اعياد مذهبي و ملي چون عيد قربان و فطر و غدير و نوروز و ديگر مناسبت هاي مهم چون خجسته زادروز امامان معصوم(ع) و شخصيت هاي بزرگ بلكه حتي ميلاد خودمان، مناسبت هاي مهمي است كه هر كسي مي كوشد تا به شكلي اين روزها را گرامي بدارد. اما مشكلي كه وجود دارد اينكه نمي داند چگونه اين مناسبت را گرامي بدارد؟ زيرا همواره اين ترس هست كه از موازين شرعي و عرفي بيرون رفته و مسأله گراميداشت را لوث كند.
برخي گمان مي كنند كه برگزاري مراسم عزاداري بسيار آسان تر است؛ چراكه محدوديت ها و حال و هواي عزاداري اجازه نمي دهد تا خارج از شرع و عرف عمل شود. اما نويسنده بر اين باور است كه محدوديت هاي عزاداري نيز مي تواند مسير عزاداري را تغيير دهد و بايد با مراجعه به آموزه هاي اسلامي و ارائه الگوهاي رفتاري در دو حوزه اعياد و عزاداري، بدرستي از اين ظرفيت ها براي مقاصد اسلامي و انساني استفاده شود. فرهنگ رفتاري متناسب با آموزه هاي قرآني مي تواند اين فرصت را براي جامعه اسلامي ايجاد كند.
يكي از اصطلاحات مشهور در آموزه هاي اسلامي كه برگرفته از آيات قرآني است، عيد و ايام الله است. عيد، واژه اي عربي برگرفته از عود به معناي بازگشت است. اما اين واژه در معناي يادبود و گراميداشت روزها يا حوادث خاص تاريخي به كار مي رود. از اين رو برخي ها آن را به معناي موسم و هر روزي كه در آن اجتماعي و يا يادبودي از صاحب فضيلت بوده باشد، دانسته اند، براي آنكه در هر سالي آن واقعه و حادثه، با فرح و سرور مجددي عود مي كند.
عيد نوروز كه بازگشت طبيعت به همان زيبايي و طراوت پيشين خود است، از سوي ايرانيان گرامي داشته مي شود؛ چراكه هر ساله با بازگشت خود فرح و شادي و سرور را به انسان بازمي گرداند و طبيعت سرد و مرده زمستان با گرما و زندگي بهاري جان تازه اي به خود مي گيرد.
اعياد در ميان ملل بزرگ و فرهنگها
از ديرباز در همه ملت هاي بزرگ و فرهنگي جهان، اعياد، جشن گرفته مي شد. از جمله در زمان حضرت ابراهيم(ع) عيدي داشتند كه در آن روز بتان را گرامي مي داشتند. مفسران بر اين باورند كه روز بت شكني حضرت ابراهيم(ع) روز عيد بت پرستان بود. بت پرستان در هر سال روز خاصي را براي بت ها عيد مي گرفتند، غذاهايي در بت خانه حاضر كرده سپس دسته جمعي به بيرون شهر حركت مي كردند و در پايان روز بازمي گشتند و به بت خانه مي آمدند تا از آن غذاها كه به اعتقادشان تبرك يافته بود بخورند. آنان به ابراهيم نيز پيشنهاد كردند او هم با آنها برود، ولي او به عذر بيماري با آنها نرفت. (انبياء، آيه57 و آيات ديگر)
در مصر باستان نيز عيد، برگزار و گرامي داشته مي شد. در آيه 59 سوره طه آمده است كه حضرت موسي(ع) روز موعد مبارزه با ساحران را روز عيد و يوم الزينه قرار داد و فرمود: و موعدكم يوم الزينه و أن يحشر الناس ضحي؛ گفت وعده گاه شما روز عيد باشد كه مردم نيمروز مجتمع شوند. علامه طباطبايي در ذيل آيه آورده از سياق آيه برمي آيد كه روز زينت در ميان مصريان روزي بوده كه همچون روز عيد خود را زينت مي كردند و بازارها را آذين مي بستند.
