شیوه های سخنوری و سخن گفتن

سخن گفتن و سخنوری آداب و شیوه های دارد که می تواند تاثیر کلام را دو چندان کند و شخص را به اهداف و مقاصد خویش برساند؛ زیرا سخن گفتن دارای اهداف و مقاصد چندی است که یکی از مهم ترین آن ها پس از تفهیم دیگران و ابراز مافی الضمیر، تاثیرگذاری بر مخاطب و شنونده و برانگیختن همراهی و همدلی وی می باشد.

از این روست که سخنوری به معنای هنرسخن گفتن، از جایگاه و اهمیت بیش تری برخوردار می باشد؛ زیرا سخنور کسی است که با هدف و انگیزه مشخص و مقاصدی خاص سخن می گوید و از همه شیوه های بیانی و آرایه های ادبی بهره می گیرد و با تسلط به زیر و بم های سخن، اندیشه ها و مقاصد خویش را پیش می برد. این در حالی است که سخن گفتن گاه برای سرگرمی و بی هدفی مشخص انجام می شود.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا دیدگاه قرآن از انواع شیوه های بیانی و سخن گفتن را تبیین و تحلیل کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت بیان و سخنوری

بی گمان یکی از نعمت های بزرگی که خداوند به بشر ارزانی داشته است نعمت بیان است که به وسیله آن می تواند مفاهیمی را به دیگری منتقل کرده و احساسات و عواطف و خواسته های خویش را ابراز کند و تجربیات و یافته های خود را به دیگری منتقل سازد. این گونه است که خداوند در آیاتی چون آیات نخست سوره رحمن تعلیم بیان را به عنوان یک نعمت قابل ستایش و ویژگی برجسته برای وی می داند.

زبان دارای کارکردهای متضادی است و می توان آن را شمشیر دو لبه ای دانست که هم به انسان سود و منفعت می رساند و هم ضرر به وی وارد می کند. چنان که سلاح بسیار قوی و توانمندی است که می تواند انسان دیگری را به ورطه هلاکت و نیستی بکشاند چنان که زمینه نابودی و هلاکت خود را فراهم می اورد. از این روست که گفته اند: زبان سرخ سر سبز می دهد بر باد.

سخنوران به هنر درست سخن گفتن و بهره گیری از همه آرایه ها و توانمندی های زبانی، گاه چنان عمل می کنند که حقی را باطل و باطلی را حق جلوه می دهند. در یونان قدیم گروهی از حقوقدانان و وکلای دعاوی با بهره گیری از انواع شیوه های بیانی از جمله سفسطه به گونه ای عمل می کردند که تفاوت میان حق و باطل برداشته شده بود و مردمان و دانشمندان به این باور باطل رسیده بودند که اصولا حق و حقیقتی وجود ندارد و آن چه به نظر حقانیت می اید تصور باطلی است که پنداری ساخته و سخنوری آن را پرداخته است. این گونه است که جدال فلاسفه با عالمان درآن عصر آغاز می شود تا بتوانند وجودی به دور از پندارها برای چیزها و مطالب بیابند و حقیقتی را به اثبات رسانند و از شر سفسطه و اثار آن برهند.

در گذشته اصطلاح سخندان به جای سخنور بیش تر کاربرد داشت؛ زیرا بر این اعتقاد بودند که سخنوری به دانشی خاص است و تنها کسانی می توانند در فضای بیانی موفق عمل کنند که همه دانش های سخن گفتن را به خوبی بدانند. در حالی که امروزه بیش تر به این به عنوان یک حرفه نگاه می شود. چنین حالتی را می توان در مساله گویندگی جست و جو کرد. گویندگی بیش تر حرفه است تا هنر و آگاهی به رمز و رازهای آن و نیز به کار گیری در هنگام عمل به گویندگی.

شکل و محتوای سخن و بیان

آیات قرآنی به سخن گفتن و انواع و اقسام آن در دو بخش توجه می دهد. بخشی از مسایل و مطالبی که در آیات قرآنی بیان شده و از مردمان خواسته شده تا بر اساس آن عمل کنند، بخش مسایل و مطالب شکلی سخن گفتن است. از این روست که آموزه های قرآنی به شیوه های بیانی و شکلی آن به عنوان آداب سخن گفتن توجه می دهد.

