اصولی فقهیاعتقادی - کلامیتاریخیعرفانفرهنگیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

فلسفه قرباني

samamosيكي از مهم ترين احكام اسلامي، مناسك حج است. حج در كنار نماز، روزه، جهاد و زكات در جايگاه ويژه اي قرار گرفته بگونه اي كه اگر كسي اين اعمال را انجام ندهد، مسلمان نيست. مناسك و آيين عبادي، سياسي و اجتماعي حج، دربردارنده آثار و بركات بسياري است.

هر عمل از اعمال حج داراي فلسفه و هدفي است. از جمله اعمال مهم حج، قرباني در روز دهم ماه ذي الحجه الحرام است. نويسنده در اين مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه هاي وحياني اسلام، فلسفه و هدف از حكم قرباني را تبيين كند.

حج، نمادي از نمادهاي اسلام

در جامعه انساني اقشار و طبقات اجتماعي بسياري زندگي مي كنند؛ چنانكه هر يك از انسانها يا گروهي از آنها داراي افكار و عقايدي هستند كه سبك زندگي خودشان را در چارچوب آن سامان مي دهند. همين مسئله موجب مي شود كه تفاوت هاي روشي و هدفي گاه بسيار برجسته و چشم نما، در رفتارهاي مردمان مشاهده شود. كسي كه در بينش و نگرش، فلسفه مادي را پذيرفته، به دنيا اصالت مي دهد و براساس همين بينش و نگرش كه هستي شناسي و جهان بيني او را شكل مي دهد، رويه اي را اختيار مي كند تا به سعادت و خوشبختي در دنيا برسد. بنابراين، اگر به قانوني پايبند است براي اين است كه تزاحم ها و تضادها را كاهش دهد و مشكلي برمشكلات خود نيفزايد. اما اگر قدرت يافت يا ديد يا گمان برد كه قانون شكني براي او مشكلي نمي آفريند آن را دور مي زند؛ چرا كه پشتوانه اي براي اين قانون و يا اخلاق اجتماعي، جز همان منافع شخصي و دنيوي وجود ندارد.

اما اگر انسان به خدايي معتقد باشد و قيامتي را باور داشته باشد وآخرت را اصالت بخشد و دنيا را پل يا كشتزاري بداند كه در آخرت درو مي شود، در آن صورت سبك زندگي اش به طور كلي تغيير مي كند و رويه ديگري را در پيش مي گيرد. در اين صورت پشتوانه اخلاق و قانون، همان خدايي است كه محاسبه و مواخذه مي كند. پس افزون بر وجدان كه پليس دروني است، خدايي را مي شناسد كه شاهد و حاضر است و در روزي در دادگاهش بايد پاسخ گوي ريز و درشت افكار و اعمال خود باشد.

در ميان اين گروه دوم همانند گروه نخست مي توان طيف هايي از مردم را مشاهده كرد كه با تفاوت در سطوح عقلي و علمي، ديدگاه هاي بينابيني را دارند. اينجاست كه امت هاي بسياري را مي توان براساس عقايد و افكار و رويه ها شناسايي كرد.(اعراف، آيه 168 و آيات ديگر)

در طول تاريخ بشريت، خداوند براي راهنمايي بشر پيامبراني با كتاب و بي كتاب فرستاده است. آناني كه كتاب داشتند، شرايعي را با توجه به شرايط زماني و مكاني آوردند (شوري، ايه 13) كه البته همه تحت عنوان اسلام شناخته مي شود (آ ل عمران، آيه 19) و پيروان آنها تحت همين نام مسلمان دانسته شده اند. (حج، آيه 78؛ ذاريات، آيه 36) بر همين اساس در قيامت جز اسلام از كسي پذيرفته نمي شود.(آل عمران، آيه 59)

همه اين شرايع داراي مناسكي خاص هستند كه موجب مي شود تا با همه اشتراكات در كليات در امور جزيي از هم بازشناخته شوند. اگر همه در اصول دين چون توحيد، نبوت و معاد مشترك هستند، ولي در چگونگي مناسك و آداب عبادي تفاوت هايي دارند كه از يكديگر بازشناخته مي شوند (حج، آيات 34و 67)

اين تفاوت ها در حقيقت نمادهايي است كه هر امتي را از امت ديگر باز مي شناساند. در تعبير قرآني از اين نمادها با عنوان منسك و يا مناسك ياد شده است. البته ناگفته نماند كه همه امت هاي الهي در اصل با هم مشترك هستند ولي همين تفاوت منسك و شيوه و روش عبادي است كه آنان را از هم جدا مي سازد. بنابراين اين گونه نيست كه اصل آن در شرايع ديگر الهي نباشد، بلكه با اين شكل و شمايل نيست كه آن را به عنوان يك آيين و منسك قرار مي دهد.

