و آگاهي دست مي يابند که امکان آن در بيرون از منطقه جهادي و مشکلات و موانع آن فراهم نمي شود. ( نساء آيه 66)

قرآن جهاد را از عوامل تخفيف در تهجد و برداشته شدن وجوب نماز شب از مسلمانان بر شمرده است. اين نشان مي دهد که نماز شب در اصل در حکم واجبي از واجبات الهي تشريع شده است و در بعد عبادي از نقش ويژه اي برخوردار مي باشد. به اين معنا که همانند نمازهاي پنج گانه اي که در طول شبانه روز خوانده مي شود ، نماز شب نيز همانند آن از وجوب برخوردار بوده است و بر مسلمانان صدر اسلام واجب بوده است که به نماز شب ايستاده و تهجد شبانه داشته باشند. هر چند که در اخبار و روايات در مورد عملي شدن و يا زمان وجوبي يافتن آن سخني به ميان نيامده است ولي از آيه 20 سوره مزمل به دست مي آيد که حکم اولي نماز شب و تهجد وجوب بوده است. تنها علتي که خداوند براي برداشتن اين حکم وجوبي بيان مي کند ، وجوب جهاد است؛ به اين معنا که جهاد در راه خدا موجب شده است تا در حکم وجوب تهجد تسهيل شود و از وجوب به امري مستحب تغيير شکل و ماهيت دهد. بنابراين مي توان از آثار جهاد تسهيل و تحفيف نسبت به برخي از احکام طاقت فرسا نام برد.

آثار اجتماعي جهاد

براي جهاد افزون بر آثار معنوي در زندگي فردي ، آثار اجتماعي نيز بيان شده است که مي توان به مايه حيات جامعه ايماني بودن به عنوان مهم ترين اثر اجتماعي جهاد اشاره کرد. قرآن بيان مي دارد که هدف از جهاد ، زنده کردن جامعه ايماني است : يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاکم لما يحييکم ؛ اي کساني که ايمان آورده ايد ! خدا و پيامبرش را اجابت کنيد هنگامي که شما را مي خواند تا شما را احيا و زنده کند.( انفال آيه 24) اين خواندن براي جهاد است که موجبات زنده شدن جامعه ايماني را فراهم مي آورد.

از ديگر آثار اجتماعي جهاد، تمييز و جدايي صفوف دوست از دشمن است ؛ زيرا در هنگامه جهاد است که مجاهدان و مومنان واقعي از منافقان و دروغگويان باز شناخته مي شود. ( بقره آيه 249 و آل عمران آيه 140 و 142 و توبه آيه 42 و 43 و محمد آيه 31)

دشمنان با جهاد خوار و ذليل مي شوند و عزت و سرافرازي نصيب جامعه ايماني مي شود. از اين رو جهاد به عنوان عنصر اساسي عزت مداري جامعه ايماني مورد تاکيد قرآن است. با خواري و ذلت دشمنان اين امکان فراهم مي شود تا جامعه از شر آنان مصونيت يابد.( توبه آيه 14) و خداوند به دستان مومنان دشمنان خود را مجازات و کيفر مي دهد.(توبه آيه 52) بنابراين جهاد به عنوان خير جمعي موجبات خوشايندي مومنان را در نهايت فراهم مي آورد هر چند که ظاهر جهاد امري ناخوشايند است.( بقره آيه 216 و نساء آيه 66) با جهاد است که خير و برکات به سوي جامعه ايماني سرازير مي شود و خير و نيکي در آن تضمين مي گردد.( توبه آيه 41 و صف آيه 11) و روزي و رزق پاک الهي نصيب مومنان مي شود.( انفال آيه 74)

از نظر رواني مومنان با جهاد با يک ديگر نزديک مي شوند و خشم دل هايشان فروکش کرده و قواي نفساني و طغياني به سوي جهت درست هدايت و رهبري مي شود و موجبات سرور و شادي جامعه ايماني ( توبه آيه 14 و 15) و پيروزي آنان فراهم مي شود.( توبه آيه 52)

بي گمان مصونيت يافتن جامعه ايماني از شر دشمنان را مي بايست يکي از مهم ترين آثار جهاد در راه خدا دانست. خداوند در آيات 84 سوره نساء و 20 و 24 سوره فتح بيان مي کند که جهاد در راه خدا مايه مصونيت يابي جامعه اسلامي از تعرض کافران و دشمنان اسلام مي شود و راهي مي شود تا از هم از عذاب مزاحمت دشمنان رهايي يابند و هم از عذاب دردناک الهي رهايي پيدا کنند.( صف آيه 10 و 11)