گروه دوم آموزه های دستوری قرآن در حوزه سخن گفتن و بیان ،‌ ارتباط تنگاتنگی به محتوای کلام و سخن دارد.

البته از نظر قرآن هر دو بخش امری ضروری و لازم است تا سخنی چنان که باید بیان شود ادا گردد ولی بخش محتوای بیان وسخن از جایگاه و ارزش ویژه ای برخوردار می باشد؛ زیرا هدف از سخن گفتن مانند هر کار دیگری، رسیدن به کمالی است که در محتوا خود را نشان می دهد. با این همه این بدان معنا نیست که بخش شکلی آن کم ارزش و یا بی اعتبار باشد؛ بلکه از نظر قرآن مسایل شکلی ان خود در درجه ای از اهمیت و ارزش است که نمی توان از آن چشم پوشید.

از این روست که ما در این جا به هر دو بخش شکلی و محتوای سخن و بیان توجه می دهیم و آیات مربوط به آن را بازخوانی و تحلیل می کنیم.

آداب و شیوه های شکلی بیان

یکی از آداب سخن گفتن آن است که شخص کلام خویش را به عناوینی آغاز کند که احترام و تکریم شنونده در آن بروز و ظهور کند. به نظر می رسد که آغاز کلام به سلام و بسم الله و یاد کرد خداوند تاثیر به سزایی در روحیه مخاطب به جا می گذارد. شنونده از همان آغاز رابطه صمیمانه و سالمی را با گوینده احساس می کند و به کار گیری نام سلام و سلامتی این بشارت و مژده را به وی می دهد که گوینده از مقاصد پلید و زشت به دور می باشد و هدف وی از سخن گفتن ، برقراری ارتباطی سالم و منطقی است.

از آیه 69 سوره هود و 51 و 52 سوره حجر و 24 و 25 سوره ذاریات بر می اید که آغاز سخن با سلام ، ترس و هراس را از دل شنونده از میان بر می دارد و او را در فضای احساسی و عاطفی مطلوب و مناسبی قرار می دهد تا نسبت به محتوای سخن شخص واکنش منفی نشان ندهد و یا از همان آغاز موضع گیری منفی نداشته و پیش داوری نادرست نداشته باشد.

رعایت عفت کلام و به کارگیری واژگان مناسب و عامه پسند می تواند زمینه شنیدن سخن در مخاطب را بر انگیزد؛ از این روست که دوری از کلمات زشت و چاله میدانی می تواند، فضای مناسبی را برای شنیدن سخن فراهم آورد.(بقره آیه 187 و 197 و 222)

نرمی در سخن گفتن و ملایمت داشتن از دیگر آداب شکلی سخن گفتن است که در آیه 159 سوره آل عمران و 28 سوره اسراء و 44 سوره طه بدان توجه داده شده است؛ زیرا هر گونه درشت گویی و فریاد زدن می تواند شنونده را در موضع تقابل و واکنش شدید قرار دهد. از این روست که با اشاره به استنکار آدمی از فریادهای خران و بیزاری و انزجار از عرعر الاغ ، از گوینده خواسته است که نرمی در سخن گفتن را مراعات نموده از داد و فریاد در هنگام سخن گفتن پرهیز کند.(لقمان آیه 19 و حجرات آیه 4)

همان گونه که فریاد کردن و سخن گفتن به صدای بلند زشت و نابهنجار دانسته و به دور از آداب سخن گفتن معرفی شده است، هم چنین سخن گفتن به نجوا و زمزمه ای که به سختی شنیده می شود امری نادرست و ناپسند است؛ زیرا کلام وسخن می بایست به گونه ای ادا شود که شنونده به سادگی همه محتوا را بشنوند و برای شنیدن آن در رنج قرار نگیرد.