مهمترين نمادهاي شريعت ختمي مرتبت حضرت محمد مصطفي(ع) كه عنوان شريعت محمدي به خود گرفته نماز، روزه، حج و جهاد، ولايت است. البته چنانكه گفته شد همه اين نمادها در شرايع ديگر نيز وجود دارد، ولي تفاوت هايي مي توان در آن يافت كه به روشني اسلام محمدي(ص) را از ديگر شرايع و امت ها جدا مي سازد. از اين رو شيوه و روش اجراي اصول اسلام را منسك و آيين ناميده اند. همه شرايع الهي، نماز و روزه و زكات و حج و جهاد و ولايت داشته اند، ولي در همه آنها شكل و شمايل و شيوه اجرا و به جا آوردن آن متفاوت بوده كه آنها را از هم متمايز مي كند. از اين در شرايع گذاشته چنانكه قرآن گفته، حج و زكات و نماز و جهاد و ولايت وجود داشته است. (بقره، آيات 43، 83و 183؛ حج، آيه27 و آيات ديگر)

از آنجايي كه در اصل اين مناسك، همه شرايع مشترك هستند، هرگونه كفر نسبت به آنها به معناي خروج از اسلام كلي است. از اين رو هر مسلماني در همه شرايع نماز و حج بگذارد و زكات بدهد و جهاد كند و تحت امر ولايت باشد و روزه بگيرد و اگر اين گونه نبود از دين اسلام خارج مي شود. خداوند به صراحت بيان مي كند كه ترك حج به معناي كفر است. (آل عمران، آيه79)

قرباني به هدف تقرب الي الله

از مهم ترين مناسك حج قرباني است. حج كه به معناي قصد زيارت خانه خدا و انجام مناسك خاص است، قوانين خاصي دارد كه انجام آن موجب مي شود تا حج تحقق يابد. حج اكبر كه در ماه ذي الحجه تحقق مي يابد، حج كامل و جامع است و برهر مسلماني است كه در صورت استطاعت در طول عمر خويش يك بار آن را به جا آورد كه از آن به حجه الاسلام تعبير مي شود.

در حجه الاسلام قانوني به عنوان قرباني است. البته شرايطي خاص دارد كه در جاي خودش بيان شده است؛ اما اصل آن اختصاص به شريعت محمدي ندارد. خداوند در آياتي از جمله آيه 27 سوره مائده از قرباني كردن فرزندان آدم(ع) سخن به ميان مي آورد كه از يكي از آنان پذيرفته و از ديگري پذيرفته نشده است.

عمل قرباني كه با حضور انسان در كره خاكي براساس همين آيه همراه است، جهت رضايت و خشنودي خداوند و به قصد تقرب به خداوند از نظر معنوي و منزلت روحي انجام مي گيرد. البته در طول تاريخ برخي به بيراهه رفتند و در عمل قرباني، كساني يا چيزهايي را وارد كردند كه نه تنها موجب تقرب به خداوند نمي شود بلكه موجبات دوري را نيز فراهم مي آورد. از جمله قرباني كردن براي بتان به قصد تقرب به خداوند است كه در آياتي از جمله آيه 28 سوره احقاف به عنوان گمراهي معرفي شده است.

به هرحال، قرباني با توجه به اصل واژه قرب و نيز مفهومي كه قرآن از آن در آيه اخير بيان مي كند، همواره به قصد قرب و نرديكي به خدا و به هدف تقرب جويي بوده است.

