ماه رمضان نام يكي از ماه هاي قمري سال است. در برخي از روايات آمده است كه رمضان نام خداوند است، از اين رو لازم است كه همواره براي بيان نام ماه قمري كلمه عربي شهر و فارسي ماه بدان افزوده شود؛ چرا كه بيان جملاتي چون رمضان آمد و رمضان رفت، بدون افزودن كلمه ماه، نوعي اهانت به خداوند است؛ چرا كه خداوند آمد و شد ندارد.
اين ماه قمري، از نظر اسلام در جايگاه ويژه اي قرار دارد؛ زيرا ماه نزول قرآن به شكل دفعي بر قلب حضرت محمد(ص) است كه از آن به انزال در برابر تنزيل ياد مي شود؛ افزون بر اينكه ماه روزه است كه آدمي در اين كارگاه يك ماهه به شكل عملي و نظري تقوا را آموزش مي بيند.
نويسنده دراين مطلب براساس آموزه هاي وحياني اسلام، فضيلت و ارزش و اهميت اين ماه را بيان كرده كه با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
ماه رمضان، برترين ماه قمري
ماه رمضان به سبب ويژگي هايي كه دارد، برترين ماه سال است؛ زيرا در اين ماه انسان مي تواند گام هاي بلندي را براي رسيدن به حكمت و هدف آفرينش بردارد و به سوي خداوند تقرب جويد و با تقوايي كه در اين ماه به دست مي آورد خود را براي نبرد در آوردگاه سال آماده سازد و بتواند پنجه در پنجه شيطان افكند.
البته همه ماه هاي سال كه عمر آدمي را تشكيل مي دهد، از ارزش و اهميت بسيار والايي برخوردار است و در بسياري از ايام سال، روزهاي بس مبارك و خجسته اي است كه نمي توان اهميت و ارزش آن را ناديده گرفت كه يك روز عبادت و روزه درآن ارزش بهشت را دارد و يا به اندازه سال ها عبادت قلمداد مي شود.
انسان در همين ماه هاي سال كه عمر اوست مي تواند يك فرصت بي تكرار را در دنيا تجربه كند و خود را براي ابديت بسازد. بنابراين، هر روز و هرماه خود فرصت تكرارنشدني است كه به انسان داده شده كه اگر از آن به درستي استفاده نكند، خود را براي ابديت در مرتبه كمال نخواهد ديد يا حتي بدتر در دوزخ فراق از كمال مي يابد كه به آتش فراق، تن و جانش مي سوزد.
برخي از ماه هاي سال از جمله ماه هاي حرام چهارگانه: رجب المرجب، ذي القعده حرام، ذي الحجه الحرام و محرم الحرام از ماه هايي است كه گناه در آن بزرگ شمرده شده و عقاب و عذاب دوچندان براي آن درنظر گرفته شده است. جنگ و خونريزي در آنها حرام است و هرگونه قتلي در آن ديه مضاعف و عذاب دوچندان به همراه مي آورد.
از اميرمؤمنان علي(ع) روايت است كه فرمود: شهر رمضان شهرالله و شعبان شهر رسول الله و رجب شهري؛ رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 266، ح 23)
اهل بيت پيامبر (ص) به عنوان مصداق اتم واكمل اهل ايمان، دروازه ورود به مدينه النبي (ص) هستند و هر كسي بخواهد به اين شهر در آيد مي بايست از طريق محبت ذوي القربي و علم ايشان، وارد شهر علم نبي (س) شود و هركسي كه بخواهد محبت و رضايت خداوندي را به دست آورد، مي بايست با محبت و اطاعت از پيامبر (ص) وارد شهر الله شود. (آل عمران، آيه 31) از اين رو ماه هاي رجب و شعبان را مقدمه اي براي ورود به ماه رمضان دانسته اند و گفته اند كه هركسي كه مي خواهد ازماه رمضان اين ماه خدا بهره كامل برد خود را در ماه هاي رجب و شعبان آماده سازد.
رسول خداوند دراين باره مي فرمايد: انما سمي شعبان لانه يشعب فيه خير كثير لرمضان؛ و شهر رمضان، سمي بذلك لانه يرمض الذنوب؛ پيامبر اكرم (ص) فرمود: ماه شعبان از اين رو شعبان ناميده شده كه خير فراواني از آن به سوي (ماه) رمضان منشعب مي شود و ماه رمضان بدين جهت ماه رمضان ناميده شده كه گناهان را مي سوزاند. (بحار الانوار، ج 58، ص 341).
اين بدان معناست كه ماه هايي چون ماه رجب و شعبان نيز بسيار ارزشمند است؛ اما دراين ميان ماه رمضان از ويژگي هاي انحصاري برخوردار است كه آن را برترين ماه درميان ماه هاي قمري قرارداده است كه درك شب قدر آن تنها به اندازه هزار ماه ارزش دارد و درك آن شب، آدمي را به سيري هشتاد و سه ساله مي برد كه عمر متوسط يك فرد انساني است. بنابر اين، درك حتي يك شب قدر درميان شب هاي قدري كه براي آدمي در طول عمرش پيش مي آيد، مي تواند او را به كمال برساند؛ حال اگر همه شب هاي قدر عمرش را درك كند تا چه اندازه اوج خواهد گرفت و به سمت سدره المنتهي (نجم، آيه 14) و قاب قوسين او ادني، (نجم، آيات 8 و 9) نزديك مي شود؟
ماه رمضان از چنان ارزشي برخوردار است كه انسان براي ورود به آن بايد خود را از ماه رجب و شعبان آماده سازد. روزه گرفتن و اعتكاف درماه هاي رجب و شعبان براي آماده سازي مقدماتي است تا انسان بتواند درماه رمضان دراين كارگاه اختصاصي و آموزشي خداوند بهترين بهره را ببرد؛ چرا كه درآن ماه ديگر فشاري از سوي ابليس و شياطين نيست و آنان در بند شده اند و انسان مي تواند با غلبه بر هواهاي نفساني خويش از طريق روزه گيري، گام هاي تقوايي را بردارد و خود را براي ورود به مراحل بعدي آماده كند.
پيغمبر اكرم (ص) فرموده است: ماه رجب ماه خداوند است كه رحمت الهي درآن ريزش مي كند؛ و ماه شعبان ماهي است كه در آن خيرات منشعب و پراكنده مي شود و شيوع مي يابد؛ و در روز اول ماه رمضان شياطين در غل و زنجير كشيده مي شوند و درهر شب ماه مبارك رمضان هفتاد هزار نفر از بندگان (گناهكار) خدا آمرزيده مي شوند.
دراين ماه درهاي بهشت گشوده مي شود و شيطان را به غل (و زنجير) مي كشند؛ در آن، شب قدر است كه برتر از هزار ماه است، و محروم كسي است كه (از فيوضات آن شب) محروم ماند. (تهذيب الاحكام، ج4، ص 152)
امام صادق(ع) فرمود: من صام ثلاثه ايام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان كتب الله له صوم شهرين متتابعين؛ هر كس سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگيرد و به روزه ماه رمضان وصل كند خداوند ثواب روزه دو ماه پي در پي را برايش محسوب مي كند. (وسائل الشيعه، ج7، ص375، ح22)
البته هر سالي كه بر انسان مي گذرد و تجربه هايي كه در ماه رمضان مي اندوزد او را براي ورود به كلاس بالاتر رمضان آماده مي كند. چنانكه هر روز از روزه هاي نخست ماه رمضان آدمي را براي ورود به شب قدر مهيا مي سازد و از همين رو شب قدر در دهه سوم ماه رمضان قرار داده شده است كه روزه دار دو دهه آمادگي را گذرانده است و با ورود به شب قدر و بهره مندي از آن مي تواند كلاس هاي بالاتر را در شب هاي آخر بگذراند و براي يك سال مجهز و آماده با سلاح تقواي دروني به جنگ ابليس و شياطين برود و در آوردگاه سال ابليس و شياطين را به زانو درآورد.
درك اين كلاس ها نيازمند درك همه مراتب مقدماتي است. عارف كامل مرحوم ميرزا جوادآقا ملكي تبريزي(ره) در المراقبات مي فرمايد: مراتب روزه سه نوع است: يكي روزه عوام كه در آن ترك خوردن و آشاميدن و شهوات است؛ ديگري روزه خواص كه علاوه بر آنچه گفته شد حفظ جوارح از مخالفت هاي اوامر الهي است، و سوم روزه خاص الخواص است و آن ترك هر چيزي است كه انسان را از خداوند باز دارد، خواه حلال باشد و خواه حرام.
علل اهميت و فضيلت ماه رمضان
در آيات و روايات علل و اسباب بسياري براي اهميت ماه رمضان نسبت به ماه هاي ديگر برشمرده شده است. از جمله در اهميت و فضيلت اين ماه رسول خدا(ص) فرموده است: لو يعلم العبد ما في رمضان لود ان يكون رمضان السنه ، اگر بنده «خدا» مي دانست كه در ماه رمضان چيست و چه بركتي وجود دارد دوست مي داشت كه تمام سال، رمضان باشد. (بحارالانوار، ج39، ص 643) در اينجا به برخي از اسباب و عللي كه در قرآن و روايات آمده اشاره مي شود:
1-نزول قرآن: خداوند در آياتي چند ماه نزول قرآن را ماه رمضان مي داند. قرآن به شكلي دفعي و يكجا در ماه رمضان بر قلب پيامبر(ص) نازل شده و سپس در طول بيست و سه سال به شكل تدريجي با توجه به مناسبت ها دوباره فرود آمده است. ماه رمضان، همان ماه است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، كتابي كه مردم را راهبر و در بردارنده دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد و كسي كه بيمار يا در سفر است بايد به شماره آن، تعدادي از روزهاي ديگر را روزه بدارد. خدا براي شما آساني مي خواهد و براي شما دشواري نمي خواهد تا شماره مقرر را تكميل كنيد و خدا را به پاس آنكه هدايتتان كرده است به بزرگي بستاييد، باشد كه شكرگزاري كنيد. (بقره، آيه581) خداوند در آيه3 دخان معلوم مي دارد كه اين نزول دفعي در شب مباركي اتفاق افتاده است كه همان شب قدر است.
2- شب قدر: شب قدر كه درك آن برابر با يك عمر هشتاد و سه ساله آدمي يعني هزار ماه است، در ماه رمضان قرار دارد. خداوند درباره فضيلت شب قدر سوره قدر را فرو فرستاده كه تشريح كننده جايگاه ارزشمند اين شب در ميان شب هاي سال است. سوره قدر را نسبت پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) نيز دانسته اند چنانكه نسبت خداوند در سوره توحيد و اخلاص بيان شده است. به اين معنا كه حقيقت توحيد را مي توان در سوره اخلاص و توحيد يافت و حقيقت صفات كمالي و مقامي پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) را در سوره قدر يافت. در اين شب تقدير انسان و موجودات نهاده مي شود و فرشتگان و روح اعظم در اين شب بر زمين بر حجت و خليفه كامل الهي فرود مي آيند و مقدرات هستي را رقم مي زنند و بر حجت معصوم(ع) عرضه مي دارند. (سوره قدر) رسول الله(ص) در دهه آخر ماه رمضان اعتكاف نموده و مي فرمود: شب قدر را در دهه اخير رمضان جستجو كنيد. امام صادق(ع) فرمود: رأس السنه ليله القدر يكتب فيها ما يكون من السنه الي السنه ؛ آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آينده نوشته مي شود. (وسائل الشيعه، ج7 ص852 ح8) و همچنين از امام صادق(ع) سؤال شد: كيف تكون ليله القدر خيرا من الف شهر؟ قال: العمل الصالح فيها خير من العمل في الف شهر ليس فيها ليله القدر؛ چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ حضرت فرمود: كار نيك در آن شب از كار در هزار ماه كه در آنها شب قدر نباشد بهتر است. (وسائل الشيعه، ج7 ص625، ح2)
3- كارگاه تقوا: ماه رمضان ماهي است كه انسان به سبب وضعيت ويژه اي كه به دست مي آورد در يك شرايط آرماني مي تواند خودسازي و تزكيه كند و با مبارزه عليه هواهاي نفساني با خودداري از خوردن و آشاميدن و ترك گناهان و انجام عبادت هاي خاص، خود را براي مبارزه با شياطين و عبور از سنگلاخ دام دنيا و دوزخ فريب آماده سازد. از اين رو خداوند در آيه381 سوره بقره، روزه در ماه رمضان را آمادگاه معرفي مي كند كه انسان با به دست آوردن زمينه هاي تقوا مي تواند خود را براي نبرد آماده كند. پيامبر اكرم(ص)- به جابربن عبدالله انصاري فرمود: اي جابر! اين ماه رمضان مي باشد؛ هر كس كه روز آن را روزه بدارد و پاسي از شب آن را (براي عبادت) به پا خيزد و شكم و شهوت خود را پاك نگه دارد و زبانش را (از گناه) نگاه دارد، (چنين كسي) همچنانكه از ماه مبارك رمضان بيرون مي رود، از گناهان نيز خارج مي شود. جابر عرض كرد: اي پيامبر خدا چه نيكوست اين حديث! رسول خدا فرمود: اي جابر، چه شروط سختي دارد! (الكافي، ج4، ص78)
پيامبر اكرم(ص)- فرمود: همانا كسي كه به شش ويژگي در ماه رمضان چنگ زند، خداوند گناهانش را مي بخشد: 1- دينش را حفظ كند. 2- نفسش را نگاه دارد. 3- با بستگانش پيوند برقرار نمايد. 4- همسايه اش را آزار نرساند. 5- رعايت (حقوق) برادرانش بنمايد. 6- زبانش را (از ناروا) بازدارد. اما روزه، پس هيچ كس جز خدا پاداش عمل كننده اش را نمي داند. (مستدرك الوسائل، ج7، ص073)
4- ماه روزه: روزه در اين ماه واجب شده است و اهل ايمان و اسلام مي توانند با روزه گرفتن در اين ماه خود را براي بهره مندي از بركات و آثار اين ماه و ماه هاي ديگر آماده كنند: يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلكم لعلكم تتقون؛ اي اهل ايمان روزه بر شما واجب شد چنان كه بر امت هاي پيشين واجب شده بود، باشد تا پرهيزگار شويد. (بقره، آيه381) البته روزه تنها دست برداشتن از خوردن و آشاميدن نيست هر چند كه بسياري از مشكلات و بدبختي هاي انسان به خاطر تأمين اين دو خواسته طبيعي است كه گاه انسان را به اسراف و تبذير مي كشاند و هواهاي ديگر نفس را نيز بيدار مي كند، ولي روزه دار واقعي كسي است كه خود را از همه گناهان نگه دارد و از آنچه عقل و عقلاء و شريعت نمي پسندند و زشت و گناه مي دانند پرهيز كند و تقواي از آنها را د رخود تقويت كند. امام علي(ع) فرمود: الصيام اجتناب المحارم كما يمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهيز از حرامها است همچنانكه شخص از خوردني و نوشيدني پرهيز مي كند. (بحار، ج39، ص942) و امام جعفر صادق(ع) از پدران گرامي اش روايت مي نمايد كه حضرت زهرا(س) فرمود: صائم با روزه خويش كاري نكرده (يعني حق روزه را ادا نكرده) هرگاه زبان و گوش و چشم و جوارحش را از (آنچه كه بر آنها حرام است) حفظ نكرده باشد.
5-ماه رحمت و مغفرت: اين ماه زمان بهره مندي از عنايت خاص الهي است. خداوند در اين ماه به شيوه هاي گوناگون به بندگان خويش عنايت مي كند و از رحمت رحماني خود به همه مي بخشد تا در مسير هدايت قرار گيرند. كساني كه گناه و خطايي كرده اند مي پوشاند و از ايشان در مي گذرد تا پاك شده و در مسير تعالي و كمال قرار گيرند.
رسول خدا(ص) فرمود: هو شهر اوله رحمت و اوسطه مغفره و آخره عتق من النار؛ رمضان ماهي است كه ابتدايش رحمت است و ميانه اش مغفرت و پايانش آزادي از آتش جهنم. (بحارالانوار، ج 39، ص 243) همچنين مي فرمايد: ان ابواب اسماء تفتح في اول ليله من شهر رمضان و لاتغلق الي آخر ليله منه؛ درهاي آسمان در اولين شب ماه رمضان گشوده مي شوند و تا آخرين شب بسته نمي شوند. (بحارالانوار، ج 69، ص 443، ح 8) نيز فرمود: ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهي است كه خداوند در آن حسنات را مي افزايد و گناهان را پاك مي كند و آن بركت است. (بحارالانوار، ج 69، ص 043، ح 5)
امام رضا (ع) روز عيد فطر به مردمي برخوردند كه به كارهاي بيهوده و بازي و خنده مشغول بودند. حضرت با ديدن ايشان رو به اصحاب خود كرد و فرمود: همانا خداوند صاحب عزت و جلال، ماه رمضان را ميدان مسابقه اي براي بندگانش آفريد تا در اين ماه با پيروي از خداوند به سوي بهشت پيشي گيرند. پس گروهي پيشي گرفتند و به پيروزي دست يافتند و كساني ديگر باز ماندند و محروم گشتند. شگفتا (و شگفتا) از كسي كه سرگرم خنده و بازي است (آن هم) در روزي كه نيكوكاران ثواب و اجر مي برند و كوتاهي كنندگان محروم مي شوند. به خدا قسمت اگر پرده و حجاب ها كنار رود، هر آينه نيكوكار به كردار نيك خود و گناهكار به گناهش مشغول مي شود. (الكافي، ج 4، ص 181)
6-بسته شدن دوزخ: ماه رمضان ماه رحمت الهي بر همه بندگان است. در اين ماه خداوند درهاي دوزخ را مي بندد و درهاي رحمت خويش را به سوي بندگان مي گشايد تا هر كسي هدايت و تقرب بجويد و راه كمال خود را بيابد و بپيمايد. رسول خدا(ص) فرمود: اذا استهل رمضان غلقت أبواب النار؛ هنگامي كه هلال ماه رمضان پديدار شد، درهاي دوزخ بسته شود. (بحارالانوار، ج 96، ص 843)
7-به زنجير شدن شياطين: در اين ماه چنانكه گذشت شياطين به زنجير مي شوند و ديگر انسان از بيرون دچار وسوسه نخواهد شد و تنها دشمن او در اين ماه هواهاي نفساني اوست. پس اگر اين هواهاي نفساني را با روزه داري به قيد كشيد اميد است كه پس از ماه رمضان هنگامي كه در آوردگاه جنگ با شياطين مي رود ديگر از خيانت ستون پنجم دشمن يعني هواهاي نفساني در امان باشد و بتواند با تقواي دروني بر وسوسه هاي بيروني شياطين غلبه كرده و بر ايشان چيره شود. امام رضا(ع) از پيامبر(ص) نقل مي كند كه: في اول يوم من شهر رمضان تغل المرده من الشياطين؛ در روز اول ماه رمضان شياطين در غل و زنجير كشيده مي شوند. (تهذيب الاحكام، ج 4، ص 251)
8-بهار قرآن: ماه رمضان را ماه ربيع القرآن نيز گفته اند. امام باقر(ع) مي فرمايد: لكل شيء ربيع و ربيع القرآن شهر رمضان؛براي هر چيزي بهاري است و بهار قرآن ماه رمضان است. در اين ماه انسان در شرايط خاصي است كه مي تواند بيشترين بهره را از قرآن ببرد. خداوند اين ماه را چنان قرار داده است كه جوانه هاي قرآن در جان آدمي در آيد و او را براي قرآني شدن آماده سازد. امام رضا(ع) مي فرمايد: من قرأ في شهر رمضان آيه من كتاب الله كان كمن ختم القرآن في غيره من الشهور؛ كسي كه در ماه رمضان آيه اي از كتاب خدا(قرآن) را بخواند، مانند كسي است كه در ديگر ماه ها تمام قرآن را خوانده باشد.(بحارالانوار ج 39، ص 643)
9-روزه، نشانه ايمان: روزه داري در ماه رمضان نشانه ايمان است. اسلام بر پنج چيز استوار است كه هر كسي آن را داشت مي توان او را اهل اسلام و ايمان دانست كه نماز و روزه و زكات و حج و جهاد است. البته در اين ميان ولايت است كه به همه اينها روح و معنا مي بخشد؛ چرا كه بي ولايت هيچ يك از اينها ارزشي ندارد چنانكه در روايتي از امام باقر(ع) اين مطلب بيان شده است. از نظر معصوم(ع) روزه داري نشانه ايمان است كه كسي كه روزه نگه نمي دارد و حتي يك روز آن را افطار كند در حقيقت از دايره ايمان خارج شده است. امام صادق(ع) فرمود: من افطر يوما من شهر رمضان خرج روح الايمان منه؛ هر كس يك روز ماه رمضان را (بدون عذر)، بخورد- روح ايمان از او جدا مي شود. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 181، ح 4 و 5- من لا يحضره الفقيه ج 2 ص 37، ح 9)