برخی از انسان ها به سبب حضور در محیط هایی که از آلودگی صوتی برخوردار می باشد ناچار می شوند تا صدای خویش را بلند کرده تا شنونده از مطالب و خواسته های وی آگاه شود. این در حالی است که در برخی دیگر از محیط به سبب ارامش و سکون خاص، نیازی نیست که صدا را بلند کرد بلکه به زمزمه ای نیز کلام به رسایی شنیده می شود.

در تحقیقات و پژوهش های میدانی روی پرندگان معلوم شده است که آلودگی صوتی می تواند در شیوه خوانندگی و ادا و آهنگ صوت ایشان تاثیر شگرف به جا گذارد. این مساله در انسان به شکلی واضح تر و روشن تر امری معلوم و ثابت شده است.

از آن جایی که شرایط زیستی می تواند در شیوه های بیانی شخص تاثیرگذار باشد ، توجه به مراعات آهنگ صدا مورد تاکید قرآن قرار گرفته است. از این روست جهر و یا اخفات و آهنگ سخن و کلام می بایست با توجه شرایط محیطی اندازه گیری شود. شخص می بایست با توجه به شرایط و فضایی که در آن سخن می گوید ،‌ آهنگ صدا و صوت خویش را تنظیم کند.

قرآن برای تبیین این مساله از مردمان خواسته تا در سخن گفتن در هر حال اعتدال را مراعات کنند. مراعات اعتدال در هر کاری پسندیده است که از جمله آن سخن گفتن حتی با خداست. از این روست که در ایه 110 سوره اسرا خواستار اعتدال در مناجات می شود و در آیه 148 سوره نساء پرخاش گری و فریاد در سخن گفتن را ناپسند می شمارد و و در 19 لقمان از زبان پدر به پسر سفارش می کند که شیوه اعتدال را در پیش گیرد و مراعات آهنگ و صوت را بکند.

خداوند در آیه 63 سوره نساء و طه آیه 27 و 28 به رسایی سخن توجه می دهد که در همین راستا می بایست آن را تحلیل وارزیابی کرد.

آسان بودن سخن از دیگر ویژگی های شیوایی و روانی سخن است که در آیه 97 سوره مریم و 58 سوره دخان بر آن تاکید می شود. از این رو پرهیز از اغلاق گویی و پیچیده نویسی امری است که در شیوه ها و آداب سخن گفتن می بایست مورد توجه قرار گیرد. شیوایی کلام موجب انتقال سریع و آسان مطلب به شنونده شده و زمینه پندپذیری وي مي باشد ، چنان كه در آيه 10 سوره رعد و 7 طه و آيات ديگر بر شيوه آشكارسازي تاكيد مي كند تا شنونده به طور آسان و شفاف به محتوا دست يابد. از اين روست كه آشكارسازي و شفاف نمودن مطالب نيز به عنوان شيوه اي در شيوايي و شكل ظاهري سخن مورد توجه است.

يكي ديگر از شيوه هاي بياني ، بيان نيكو است. قرآن از اين مساله به احسن تعبير كرده و خواهان سخن نيك شده است چنان كه خود اين گونه است؛ زيرا سخن نيك گفتن ، خود عامل مصونيت شخص از افتادن در دام شيطان و دوري از اوست. بسياري از مردم ، به سبب عدم رعايت اين عنصر اساسي سخن گفتن در دام شيطان مي افتند. اما اگر نيكو سخن گويند فرصتي براي وسوسه هاي شيطان و ايجاد سوء تفاهم نمي ماند.(اسراء آيه 53)

همين آيه هم چنين انتخاب بهترين گفتار در برخورد با مشركان و كافران را به مومنان توصيه و سفارش مي كند؛ زيرا انتخاب بهترين گفتار مي تواند ، واكنش هاي منفي آنان را كاهش يا از ميان بردارد و زمينه اي براي فهم و تفكر در انديشه و محتواي بلند شده و آنان را به سوي حق بكشاند. آيه 33 سوره فصلت نيز در بيان شيوه دعوت مردم به محتواي بلند قرآن و اسلام از مومنان مي خواهد تا از كلام نيك بهره گيرند و از زشتي گويي پرهيز نمايند.