اما براساس همين آيات پيش گفته مي توان دريافت كه قرباني در ظاهر و باطن داراي شرايطي است كه اگر تحقق نيابد، هدف ازقرباني و تقرب جويي تحقق نخواهديافت. از آيه 27 سوره مائده به دست مي آيد كه شرط اصلي، همان نيت باطني و خلوص و اخلاق است. از اين رو پذيرش قرباني و تاثير آن را به تقوا نسبت مي دهد و مي فرمايد كه خداوند تنها از متقين مي پذيرد. اما كساني كه تقواي الهي ندارند. از آنان اين عمل عبادي پذيرفته نمي شود حتي اگر به شكل بهتري انجام گيرد و از نظر شكل و شمايل هم برتر باشد. همچنين از آيه 28 سوره احقاف به دست مي آيد كه هرگونه شرك در نيت موجب مي شود تا عمل پذيرفته نشود، چون عمل، فاقد خلوص و اخلاص براي خداست. خداوند در آياتي از جمله 43سوره حج بر اخلاص در قرباني تاكيد مي كند، اخلاص و ياد خدا در قرباني، هدف از تشريع آن، در ميان امت ها مقصود از «فله اسلموا» در آيه انقياد كامل و اخلاص در اطاعت است. (تفسير التحرير و التنوير ج8، جرء 17، ص260)

همچنين براي تقرب جويي، شكل و شمايل عمل نيز تاثير دارد. انسان مي بايست قرباني را از چيزهايي برگزيند كه محبوب اوست؛ چرا كه قاعده طلايي مي گويد: «هر آنچه براي خود مي پسندي براي ديگران بپسند. پس بايد از چيزهايي كه قرباني مي شود بهترين ها و به تعبير قرآن «مما تحبون» (آل عمران، آيه 92) انتخاب شود.

با نگاهي به آنچه گذشت مي توان گفت كه تقرب جويي به خدا مبتني بر دو اصل اساسي حسن فاعلي و حسن فعلي است. به اين معنا كه هم نيت خوب و خالص داشته باشد و هم فعل خوب و نيكو را به جا آورد. پس اگر فعل خوب و كار بد را با نيت بد چون شرك كه ظلم عظيم است به جا آورد (لقمان، آيه13) يانيت خوبي داشته باشد ولي كار بد و زشتي را به جا آورد، اين دوعمل مقبول نخواهد افتاد؛ چرا كه فكر پليد و عمل زشت، انسان را به جايي نمي رساند چه رسد كه موجبات تقرب به خداوندي شود كه جز نيت خالص و عمل صالح را نمي پذيرد. (فاطر، آيه 10؛ انسان، آيه 9 و آيات ديگر)

شعار قرباني با كشتن حيوان

قرباني كه به قصد تقرب انجام مي گيرد، براساس آموزه هاي وحياني اسلام، با كشتن حيوان حلال گوشت با شرايط خاص است كه از آن به شعار الهي تعبير شده است (مائده، آيه2)؛ واژه شعار كه از شعر به معناي شعور و آگاهي است؛ نوعي اعلان از طريق اعمالي است كه حقيقت باطن آدمي را آشكار مي كند. شعارها نمادهايي است كه انسان از طريق آن باطن و ديدگاه هاي قلبي خود را آشكار مي كند. برخي از گفتارها و اعمال، شعارهايي است كه اين حقيقت را به طوري آشكار هويدا كرده و همه از آن آگاه مي شوند.

كسي كه به قربانگاه مي رود، قرباني را با آداب خاصي مي برد كه همگان از اين عمل آگاه مي شوند. در گذشته نشانه هايي را بر قرباني قرار مي دادند و همگان مي دانستند كه اين حيوان براي قرباني و تقرب جويي به خدا به محلش يعني مسلخ در مني برده مي شود. (بقره، آيه 196؛ حج، آيات 36و 37؛ فتح، آيه 25)

براي اين كه اين شعار به شكل كامل آشكار شود، عمل تكبير وارد شده است از اين رو تعظيم خداوند، هنگام ذبح قرباني با گفتن تكبير سفارش شده است. (حج، آيات 36 و 37)

در اسلام، قرباني چارپايان حلال گوشت از گاو، گوسفند، بز و شتر صورت مي گيرد. خداوند در آيه 43 سوره حج مي فرمايد: ولكل امه جعلنا منسكا ليذكروا اسم الله علي ما رزقهم من بهيمه الانعام فالهكم اله واحد فله اسلموا؛ براي هر امتي منسكي را قرار داديم تا اسم خداوند را بر آنچه روزي شان كرده ايم از چهارپايان جاري سازند. پس خداي شما خدايي واحد است پس تسليم او باشيد.

