بی گمان حوزه اجتماعی سیاسی لغزشگاه بزرگ همگان به ویژه بزرگان و رهبران جامعه است. انسان در عمل اجتماعی نشان می دهد تا چه اندازه در مسیر خودسازی و مبارزه با هواهای نفسانی گام برداشته و در مسیر انسانیت و عبودیت ربوبی و خلافت الهی قرار گرفته است.
بسیاری از مردم هنگامی که به امور دنیوی آزموده نشده اند همانند ابلیس مدعی دست یابی به کمالات مطلق هستند و حتی گاه امر بر خود ایشان مشتبه می شود؛ اما در هنگام آزمون های بزرگ و کوچک است که کفر ابلیسی آنان بروز می کند و دانسته می شود که ایشان مدعیان گزاف گویی بیش نبودند که هنوز در دام آزمون ها نیافتاده اند تا سیه روی شود هر که در او غش باشد.
شرایط و فضای سنگین رهبری از سویی و فشارها و چشم های هزاری که کوچک ترین حرکات و سکنات بزرگان را زیر نظر دارد، از سویی دیگر به ایشان اجازه نمی دهد تا برخی از نا به هنجاری ها را مرتکب شوند، ولی هنگامی که در آزمون های بزرگ قرار گیرند از کوزه همان برون تراود که در اوست. این جاست که ادعای ایمان و تقوایشان بر ملا و اشکار می شود و پرده ها به کنار می رود و حقیقت لخت وعور در برابر مردم قرار می گیرد، تا دست کم بر خودشان ثابت شود که مدعیان دروغینی بیش نیستند. این گونه است که خداوند می فرماید ما به صرف ادعای اسلام و ایمان ایشان را در جرگه مومنان قرار نمی دهیم بلکه به آزمون های بسیار می ازماییم تا حجت بر خودشان و دیگران تمام شود و حقیقت و سرشت هر کسی آشکار گردد.
از این رو می بایست گفت که مهم ترین و بزرگ ترین مرکز آزمون های الهی ، امور اجتماعی و سیاسی است. در این حوزه است که مردمان حقیقت خود را آشکار می کنند و تنها کسانی که در خودسازی و تزکیه نفس کوشیده اند می توانند با تقوای سیاسی و اجتماعی از آزمون ها سربلند بیرون آیند و مصداق " حافظا لدینه ، صائنا لنفسه ، مخالفا لهواه و مطیعا لامر مولاه" باشند که دراین زمان حق رهبری مردم به عنوان خلافت الهی به عهده آنان گذاشته می شود تا مردمان را در نقش ربوبیت طولی و پروردگاری پرورش دهند و آنان را به سوی کمال مطلق هدایت نمایند.
نویسنده این مطلب با توجه به این نظریه و اندیشه قرآنی ، بر آن است تا تحلیل قرآنی را از نقش تقوای سیاسی در زندگی اجتماعی مردمان تبیین کند و ابعادی از آن را نشان دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
آزمون های اجتماعی ، لغزشگاه خطرناک
بارها دیده اید کسانی را که در سخن گفتن بسیار توانا هستند و اگر معیار و ملاک سنجش انسانیت شیوه سخن گفتن بود، بی گمان ایشان در مقام نخست انسانیت قرار می گرفتند و سرآمد مردمان می شدند. اما همین مردمان، در هنگام عمل لنگ می زنند و بر خلاف ادعا و سخنان خویش ، رفتاری زشت وزننده ای را از خود نشان می دهند. این جاست که توده مردم گویی پرده از چهره فریب و نیرنگ فرو افتاده باشد، به اینان می نگرد و شگفت زده انگشت حیرت به دهان می برند.
بسیاری از مردمان به سبب مسایلی ، درباره خود قضاوت های نادرستی را ارایه می دهند و تلقین های دوستان ، آنان را به این باور رسانده که سرآمد روزگار هستند. این گونه است که امر بر خودشان مشتبه می شود و برای خود جایگاه و منزلتی فراتر از آن چه هستند قرار می دهند. هر چند که " الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره " با همه بهانه جویی و اما و اگرهایش کاملا بر خود شناخت دارد و باطن و سیرت خویش را می شناسد ، با این همه برخی از تلقین ها وی را به سمت و سویی می برد که پرده بر بینش و آگاهی خود می افکند. این گونه است که در جهل مرکب فرو می رود. بنابراین نداند که نداند که نداند بلکه یقین می داند که تنها او می داند و این دانستن وی نیز عین حق و حقیقت است.
در این جاست که آزمون های ریز و درشت برای رهایی از توهم به میان می اید تا خود و دیگران در یابند وی در چه مقام و منزلت انسانی است و میان حقیقت و توهم چه اندازه فاصله است.