برخي از مردم به گونه اي عمل مي كنند كه سخن ايشان تلخ و زننده است و موجبات حزن و اندوه ديگران را فراهم مي آورد، چنين شيوه بياني نيز مي تواند مضر و آسيب زا براي ايجاد ارتباط باشد. از اين رو گفته اند كه حتي محتواي تلخي را مي بايست به زباني شيوا و شيرين گفت ؛‌ چنان كه داروي تلخي را به لعاب از شيريني به خورد كودكان مي دهند تا دست كم شيريني شكل از تلخي محتوايش بكاهد. اين در حالي است كه دشمنان احمق اكثرا به اين شكل عمل مي كنند كه سخنان تلخ و زننده اي را برزبان رانند و با اين روش شخص را بيازارند. اين كاري است كه دشمنان پيامبر(ص) انجام مي دادند و خداوند در آيه 65 سوره يونس و 76 سوره يس به آن اشاره مي كند.

خداوند در آيه 23 و 24 سوره حج و نيز 24 سوره ابراهيم سخن طيب و پاك اشاره مي كند. سخن طيب مي تواند به سخني گفته شود كه داراي ظاهر و شكلي خوش و زيبا و از نظر محتوا راست و حق باشد.

پرهیز از کلمات دو پهلو که موجبات تمسخر و اسهتزا می شود از دیگر شیوه هایی است که در حوزه ادب سخن گفتن در آیه 46 سوره نساء مطرح شده است. بسیاری از مردم به علت شیوه به کارگیری کلمات دو پهلو خواسته و ناخواسته گرفتار مشکلات از جمله سوء تفاهمات می شوند. این گونه است که درگیری های خانوادگی و خویشاوندی و مانند آن در بسیاری از مواقع به سبب ایجاد سوء تفاهمی است که از به کارگیری کلمات و واژگان پدید می آید. البته برخی از بیماردلان به تعمد از این کلمات بهره می گیرند و حتی جامعه را در بحران اخلاقی و حتی سیاسی قرار می دهند و هر گاه به هدف خویش رسیدند آن را برخاسته از تفسیر نادرست و سوء تفاهم بر می شمارند.

به هر حال براي تاثيرگذاري كلام در شنونده ، هر گوينده اي مي بايست فصاحت و بلاغت را رعايت كرده و از آرايه هاي ادبي سود برد. آراستگي سخن (انعام (6) 112 و 113) در كنار استدلالي و برهاني بودن آن (نحل آيه 15)، استواري (ابراهيم آيه 47) ، امانت داري و رعايت آن در نقل قول ها(اعراف آيه 65 و 68 و شعراء آيات 106 و 107 ) و از سر خيرخواهي گفتن (اعراف ايه 59 و 60) بخشي ديگر از شيوه هاي بياني در نظر آيات قراني براي ارسال پيامي سازنده و تاثيرگذار در مخاطب و شنونده است.

آداب محتوایی سخن

چنان که گفته شد آن چه مهم و اساسی است محتوای سخن می باشد؛ زيرا آراستن كلام به آرايه هاي ادبي و شيوايي از آن روست تا شخص بتواند به بهترين شكل و صورت مقاصد خويش را بيان دارد. اين مطلبي است كه قرآن نيز به اشكال مختلف بر آن تاكيد ورزيده است.

از نظر محتوا،‌ سخن مي بايست حق و از باطل خالي باشد ؛ چنان كه مي بايست سخني راست و به دور از دروغ و فساد باشد.(احزاب آيه 70 و نيز مريم آيات 41 و 49 و 50)

بيهوده و لغو نبودن سخن از نظر محتوا از جمله ديگر شرايطي است كه قرآن براي سخن زيبا بيان مي كند؛ زيرا ريشه بيهودگي و لغو بودن سخن را مي بايست در جهل و ناداني گوينده آن جست و جو كرد. بنابراين هر گاه كلامي بيهوده و لغو باشد بيانگر آن است كه انساني نادان و جهل بر زبان رانده است و اين خود موجب مي شود تا ارزش و شخصيت شخص دچار ترديد جدي شود و مردم به وي به ديد ترديد بنگرند.(قصص آيه 55)