عيد براي ملت ها حتي مؤمنان امري مبارك و ميمون بوده است. از اين رو حتي حواريون حضرت عيسي(ع) خواهان آن بودند كه عيدي خاص براي خودشان داشته باشند؛ چنانكه يهوديان براي خود اعيادي داشتند كه از آن به ايام الله ياد مي كردند؛ چرا كه خداوند به حضرت موسي(ع) و يهوديان فرمان داده بود تا روزهاي خاص را به عنوان ايام الله بزرگ دارند كه از جمله اين ايام الله و اعياد، روز نجات ملت يهود از دست فرعون و گذر از دريا بود.(ابراهيم، آيه 5)
حضرت عيسي(ع) در برابر درخواست انصار و حواريون خود، از خداوند خواست تا سفره اي آسماني براي آنان فراهم آورد تا ايشان از آن بخورند و آن روز را به عنوان عيد گرامي دارند: اللهم ربنا أنزل علينا مائده من السماء تكون لنا عيدا لأولنا و آخرنا و أيه منك؛ پروردگارا بر ما سفره اي از طعام از آسمان نازل فرما تا براي امروز ما و انسان هايي كه بعدا مي آيند عيد باشد و نشانه بزرگي و عظمت تو باشد.
در تفسير نمونه در ذيل آيه آمده است: از آنجا كه روز نزول مائده، روز بازگشت به پيروزي و پاكي و ايمان به خدا بوده است حضرت مسيح(ع) آن را «عيد» ناميده و همانطور كه در روايات وارد شده، نزول مائده در روز يكشنبه بود و شايد يكي از علل احترام روز يكشنبه در نظر مسيحيان نيز همين بوده است.
بنابراين، در اقوام و ملل گذشته حتي ميان كفار و بت پرستان، عيد به عنوان روزهاي خاص گرامي داشته مي شد؛ چرا كه آن روز را زماني مقدس و مهم مي دانستند كه حادثه و رخدادي بزرگ پديد آمده و سرنوشت آن ملت و قوم را تحت تأثير خود قرار بود.
هر چند كه همه روزها روز خداست، همان طور كه همه جان ها از خداست، ولي برخي از روزها همانند برخي از جان ها از ويژگي خاصي برخوردار است كه خداوند به خود نسبت مي دهد از جمله روزهايي كه تجلي قدرت و يا حكمت خداوند است مانند همان جان و روح خاصي كه به انسان داده شده و خداوند آن را به خود نسبت مي دهد. (حجر، آيه 29؛ ص، آيه 72)
البته كفار روزهايي كه مؤمنان آن را بزرگ و گرامي مي دارند، بي ارزش مي دانند؛ زيرا از نظر فرهنگي و فكري با هم در تقابل هستند (جاثيه، آيه 41) مؤمنان نيز مي بايست توجه داشته باشند كه با حضور خود در جشن هاي كفار آن را گرامي ندارند. از اين رو به مؤمنان فرمان مي دهد در آن جشن ها و اعياد به سبب آنكه از اعياد باطل است شركت نداشته باشند. (فرقان، آيه 72)
اعياد در اسلام
در اسلام روزهاي بزرگي وجود دارد كه عيد گرفته مي شود. البته در آيات قرآني به صراحت از عيد قربان و عيد فطر يا ديگر اعياد ياد نشده ولي در آيات قرآني از مردم خواسته شده است كه ايام الله را گرامي دارند؛ چنانكه ملت يهود آن را گرامي مي داشتند.(ابراهيم، آيه 5)
از اين آيه و آيات ديگر برمي آيد كه جشن و شادي بلكه سوگواري و عزاداري در رابطه با ايام الله جايز است؛ چون اين يادآوري موفقيت ها و پيروزي ها و نيز مصيبت ها و تلخي هاي گذشته و برطرف شدن آنها، انسان ها را به تدبر و نيز شكر وامي دارد و نيز مقاومت و صبر را در انسان ها افزايش مي دهد و الگوهايي را براي زندگي بهتر معرفي مي كند. از اين آيه و آيات ديگر برمي آيد كه انسان مي بايست در هرحال مصيبت و رفاه، شاكر خداوند باشد و از گذشته عبرت و درس بگيرد.