در این میان آزمون های اجتماعی برای همگان مهم ترین آزمون ها می باشد؛ زیرا در تعامل با دیگری است که هر کسی خود واقعی و حقیقی خود را نشان می دهد. دراین موارد است که شخص بازتاب می دهد تا چه اندازه توانسته است در خودسازی و تزکیه نفس موفق باشد و از تقوای الهی برخوردار گردیده است.
از میان ازمون های اجتماعی که در تعامل با دیگران است، ازمون های سیاسی است که به سبب ویژگی ها و خصوصیات خاص آن، نقش روشنگری و تعیین کننده ویژه ای نیز دارد.
تقوای کامل در حوزه سیاسی
از آن جایی که حوزه سیاسی ، حوزه رهبری توده های مردم است، از جایگاه مهم و اساسی برخوردار می باشد. توده های مردم دین و دنیای خویش را به افرادی می سپارند که در این حوزه عمل می کنند. آنان الگوها و دیگران مهم توده های مردم می باشند و توده های مردم آنان را سرمشق رفتار و گفتار و کردار خویش قرار می دهند و خوی و منش خویش را با آنان می سنجند.
از این روست که از نظر قرآن رهبری امری بزرگ و خطیر دانسته شده و تنها زمانی شخص از نظر قران لیاقت رهبری امت را می تواند دارا شود که از آزمون های سخت بر امده باشد.
از نظر قرآن ، هر گناه و خطایی به عنوان ظلم و ستم تلقی می شود و اگر انسانی گناه و خطایی را انجام دهد از دایره تقوا بیرون رفته و به طور طبیعی لیاقت رهبری و امامت امت را از دست می دهد. از این روست که می فرماید: لاینال عهدی الظالمین؛ رهبری امت که عهد و پیمانی الهی و امانتی خدایی است به ظالمان و ستمگران نمی رسد.
موقعیت ویژه و ممتاز رهبری اجتماعی و سیاسی جامعه به رهبران این امکان و موقعیت را می بخشد تا از امکانات و قدرت بسیاری برخوردار گردند و امکان سوء استفاده از آن بیش از هر مقام و جایگاهی دیگر است. از این روست که هم سخت گیری در انتخاب رهبران بیش تر است و هم خطر کردن و آزمون های الهی در این حوزه بیش تر و سخت تر می باشد. بنابراین می توان گفت که به سبب جایگاه و منزلت بسیار مهم و اساسی در زندگی بشر ، امامت و رهبری امت نیازمند آزمون های سخت تری پیش از انتخاب و خطر و ازمون های بزرگ در هنگام مسئولیت و مدیریت است.
خداوند در ایاتی چند از جمله آیه 128 سوره اعراف از شرایط دست یابی به مقام رهبری ، تقوا را مطرح می کند و در آیات 56 و 57 و 90 سوره یوسف از تقوا به عنوان مهم ترین عامل رسیدن به مقام حکومتی سخن می گوید. به این معنا که نه تنها تقوا از شرایط رهبر بلکه هر مقام و منصب حکومتی است. به این معنا که اگر کسی بخواهد مسئولیت سیاسی در جامعه به عهده گیرد می بایست نخست اهل تقوا باشد.
آیه 128 سوره اعراف تبیین می کند که تقوایی که ملاک و معیار سنجش و انتخاب است، تقوایی ثابت وپایدار است. به این معنا که شخص می بایست در مسیر خودسازی و تقوا چنان پیشرفت کرده باشد که مصداق متقین بوده و تقوا در تمام تار و پودش رسوخ کرده باشد.
از این آیات به دست می اید که تقوایی که در حوزه سیاسی مطرح می باشد به سبب همان ویژگی امور سیاسی، تقوای کامل و تمامی است. تنها انسان هایی می بایست مسئولیت امور سیاسی و حکومتی را به عهده گیرند که در کامل ترین و عالی ترین درجه تقوا قرار گرفته باشند و مصداق متقین شوند.
ویژگی های تقوای سیاسی
از ایاتی که به مساله رهبری حضرت موسی (ع) و حضرت یوسف (ع) پرداخته می توان دریافت که ویژگی ها و خصوصیاتی در تقوای سیاسی لازم است که نمی توان از آن ها گذشت.
این ویژگی ها ارتباط تنگاتنگی با مساله رهبری و نقش حساس و مهم دارد؛ زیرا کسی که در موقعیت رهبری و یا مسئولیت های اجتماعی و سیاسی نشسته است، لازم است در موقعیت های متنوع و متعدد کنش ها و واکنش های بسیار متفاوتی از خود بروز دهد. فشارهای کار و خواسته ها و نیازهای مردمان آن چنان زیاد و متنوع و احساسات و عواطف ایشان چنان متلون است که نمی توان با یک شیوه وروش به همه آن ها پاسخ داد. از این روست که ظرفیت و سعه صدر مسئولان و اهل حکومت می بایست بسیار بیش از توان و سطح عادی باشد.