از ديگر آثار اجتماعي جهاد که در قرآن بدان اشاره شده است ، ولايت و دوستي در ميان مومنان و کمک و مدد به يک ديگر است که در زمان جهاد افزايش مي يابد و جهاد انگيزه و عاملي مي شود که قلب هاي مومنان به هم نزديک شده و به کمک و مدد يک ديگر بشتابند.( انفال آيه 72)

اهداف جهاد

با روشن شدن آثار معنوي و اجتماعي جهاد تا اندازه اي با اهداف جهاد اشنا شده ايم . با اين همه در اين جا به بيان برخي از اهداف جهاد در آموزه هاي قرآني اشاره مي شود تا درک درست و صحيحي از مفهوم جهاد در نگرش اسلام و قرآن دست يابيم .

آزادي و رهايي مستضعفان موحد و يکتا پرست از چنگال ستمگران (نساء آيه 75) و آزادي وطن و سرزمين از دست دشمنان و متجاوزان ( بقره آيه 191 و 246 و حج آيه 39 و 40) و راندن دشمنان و متجاوزان از سرزمين هاي مسلمانان ( بقره آيه 191) و اعتلا و احياي دين اسلام و يکتاپرستي ( بقره آيه 190 و ده ها آيه ديگر) و برپايي حق ( انفال آيه 7 و 8) حفظ مساجد و معابد پرستش خدا( حج آيه 39 و 40) و دفع فساد و فتنه و تجاوز از ميان جامعه بشري ( بقره آيه 251 و 190) و پندگيري و عبرت آموزي کافران ( انفال آيه 55 و 57) مبارزه با ظلم و ستم ( حج آيه 39 ) و نابودي باطل ( انفال آيه 7 و 8) و ايجاد زمينه هاي گرايش به اسلام و حق در ميان مردمان ( توبه آيه 5) از مهم ترين اهدافي است که قرآن براي جهاد بيان کرده است.

در برخي از آيات به آثار تخلف از جهاد اشاره شده است . بيان آن ها مي تواند به يک معنا تبيين کننده اهداف و آثار جهاد نيز باشد؛ زيرا وقتي در قرآن از آثار تخلف از جهاد گسترش فساد در زمين باشد، ( انفال آيه 72 و 73) به يک معنا اين مطلب بيان کننده آن است که از آثار و اهداف جهاد جلوگيري از فساد و ايجاد اصلاح در جامعه بشري است. از اين رو در اين جا به برخي از آثار تخلف از جهاد اشاره مي شود که عبارتند از : اندوه غم و فراوان و طولاني ( توبه آيه 81 و 82) تحير و سرگرداني ( مائده آيه 21 و 26) خسران و زيان ( همان ) سقوط جامعه ايماني و اسلامي و نابودي آن ( بقره آيه 190 و 195) غضب و خشم خداوند ( انفال آيه 16) فتنه در جامعه ( انفال آيه 72 و 73) فسق و فجور و انحراف در جامعه و مسير حق ( مائده آيه 20 وو 25) گسست روابط خويشاوندي ( محمد آيه 20 و 22) دوري از مرز ايمان و قرار گيري در آستانه کفر ( آ ل عمران آيه 167) کور دلي و ناتواني از درک حقايق ( توبه آيه 86 و 93) محروميت از رحمت خاص خدا ( محمد آيه 20 و 23) هلاکت و نابودي فردي و اجتماعي ( توبه آيه 42)

اين ها بخش هايي از آيات قرآني است که به خوبي بيان و روشن مي کند که جهاد با جنگ متمايز است و نمي توان آن دو را در حکم واحد شمرد. اگر کسي با مفهوم جنگ به سراغ جهاد برود و بخواهد درباره نقش جهاد در اسلام و قرآن سخن بگويد به حق به بيراهه رفته است. به سخني ديگر حتي نمي توان از جهاد با مفهوم و اهداف و آثاري که در آيات قرآني بيان شده است ، به جنگ مقدس ياد کرد؛ زيرا مفهوم قداست نمي تواند اين معناي بلند را با خود حمل کند. قداست تنها بيانگر تابو بودن و حرمت و ارزش ديني داشتن چيزي را بيان مي کند در حالي که جهاد امري فراتر از اين مطالب و سخنان است.

قرآن براي جهاد آداب و قوانين سخت و شديدي وضع کرده است که تبيين آن ها مي تواند در فهم بهتر و صحيح تر اين مفهوم کمک کند ولي از آن جايي که اين نوشتار طولاني شده است از بيان آداب و ديگر مسايل مربوط به مفهوم و معنا جهاد در قرآن در همين اندازه بسنده مي شود.