بسياري از مردم به سبب محتواي كلام خويش دچار عذاب و گرفتاري هاي مادي و معنوي و نيز دنيوي و اخروي مي شوند. از اين روست كه خداوند در آيه 6 سوره لقمان سخنان بيهوده و لهوي كه آدمي را از هدف خويش دور مي سازد ، به عنوان عامل گرفتاري وي بر مي شمارد؛ زيرا سخنان ياوه و لهوي كه به كار مي برد به جاي آن كه موجب شود تا در مسير درست و كمالي قرار گيرد در ورطه از هلاكت و نابودي بيافتد.

ديده شده كه برخي از مردم با سخنان ركيك و بي معنا و زشت ، بي هدف حرف مي زنند و خود و ديگر را مي آزارند. اين گونه سخن گفتن هم شخص را از شخصيت اجتماعي زايل مي كند و هم در مسير تباهي و هلاكت دايمي مي افكند.

بيان سخنان سطحي و بيهوده و يا به دور از واقعيت ( رعد آيه 33) مي تواند شخص را به عنوان نادان و جاهل به اطرافيان معرفي كند. بنابراين لازم است كه شخص در بيان سخنان خويش احتياط كرده و از بيان سخنان سطحي و به دوراز واقعيت پرهيز كند.

امام علی (ع) در حکمت 382 نهج البلاغه درباره پرهيز از گفته هاي برخاسته از جهالت و ناداني مي فرمايد: لانقل ما لاتعلم بل لاتقل کل ما تعلم ؛آنچه را نمی دانی مگو بلکه همه آنچه را که می دانی نیز مگو.

امام در واقع در این کلام می فرماید "هر چه می خواهد دل تنگت مگو " و اين برخلاف شعاري است كه مي گويد " هر چه خواهي دل تنگت بگو" . بنابراين انسان نه تنها مي بايست از همه اموري كه از آن آگاهي ندارد سخن نگويد بلكه مي بايست از دانسته ها و يقين هاي خويش بسياري را ناگفته بگذارد؛ زيرا دروغگويي عيب و گناه است ولي نيازي نيست كه انسان همه حقايق و راست ها بر زبان آرد. شخص تا زماني كه امري را نگفته است بر كار و امر ناگفته مسلط است ولي هر گاه آن را برزبان آورد اين كار و مطلب راست كه بر چيره مي شود و او را به هر سمت و سويي مي كشاند.

امير مومنان علي (ع) در اين باره در حکمت 381 نهج البلاغه می فرماید: سخن تا وقتی که آن را نگفته باشی در بند توست و چون گفتی تو در بند آنی پس زبانت را نگهدار چنانکه طلا و نقره ی خود را نگه می داری زیرا چه بسا سخنی که نعمتی را طرد یا نعمتی را جلب می نماید.

انسان اگر مي خواهد كسي را بشناسد مي بايست او را به امانت و راستگويي در سخن بيازمايد نه به نماز و روزه گرفتن. از اين روست كه امام صادق(ع) می فرماید: به روزه و نماز مردم فریب نخورید؛ زیرا ممکن است انسان به نماز و روزه شیفته شود تا آنجا که اگر ترک کند به هراس می افتد ولی آنها را به راستگویی و اداء امانت بیازمايید.

اين ها نمونه هايي از شيوه هاي سخنوري و آداب آن است كه در اين مجال نوشته آمد، بسياري از آداب و امور است كه در اين مجال بيان نشده و به وقت ديگري واگذار شده است كه از جمله مي توان به بي تاب نشدن سخنور هنگام سخنوري، عدم اشاعه فحشا و زشتي ها به سخن گفتن ، عدم اهانت و تحقير ديگري به كلام ، پرهيز از سخن چيني ،‌ غيب و تهمت و مانند آن اشاره كرد. باشد كه بهره گيري از كلام الهي چنان كنيم كه موجب رضا و خشنودي اوست و به هر چه خير و خوب و شايسته است مردم را به سخن دعوت كرده و به عمل تشويق نماييم.