اول ماه شوال عيد قرار داده شد چون مؤمنان با روزه داري خود در راه رستگاري و تقوا گام برداشتند و پس از پايان اين دوره آموزشي جشن پيروزي و رستگاري مي گيرند. «قد افلح من تزكي» محققاً هركس خود را تزكيه كند رستگار مي شود. مفسران، منظور از «تزكي» را زكات فطره در روز عيدفطر مي دانند. امام باقر(ع) فرمودند: بگوييد اين رمضان است و نه رمضان رفت و نه رمضان آمد، زيرا رمضان يكي از نام هاي خداست و نمي توان نسبت رفتن و آمدن به ذاتش داد. رفتن و آمدن مربوط به اشياء زائل است. پس بگوييد: ماه رمضان ماه را اضافه كنيد؛ چون رمضان، نام خداست. ماه رمضان، ماهي است كه قرآن در آن نازل شده و خداوند آن را مثل براي اهلبيت و «عيد» براي «مومنين» قرار داد. (نورالثقلين ج 5، ص 556)
در روايات است كه خداوند در روز قيامت چهار عيد را زينت دهد. امام رضا(ع) مي فرمايد: اذا كان يوم القيامه رفت اربعه ايام الي الله كما زف العروس الي خدرها قيل: ما هذه الايام قال: يوم الجمعه و يوم الاضحي و يوم الفطر يوم الغدير و ان يوم الغدير بين الاضحي و الفطر و الجمعه كالقمر بين الكواكب؛ حضرت رضا(ع) فرمود: هنگامي كه روز قيامت برپا شود، چهار روز را زينت مي دهند. همان طور كه عروس را آرايش مي كنند، گفته شد: اين چهار روز كدام ايام هستند؟ فرمود: روز عيد قربان، روز فطر، روز جمعه و روز غدير، اما روز غدير در بين اضحي و فطر و روز جمعه مانند ماه در بين ستارگان است. (مسند امام رضا(ع)، ج 2، ص 18)
به هر حال، عيد و ايام الله در آموزه هاي قرآني و روايي بسيار مورد توجه و تاكيد است و برخلاف كساني كه معتقدند كه نمي بايست اين روزها را گرامي داشت، از آيات و روايات به دست مي آيد كه گرامي داشت اين ايام در برخي از موارد لازم و در برخي موارد مستحب يا جايز است. از جمله چهارعيدي كه معروف و مشهور است.
البته روز ميلاد پيامبر(ص) و يا چهارده معصوم(ع) و نيز روزهاي مهم ديگري كه مومنان به موفقيت هاي بزرگ رسيده اند مي بايست به عنوان ايام الله و عيدگرامي داشته شود.
عيد، روزهاي شادي و ايام زينت
چنانكه دانسته شد، عيد به معناي بازگشت است و هرچند بيشتر در روزهاي شادي و موفقيت ها به كار مي رود، ولي روزهايي كه حادثه و رخداد بزرگي حتي تلخ و مصيبت در آنها اتفاق افتاده نيز بايد بزرگ داشته شود. بر اين اساس، حادثه و رخدادهاي تلخي چون ايام شهادت معصومان(ع) و مانند آن مي بايست بزرگ داشته شود و تعظيم گردد. اين تعظيم در حقيقت به معناي تعظيم شعائرالله است، چرا كه شعار هر چند بيانگر آيين و مناسكي است ولي به سبب آنكه امري را بزرگ نگه مي دارد تا از خاطره ها نرود و مردم همواره متوجه آن باشند و با يادكرد آن درس و عبرت بياموزند، شعار دانسته شده است. بنابراين، حفظ آيين هاي مذهبي چون نماز جمعه و حج و عيدعرفه مانند آن از شعائر الهي است كه نشانه تقواي دل ها و گرايش مردم به آخرت و حفظ واجبات و ترك محرمات است. (حج، آيات 32 و 36)
ايام الله به دو دسته شادي و سوگواري تقسيم مي شود. روزهاي شهادتي چون شهادت اميرمؤمنان(ع) و امام حسين(ع) از شعائر الهي است كه مي بايست تعظيم و بزرگ داشته شود؛ چنانكه ايام پيروزي اسلام بر كفر چون روز بدر و فتح مكه و روز غلبه بر شيطان درماه رمضان و ماه ذي الحجه به عنوان عيدفطر و عيدقربان نيز بايد گرامي و بزرگ داشته شود تا همواره انسان بداند كه اين روزها از چه اهميت بزرگي براي بازسازي انسان و خودسازي و خدايي شدن برخوردار است.