خداوند از ویژگی های مسئولان حکومت و کسانی که در حوزه سیاسی کار می کنند، به صبر و شکیبایی ایشان اشاره می کند؛ زیرا مسئولیت سنگین مدیریت سیاسی نیازمند صبر بسیار است و کسانی که از صبر برخوردار نمی باشند نمی توانند در برابر مصیبت ها و مشکلات و فشارهای درونی و بیرونی مقاومت کنند و سربلند از ازمون مدیریت بیرون ایند.
از دیگر ویژگی هایی که در این ایات بدان توجه داده شده، احسان است. احسان در فرهنگ قرآنی از دامنه بسیار وسیعی برخوردار می باشد. گستره مفهومی و مصداقی آن موجب می شود تا اموری چون نیکوکاری، اعمال نیک و صالح ، اموری فراتر از عدل و داد، چون ایثار و عفو و گذشت و اموری همانند آن را در بر گیرد.
بررسی نقش احسان در حوزه عمل سیاسی نیازمند تحقیق و تحلیل جداگانه ای است که به مجال دیگری نهاده می شود و در این جا به همین مقدار بسنده می شود که احسان یکی از کلیدی ترین مفاهیم و خصوصیات در حوزه سیاسی و رهبری است. در برخی از ادعیه از احسان به شفقت نیز تعبیر شده است. به این معنا که مسئولان سیاسی می بایست انسان هایی شفیق بوده و نسبت به توده های مردم و امت شفقت داشته باشند. البته احسان دایره وسیع و گسترده تری از شفقت دارد ولی بخش عمده ای احسان نسبت به مردمان در همین شفقت تجلی می کند؛ زیرا انسان شفیق نسبت به دیگری، از در نیکوکاری وارد می شود و نسبت به اعمال زشت و خطاهای مردمان عفو و گذشت نشان می دهد و مردمان را به اموری سخت نمی گیرد و مجازات و تنبیه ها را تشدید نمی کند.
از دیگر ویژگی هایی که رهبر سیاسی و مسئولان نهادهای دولتی نیازمند آن هستند توکل و استعانت به خداوند است. حوزه سیاسی جز به توکل و استعانت جویی از خداوند نمی تواند مدیریت شود؛ زیرا فشارها و توطئه های درونی وبیرونی بسیار شدید و جانکاه است و گاه می شود که بر اساس معیارهای عقلانی و حساب و کتاب های معمولی نمی توان کاری را از پیش برد و شکست بر اساس این استانداردها و ملاک ها یقینی است. در این جاست که نقش توکل و استعانت به خدا خودنمایی می کند و تاثیر شگرف خود را نشان می دهد.
انسانی که تنها از خدا می ترسد و نسبت به او خشیت و هراس داشته و تکیه گاه خود را خدا قرار دهد (انبیاء آیات 48 و 49 و اعراف آیه 128) هر گز در برابر مشکلات و فشارها کم نمی اورد و در مسئولیت رهبری و سیاسی شکست نمی خورد؛ زیرا چنین شخصی تنها به مسئولیت ها به عنوان وظیفه وتکلیف می نگرد و می کوشد تا حد توان و ظرفیت به آن عمل کند. بنابراین حتی شکست را برای خود پیروزی می داند و شکست موجب عقب نشینی و دلسردی وی نمی شود. این گونه است که می تواند موفقیت های خویش را با درس گیری از شکست ها افزایش دهد و جامعه را به سمت وسوی کمال هدایت کند.
رهبر سیاسی و مسئولان نهادهای دولتی ، خود را امین می شمارند و همین امانت داری است که وسواس ایشان را افزایش می دهد و به خود اجازه نمی دهد که کوچک ترین کوتاهی و افراط و تفریطی نسبت به مسئولیت از خود نشان دهد؛ زیرا مسئولیت را عهد و پیمانی با خدا و امانتی از جانب او می شمارد.
این گونه است که تنها برای رضایت و خشنودی خدا و بندگانش گام بر می دارد (لیل آیات 17 و 21) و همه حلال و حرام و احکام و قوانین را به دقت رعایت می کند و حق را ضایع و تباه نمی سازد.
تقوای سیاسی است که رهبران را از خسران و زیان حفظ می کند و ترس و خوف را از دل هایشان می زداید (طلاق ایات 9 و 10 و اعراف ایه 35) و از تجاوز به حقوق دیگران باز می دارد(مائده آیه 2) و تکبر و غرور نسبت به مردمان را امری ناپسند می شمارد 0آل عمران آیات 75 و 76) و از گرایش به مادیات و دنیا طلبی حفظ می کند(انعام ایات 69 و 70)
اگر به تحلیل قران از تقوا و فواید و اثار آن توجه شود معلوم می شود که تقوا تا چه اندازه در حوزه سیاسی می تواند تاثیر گذار و مفید باشد؛ زیرا بسیاری از مشکلات جوامع بشری به سبب آن است که مسئولان و رهبران اجتماعی و سیاسی از تقوا برخوردار نمی باشند.