در اين آيه به صراحت بيان شده كه براي تقرب جويي و ذكرالله در قالب آيين هاي ديني مي بايست از حيوانات حلال گوشتي كه به مردم روزي شده، قرباني كنند و اين گونه تسليم بودن خويش در برابر خدا را آشكار سازند.

هر چند همه اعمالي كه انسان در چارچوب حسن فاعلي و حسن فعلي يعني نيت خالص و عمل صالح انجام مي دهد، موجب تقرب به خداوند است، ولي تنها اين عمل عبادي در اين شكل خاص به عنوان قرباني بيان شده است. البته در كلمات عربي از آن به عنوان اضحيه (المعجم الفارسي الكبير، ج 3، ص 2085 «قرباني») و «هدي» يعني هديه به خدا و«بدن» به ضم باء به معني (شتر چاق) نيز ياد شده است. (حج، آيه 36 و آيات ديگر)

قرباني چارپايان در گذشته تاريخ بشر وجود داشته و در قرآن داستانهاي از جمله در داستان حضرت ابراهيم(ع) مامور ذبح فرزند مي شود و اين گونه تسليم بودن خود را به خدا بيان مي كند، خداوند قوچي را به عنوان فديه جايگزين كرده تا آن حضرت(ع) آن را قرباني كند. (صافات، آيات 102 تا 107) پس قرباني چارپايان در امت هاي پيشين نيز رايج بوده (حج، آيه 34) با اين تفاوت كه قرباني چارپايان در امت اسلام و شريعت محمدي(ص) به عنوان يك قانون درآمده و جزو شرايط قرباني حج قرار گرفته است. (حج، آيه 28)

تقرب به خدا با تسليم، ذكر و تقواي الهي

چنان كه گفته شد، هدف از قرباني، دست يابي به قرب الهي است. لذا آن را قربان گفته اند؛ چرا كه وسيله و ابزاري براي تقرب به خداست.

البته انسان تنها زماني مي تواند كه به خداوند تقرب جويد كه با اطاعت محض او از دستورهايش نشان دهد كه همواره تسليم خداوند است و ياد و تقواي اوست كه او را در زندگي مديريت مي كند و سبك زندگي و افكار و اعمال او را سامان مي دهد.

از اين رو در آيات قرآني بر تسليم در برابر خداوند به عنوان مهم ترين عامل تقرب جويي تأكيد شده است. اصولا اسلام را اسلام ناميده اند كه شخص در آن تسليم محض بودن خود را به نمايش مي گذارد و در فكر و عمل، تسليم اوامر و نواهي الهي است.

تسليم خدا با نفس كشي در قالب حيوان كشي

فلسفه و حكمت اصلي حج و ديگر مناسك نيز تسليم بودن در برابر خداوند است. (حج، آيه 34) حضرت ابراهيم(ع) با قرباني كردن فرزند خويش حضرت اسماعيل(ع) نشان داد كه تسليم محض خداوند است و حتي بر ذبح فرزند صبر و شكيبايي پيشه كرد و جان فرزند را عزيزتر از حكم الهي ندانست. (صافات، آيات 102 تا 107)

انسان با تسليم محض بودن، تقربه به خدا مي يابد و رضايت و خشنودي او را به دست مي آورد. اين تسليم بودن مي بايست هميشگي باشد و از آنجايي كه دوره هاي آموزشي چون روزه و حج، كارگاه هائي براي ايجاد بهترين وضعيت تسليم در برابر خداست، اين اعمال در آنجا بيشتر مورد توجه است. در آنجا انسان مي بايست تمرين ذكر الله و تقوا داشته باشد تا بتواند پس از بازگشت از اين دوره فشرده آموزشي در زندگي خويش همان رويه و روش را ادامه دهد.

شخص در زمان حج با تكبيرگويي و نيز ذكر الله و عمل به فرمان هاي الهي نشان مي دهد كه اهل تقواست و هر آنچه را خداوند خواسته بي تكبر و غرور انجام مي دهد و تسليم محض اوست.