اعيادي چون نيمه شعبان و عيد غدير در روايات از ايام سرور و زينت دانسته شده است. در روايات است كه عيد غدير را به عنوان عيد بزرگ به شادي و سرور بپردازيد و زينت و آذين بندي كنيد. و هو يوم الزينه فمن تزين ليوم الغدير غفرالله له كل خطيئه عملها صغيره و كبيره و بعث الله اليه ملائكه يكتبون له الحسنات و يرفعون الدرجات الي قابل منك ذلك اليوم فان مات مات شهيدا و ان عاش عاش سعيدا؛ غدير روز زينت است، هركس روز غدير، خود را زينت كند خداوند گناهان او را مي آمرزد و فرشتگان را مبعوث مي كند تا براي او حسنات بنويسند و درجات او را بالا برند و اگر در آن سال بميرد شهيد مرده است و اگر زنده بماند خوشبخت مي شود. (مسند امام رضا(ع) ج2، ص 18)
نحوه گرامي داشت ايام الله
پس زينت و آراستن به بهترين جامه ها و زر و زيور، عفو و گذشت از ديگران، انجام كارهاي نيك و خير و احسان از همه انواع و اقسام آن چون طعام، شيريني و ديد و بازديد و عفو و گذشت و شادي و سرور ايجادكردن، صلوات فرستادن و عطا و بخشش كردن از جمله كارهاي نيكي است كه مي توان در اين روزها انجام داد. سخنراني كردن و آموزش معارف ديني و دعاكردن براي زندگان و مردگان از ديگر كارهايي است كه مي بايست در اين روزها انجام گيرد تا اين روزها گرامي داشته شود. در برخي روايات از روزه گرفتن در اعياد نيز سخن به ميان آمده است كه البته اين روزه گرفتن در دو روز عيد فطر و قربان حرام است ولي در روزهاي ديگر از ايام الله و اعياد، مستحب دانسته شده است. از امام صادق(ع) سؤال مي شود: در اين روز ما چه بايد بكنيم؟ آن حضرت(ع) گفت: آن روز را براي سپاس و ستايش خدا روزه بدار، در حالي كه خداوند هر لحظه سزاوار سپاسگزاري است، همان طور كه پيامبران اوصياء خود را امر مي كردند كه در آن روز كه وصي نصب مي شود روزه دار باشند و آن روز را عيد بگيرند و هر كس در آن روز روزه بگيرد بهتر از عمل شصت سال است.
ديد و بازديد و تبريك گفتن به يكديگر و نيز تبريك گفتن به معصومان(ع) از جمله كارهايي است كه مي توان انجام داد. به اين منظور رفتن به عتبات عاليات آن حضرات(ع) در هر جا و حتي مزار امامزادگان، نيك و خوب است تا اين روز را به آنان تبريك بگوييم.
البته با توجه به اينكه هدف از اعياد، همان گرامي داشت و زنده نگه داشتن حادثه و رخداد عظيم در تاريخ يك ملت و امت است تا ضمن شكرگزاري از آن عبرت گرفته و آن را الگوي خود قرار دهند، سخنراني درباره آن روز و يادآوري داستان ها و خاطرات و نيز تحليل و تبيين آن حوادث خيلي مهم و اساسي است، زيرا نمي بايست شادي و فرح، ما را از اصل فلسفه عيد يعني تعظيم شعائر الهي و يادآوري ايام الله مانند خاطره رهايي از ظلم و ستم هاي فرعوني و بيدادهاي شاهنشاهي يا ولايت شيطاني باز دارد. بايد با جشن ها، ياد آن روزهاي سخت را زنده كنيم و بدانيم كه خداوند ما را از ظلمات بيداد جاهلي و نظام ولايت شيطاني به ولايت علوي رسانيده است. بعثت پيامبر(ص) يا نصب ولايت اميرمومنان علي(ع) از جمله روزهاي زريني است كه ما را به حقيقت بزرگ رهنمون مي سازد تا هرگز به دوران جاهلي يا ولايت شيطاني برنگرديم.
خداوند همان گونه كه از حضور در جشن ها و اعياد كافران و مشركان باز مي دارد وحضور و مشاركت در آن را نهي مي كند، زيرا فرح و شادي آنان نوعي ابتذال و فراموشي حقيقت نوراني زندگي و رفتن به ولايت شيطاني است، همچنين هرگونه رفتاري كه فلسفه اعياد را متزلزل مي كند و يا به دست فراموشي مي سپارد جايز نمي شمارد. بنابراين، هرگونه رفتاري كه برخلاف فلسفه عيد و جشن است نمي بايست صورت گيرد. پس ارتكاب محرمات و حتي مكروهات براي گرامي داشت اعياد جايز نيست و نمي بايست شادي و خوشحالي به فرح ابتذالي تبديل شود، چرا كه خداوند كساني را كه به شادي افراطي و مبتذل حتي در قالب تعظيم ايام الله رو مي آورند دوست نمي دارد (قصص، آيه 76)
هدف، وسيله را توجيه نمي كند
برخي گمان مي كنند كه عزاداري به سبب محدوديت هايش آسان تر است. پس تعظيم اين گونه مراسم سوگواري و عزاداري راحت تر است در حالي كه همان مشكلاتي كه در اعياد سرور اتفاق مي افتد در اعياد مصيبت نيز ممكن است رخ دهد؛ زيرا برخي براي رسيدن به مثلا گريه حاضران و يا پيدا شدن حال و هواي خاص در مجلس، از دروغ و فريب يا ابزارهاي نادرستي بهره مي گيرند كه اين غلط و از مصاديق باطل است كه خداوند از آن بازداشته است. همان اندازه كه هدف مقدسي چون جشن و سرور هر ابزاري را توجيه نمي كند هدف مقدس ديگري چون سوگواري هم هر ابزاري را توجيه نمي كند. براي گرياندن مردم نمي بايست متوسل به دروغ و باطل شد؛ چنان كه براي ادخال سرور و خنداندن مردم نبايد اينگونه عمل كرد. اينكه معصوم(ع) فرمود: به اندوه ما اندوهگين و به شادي ما شاد باشيد به معناي بهره گيري از هر ابزار و وسيله اندوه بخش و شادي افزا نيست.
اميرمؤمنان علي(ع) درباره چگونگي عيد گرفتن در روز عيد فطر مي فرمايد: ألا و ان هذا اليوم يوم جعله الله لكم عيدا و جعلكم له اهلا، فاذكروا الله يذكركم و ادعوه يستجب لكم؛ امروز (عيد فطر) روزي است كه خداوند آن را براي شما عيد قرارداد و شما را نيز شايسته آن ساخت؛ پس به ياد خدا باشيد تا او نيز به ياد شما باشد و او را بخوانيد تا خواسته هايتان را اجابت كند. (من لايحضره الفقيه، ج1، ص517)
و در جايي ديگر مي فرمايد: انما هو عيد لمن قبل الله صيامه و شكر قيامه؛ امروز (عيد فطر) تنها عيد كسي است كه خداوند روزه اش را پذيرفته و شب زنده داري اش را سپاس گزارده است. (نهج البلاغه، حكمت428)
امام علي(ع) هر روزي كه در آن روز، معصيت خدا نشود و گناهي انجام نگيرد، آن روز را عيد خوانده است: «كل يوم لايعصي الله تعالي فيه فهو يوم عيد؛ و اين فرمايش اميرمؤمنان(ع) اشاره به اين موضوع دارد كه عيد؛ روز ترك گناه، روز پيروزي و پاكي و بازگشت به فطرت نخستين است. (تفسير نمونه، ج5، ص131)
پس معنا ندارد كه انسان در آن روزي كه از ايام الله خاص و روز عيد عمومي ملت و امت اسلام است، معصيت كند و با كارهاي زشت و گناه، عيد خود را به مصيبت تبديل كند.
از «سويد بن عفله» نقل شده است كه گفت: در روز عيد بر اميرالمؤمنين(ع) وارد شدم و ديدم كه نزد حضرت نان گندم و خطيفه (نان شيرمال) و ملبنه (حلوا شكري) است. پس به آن حضرت عرض كردم: روز عيد و خطيفه؟!
حضرت فرمود: «انما هذا عيد من غفرله»؛ اين عيد كسي است كه آمرزيده شده است. (بحارالانوار، ج40، ص326)
بايسته هاي عيد
در خبر است: چيزي به رسم هديه نوروزي خدمت اميرالمؤمنين(ه) تقديم شد، حضرت پرسيد: اين چيست؟ عرض كردند: يا اميرالمؤمنين! امروز نوروز است. فرمود: هر روز را براي ما نوروز سازيد. (وسائل الشيعه، ج12، ص214)
امام زين العابدين(ع) فرمود: «همه شما بايد در روز عيد زينت و غسل كنيد و از دعاهاي وارد شده آن روز به قدر توان بخوانيد و مبادا كاري كنيد كه چهره ظاهري شما زيبا و عمل شما زشت باشد.» (مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، ج6، ص150)
امام باقر(ع) در مورد «خذوا زينتكم» در آيه13 اعراف مي فرمايد: «يعني لباس هايي را كه به آنها خود را زينت مي كنيد در روزهاي عيد و جمعه براي نماز بپوشيد.» (وسائل الشيعه، همان، ج5، ص15)
در روايات استفاده از بهترين غذاها و پوشاك ها و هديه دادن و غسل كردن، پوشيدن جامه نو و معطر گرديدن به بوهاي خوش، جلوس و استقبال از ميهمان و ميزباني كردن و مانند آن به عنوان راه هايي براي گرامي داشت ايام الله و اعياد بيان شده است.
به هر حال، مي بايست با بهره گيري از آيات و روايات و آموزه هاي اسلامي فرهنگ گراميداشت ايام الله و تعظيم اعياد و مناسبت هاي ديني و مذهبي و ملي را ياد بگيريم و الگوهاي فرهنگي و رفتاري جامعه اسلامي را براساس آن سامان دهيم.