تقوا به عنوان عامل مدیریت ، قانون مداری ، مهار و کنترل درونی ، وجدان بیدار انسانی ، تشویق کننده به نیکوکاری و منش و خوی سالم واخلاقی و ترغیب کننده به سوی هنجارهای و بسیاری از امور و مسایل دیگر، مهم ترین عامل در حوزه سیاسی است که می بایست مورد توجه قرار گیرد.
با نگاهی کوتاه به وضعیت جوامع بشری می توان دریافت که علت بسیاری از مشکلات در حوزه عمل سیاسی و اجتماعی، فقدان تقواست. تقوای سیاسی نیاز اساسی جوامع بشری است و می توان آن را آب زندگی جوامع دانست، زیرا با فقدان تقوای سیاسی است که مسئولان در مسیر سوء استفاده از قدرت و مکنتی قرار می گیرند که از سوی مردم به عنوان امانت در اختیار ایشان نهاده شده است.
اگر در جامعه ای تقوای سیاسی در میان مسئولان رعایت شود، جامعه نیز در مسایل دیگری تقوای اجتماعی را در پیش می گیرند و جامعه به سوی امنیت و آرامش سوق داده می شود.(آل عمران آیات 125 و 126 و حجر ایات 45 و 46) هر چند که در این ایات از ارامش و امنیت و اسایش اخروی و ابدی سخن به میان آمده است ولی نمی توان این نکته و لطیفه را از یاد برد که خداوند ارامش و اسایش ابدی را نتیجه طبیعی تقوا بر شمرده است؛ بنابراین به طور طبیعی اگر کسی در دنیا در پی امنیت و آرامش و یا اسایش است می بایست تقوا را مراعات کند. این مطلب در ایات دیگر به خوبی بیان شده است ؛ زیرا در آیه 96 سوره اعراف بهره مندی جوامع بشری از توسعه و برکات فراوان و گوناگون آسمانی و زمینی و نیز مادی و معنوی را د رگرو تقوای جوامع بر می شمارد و آن را برایند طبیعی تقوا معرفی می کند. بر این اساس می توان گفت که اصولا دست یابی به تمدن و اسایش و ارامش در دنیا نیز تنها از مسیر تقوای شدنی است و در غیر این صورت نمی توان سخنی از اسایش و ارامش به میان آورد هر چند که به نظر می رسد که کسانی به دور از این عنصر توانسته اند به آن دست یافته باشند ولی اگر دقت شود معلوم می شود که یا توهمی بیش نبوده و یا آن که انان به نوعی تقوای اجتماعی و سیاسی را مراعات می کنند که به این آرامش و اسایش نسبی دست یافته اند، زیرا خداوند هرگز اجر و پاداش کسی را تباه و ضایع نمی سازد و اگر جامعه ای تقوایی سیاسی و اجتماعی را رعایت کند حتی اگر کافر باشد از برکات همین تقوا و اثار آن در دنیا برخوردار می شود.
در برابر در هر جامعه ای که تقوای سیاسی و اجتماعی مانند پرهیز از ظلم و تجاوزگری به حقوق دیگران ، دامن زدن به اغتشاشات و قانون گریزی و تقویت نابه هنجاری ها و ترک امر به معروف و نهی از منکر مراعات نشود ، آن جامعه نمی تواند رنگ اسایش و ارامش را به خود ببینند و هرج و مرج همه ارکان آن را در خود نوردید و جامعه از درون دچار فروپاشی می شود.
اگر مدعیان رهبری و مسئولان سیاسی و اجتماعی، به مردم دروغ بگویند تا مقام و منصب خویش را حفظ کنند، به سبب آن که از تقوا دور شده و آن را به کناری نهاده ، بی اعتمادی اجتماعی را دامن زده اند که نتیجه طبیعی آن واگرایی اجتماعی و فرار سرمایه ها از آن جامعه می باشد.
سخن در مساله تقوای سیاسی و ابعاد آن در تحلیل قرآنی و اموزه های آن چنان بسیار است که تبیین و بیان همه آن ها در حوصله این مقاله نیست. امید است که با بهره گیری از همین مقدار در مسیری گام بر داریم که امید را در جامعه زنده کند و مردمان را به سوی هم بکشاند و انسجام و وحدت را به جامعه ارزانی و ارامش و آسایش را به آن باز گرداند