از آيات 36 و 37 سوره حج اين معنا به دست مي آيد كه انسان نبايد حتما فلسفه احكام و اعمال عبادي را بداند تا تسليم خداوند باشد؛ بلكه حتي اگر نداند كه چرا خداوند قرباني را فرمان داده است مي بايست آن را به حكم تسليم به جا آورد. اينكه قرباني چارپايان چه سودي براي خدا دارد و چگونه كشتن حيواني، تقرب به خدا ايجاد مي كند، اينها نبايد دغدغه فكر او باشد، بلكه تنها دغدغه آدمي مي بايست توجه به تسليم در برابر خداوند بودن باشد و كبر و غرور و اما و اگر نكند. هر چند كه خداوند بسياري از فلسفه و اهداف احكام را بيان كرده است تا انگيزه عمل را در انسان تقويت كند، ولي انسان نبايد باتوجه به فلسفه احكام و علل آن، كارهاي تعبدي را انجام دهد؛ چرا كه آنچه مهم است تسليم بودن در برابر مالك مطلق و خداوندگاري است كه همه چيز از آن اوست و او مالك و خالق و رب العالمين است. احسان آدمي همان تسليم در برابر خداوند است و هدف از همه احكام تعبدي نيز رسيدن به مقام تسليم است كه بي چون و چرا اعمال را انجام دهد، حتي اگر فلسفه و هدف آن را نداند. بنابراين قرباني كردن، با خون و گوشت و يا چيز ديگري موجب تقرب نمي شود، بلكه همان تقوا، ذكر الهي و تسليم محض بودن است كه عامل تقرب است. از همين رو خداوند در آيه 37 سوره حج مي فرمايد: لن ينال الله لحومها و لا دماؤها ولكن يناله التقوي منكم؛ هرگز گوشت و خون هاي قرباني به خداوند نمي رسد بلكه آنكه به خدا مي رسد همان تقواي شماست.

تقوا به معناي اطاعت محض از خداوند و عمل در چارچوب بايدها و نبايدهاي خداوندي است كه همان روح تسليم را در شخص زنده مي كند و موجب تقرب به خداوند مي شود. در حقيقت نفس كشي است كه عامل تقرب به خداست نه حيوان كشي. شايد كشتن حيوان كه جنبه هاي غريزي را به نمايش مي گذارد، همان نفس كشي است كه جنبه حيواني انسان است. به سخن ديگر، خداوند مي خواهد به ما بياموزد كه شما بايد در قربانگاه، نفس خويش را قرباني كنيد كه در نماد و تمثل همان حيوانيت انسان است. انسان در قربانگاه، حيوان را قرباني نمي كند بلكه نفس حيواني خويش را قرباني مي كند كه در برابر خالق و رب خويش اما و اگر كرده و راه كبر و غرور مي پيمايد. اما اگر اين نفس حيواني در قربانگاه به مسلخ رود، جان و روح آزادشده و به سوي خداوند تقرب جسته و نيل به خدا مي يابد. از اين رو قرآن، نفس كش يعني تقوا را هدف از حيوان كشي قرار داده است. (حج، آيه 37)

پس آن چيزي كه به قربانگاه در مسلخ مني مي رود، نفس حيواني آدمي است نه آن حيواني كه انسان با خود همراه دارد و سر آن را مي برد. اين كه قرباني مي شود نفس سركش انساني است كه گمان مي كند همه چيز دان و همه چيز خواه و همه چيز توان است و به سخن قرآن، ظلوم و جهولي است كه كبر و استكبار مي ورزد و راه كفر مي رود. پس در قربانگاه، نماد حيوانيت خود را كه به صورت چارپايي بروز و ظهور كرده مي كشد و آنگاه كه نفس خويش را قرباني كرد به سوي جمرات مي رود تا دشمن بيروني را در سه مرحله و سه جاي حساس بكشد و از ظلمات سه گانه بيرون رود و به نور الهي برسد و خود را آزاد و رها از غيرو تسليم خداوند نمايد كه مقام محسنين است. در آن صورت همانند حضرت ابراهيم(ع) تسليم محض مي شود و مي گويد: قل ان صلاتي و نسكي و محياي و مماتي لله رب العالمين لا شريك له؛ بگو همانا نماز و تمام عبادات من و زندگاني و مرگم براي الله عزوجل است كه هيچ شريكي ندارد. (انعام، آيات 162 تا 163)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا