ماه رمضان ماه خداست. انتساب ماهي از ماه هاي قمري به خداوند همانند انتساب روح انساني به خداوند براي تعظيم و تكريم است. خداوند با اين انتساب بر آن است تا بر اهميت و عظمت اين ماه تأكيد كند و انسانها را به بزرگداشت آن تشويق نمايد؛ هرچند كه همه ماه ها از آن خداست و چيزي در جهان جز مظاهر وجودي خداوند نيست.
زمان كه از آفريده هاي خداوندي است هيچ تفاوتي از هم ندارد؛ زيرا زمان يكي از ابعاد ماده است كه اگر از مقام امري به آن نگريسته شود، هيچ تفاوتي ميان لحظه هاي آن نيست. اما وقتي از منظر خلقي به آن نگاه مي كنيم تفاوت هاي ميان آنان مي يابيم كه بسيار سرنوشت ساز است. به عنوان نمونه نقش زمان شب در آسايش و آرامش و رشد معنوي بشر يا نقش روز در فرآيند كار و رشد مادي از نمونه هاي تفاوت ميان آنان است. در آيات و روايات تفاوت خاصي براي زمان ها بيان شده و براساس همين تفاوت هاست كه اوقات پنج گانه نماز درنظر گرفته شده و يا براي روزهاي جمعه يا سحر يا شب قدر ارزش خاصي بيان شده است.
نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي وحياني اسلام، به گوشه اي از عظمت ماه رمضان و فضيلت آن و شب قدرش اشاره كرده است.
ماه رمضان، ماه خدا
خداوند در آياتي ماه رمضان را بزرگ مي شمارد و به سبب وجود ويژگي انحصاري در آن چون شب قدر كه برابر با هشتاد و سه سال عمر آدمي و هزار ماه است، آن را از ماههاي خاص شمرده است خداوند در آيه 3 سوره دخان مي فرمايد: اناانزلناه في ليله المباركه انا كنا منذرين؛ ما قرآن را در شب مباركي فروفرستاديم و به مردمان هشدار داديم. اين شب مبارك شبي است كه خداوند در سور قدر از آن به شب قدر نيز ياد مي كند كه شب تقدير هستي و آفريده هاست. در آن شب قدر بود كه بنابر برخي از تفاسير، حقيقت وجودي پيامبر(ص) از كمون غيب بيرون آمد و ظهور انزالي يافت و امكان ظهور براي ديگر مظاهر هستي فراهم آمده؛ زيرا حقيقت محمدي كه مظهر نخست است واسطه در ظهور مظاهر ديگر هستي است. براين اساس اين نوع ظهور جمع و دفعي را به انزال ياد مي كند؛ زيرا حقيقت هستي به طور اجمال بي هيچ ظهور نوري در كمون ليله و شب، نزول يافته است.
اين مقام ليله القدر ظهور حقيقت محمدي كه ظهور جمعي و اجمالي است، همان مقام امري است. پس از آن، مظهر نخست در يك فرآيندي تنزل مي يابد و تنزيل انجام مي گيرد و اندك اندك، مظاهر از اجمال به واسطه حقيقت محمدي به تفصيل درمي آيند و هريك به مقدار ظرفيت خويش از ظهور تفصيلي اسماءالهي بهره مند مي شوند. اينجاست كه اعيان ثابت در مقام علم و اجمال به شكل حقايق وجودي خارجي درمي آيد و درمقام خلقي ظهور مي يابد كه از آن به يوم تجلي نيز ياد مي شود. خداوند از اين مقام در آيه 35 سوره نور به تجلي الله در ظهور نوري ياد مي كند و بيان مي دارد كه همه هستي و آفريده هاي خلقي در تجليات اسم جامع الله، نور وجود خلقي يافته اند.
در حقيقت در ظهور آ ن كمون و حقيقت شب در جلوه خورشيد اسم الله است كه حقايق به تفصيل از سايه به روشنايي و از اجمال به تفصيل و از مقام امري به مقام خلقي درمي آيند و جهان كثرات از جهان وحدت بيرون مي آيد.
ليل القدر همان گونه كه شب نزول خداوندي از مقام كمون مطلق به ظهور اجمالي و امري است كه به شكل دفعي و انزالي اتفاق افتاد و همان طوري كه مقام ظهور كموني مظهر نخست يعني حقيقت محمدي در شكل اجمالي و امري است، همچنين مظهر حقايق مستقيم وابسته به او چون قرآن و حقايق اهل بيت(ع) هست. در حقيقت قرآن در اين شب قدر است كه نزول اجمالي دفعي در مقام امري يافته است. سپس در شكل الله و در مقام نوري و ظهور تفصيلي و خلقي در يك فرآيندي ظهور خارجي يافته و كثرات شكل مي يابد. همچنين قرآن تفصيلي نيز اين گونه ظهوري را در فرآيند خلقي خود مي يابد. از اين رو مفسران گاه ضمير در انزلناه را به حقيقت اجمالي حضرت محمد(ص) و گاه به قرآن نسبت مي دهند. اگر به حقيقت محمدي نسبت داده شود، مراد انزال دفعي قرآن به شكل جمعي و اجمالي بر قلب محمد(ص) است. البته اگر همان نخست مراد باشد، حقيقت قرآن همراه با همه حقايق هستي نيز حقيقت محمدي(ص)، انزال اجمالي و دفعي يافته است.
پس از انزال دفعي و اجمالي، حقايق هستي به شكل تتنزل، وجود خارجي .مي يابد. از اين رو تتنزل به شكل فعل مضارع بيان شده است كه بيانگر تداوم و استمرار نزول از مقام جمعي از امري به تفصيل و خلقي است. براين اساس خداوند از ايام سخن به ميان مي آورد كه در هر يوم بروز و ظهور تفصيلي و خلقي، شاني از شئونات خداوندي جلوه و ظهور مي يابد. (رحمن، آيه 29)
از آنجايي كه همه حقيقت در حقيقت محمدي به شكل اجمالي است، اسلام آن حضرت(ع) دين همه انبياء، قرآن او جامع همه كتب آسماني است و او خاتم به معناي نقش انگشتري و آغاز و انجام و زينت تمام هركمالي است. از اين رو چون قرآن در اين شب قدر نازل شده است در مقام تفصيل در شب هاي ديگر ماه، كتب ديگر آسماني به تفصيل تنزل مي يابد. چنانكه در روايت است كه امام صادق(ع) فرمود: نزلت التوراه في ست مضين من شهر رمضان و نزل الانجيل في اثنتي عشره مضت من شهر رمضان، و نزل الزبور في ليله ثمان عشره من شهر رمضان، و نزل القرآن في اليله القدر؛ تورات پس از گذشت شش شب از ماه رمضان نازل شد؛ انجيل پس از گذشت دوازده شب از ماه رمضان نزول يافت؛ زبور در شب هجدهم ماه رمضان نازل شد و قرآن در شب قدر فرود آمد. (من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 159)
براساس حكمت الهي و نظام احسن دوري، همان گونه كه فرآيند امري و خلقي تحقق يافت و حقايق از كمون به اعيان ثابت علمي و سپس حقايق خارجي خلقي و تفصيلي درآمدند، مي بايست اين فرآيند نزول به فرآيند صعود تبديل شود و حقايق خلقي و خارجي به اجمال درآيد و به حقيقت محمدي بازگردد كه مظهر نخست است. (علق، آيه 8، نجم آيه 24؛ بقره، آيه 156)
به هرحال، ليله القدر مقام بزرگ و عظيمي است. لذا خداوند شب قدر را در سوره قدر مبارك دانسته و در بيان اهميت و ارزش اين شب مي فرمايد: شما چه مي دانيد كه ليله القدر چيست؟ در حقيقت اين خطاب الهي به همه هستي است كه مخاطب عدم معرفت و عدم ادراك حقيقت ليله القدر و شب قدر جمعي و اجمالي هستند. به اين معنا كه كسي اهميت شب قدر را در نظام هستي درك نمي كند.
شب قدر، نمادي از حقيقت مقام امري
اين شب قدر در مقام خلقي، نمادي از ظهور نخست خداوندي از كمون محض به ظهور امري اجمالي است و در حقيقت اصل و ريشه شب قدر زماني و مادي كه در ماه هاي قمري اتفاق مي افتد و ما آن را در ماه رمضان دانسته و بزرگ مي شماريم و عظمت آن را پاس مي داريم، نمادي از حقيقتي است كه در مقام امري اتفاق افتاده است و آثار آن تا اين شب مادي و ظاهري كشيده شده است. اگر بخواهيم براي آن مانندي ذكر كنيم، مانند خانه خدا و كعبه است كه نمادي از حقيقت وحدانيت الهي است. از اين رو در برخي از روايات آمده است كه از كعبه تا مقام قدس الهي يك نوري كشيده است و ميان آنها اتصالي برقرار است.
خداوند همان گونه كه برخي از امور مهم را مستقيم به خود نسبت مي دهد تا اهميت، عظمت و كرامت آن چيز را بيان كند، چنان كه روح انساني را به خود نسبت داده و فرموده است: فاذا سويته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين، پس هنگامي كه كالبد آدم را بر حالت استوا و اعتدال و ايستاده قرار داده و در آن از روح خود دميدم پس شما به سجده در برابرش بيفتيد. (حجر، آيه 92،ص، آيه 72) همچنين اين ماه رمضان را به خود نسبت داده است، زيرا در آن ماه شبي مبارك چون شب قدر است كه همانندي براي آن نيست.
همين شب قدري كه در دنيا هر سال در ماه رمضان از ماه هاي قمري تجربه مي كنيم به سبب اتصاف و انتساب به شب قدر امري و خلقي، از ارزش و اهميت و عظمت بسياري برخوردار است. چنان كه درباره همين شب قدر زماني امام صادق(ع) فرموده است: راس السنه ليله القدر يكتب فيها ما يكون من السنه الي السنه ، آغاز سال حساب اعمال، شب قدر است. در آن شب برنامه سال آينده نوشته مي شود. (وسائل الشيعه، ج7 ، ص 258، ح8)
اميرمومنان علي(ع) درباره عظمت اين ماه مي فرمايد: لا تقولوا رمضان و لكن قولوا شهر رمضان فانكم لا تدرون ما رمضان، نگوييد رمضان، بلكه بگوييد ماه رمضان، زيرا شما نمي دانيد كه رمضان چيست.(من لا يحضره الفقيه، ج2، ص 172)
امام صادق( ع) درباره عظمت اين ماه نسبت به ماه ديگر سال فرموده است: شهر رمضان لا يشبهه شيء من الشهور، له حق و حرمه ، اكثر من الصلاه ما استطعت، ماه رمضان(ماهي) است كه هيچ كدام از ماهها شبيه آن نيستند. براي اين ماه حق و حرمتي ويژه است پس تا مي تواني در اين ماه نماز به جاي آور. (الكافي، ج2، ص 619)
پيامبر(ص) ماه رمضان را ماه خداوند دانسته و فرمودند: شهر رمضان شهر الله عزوجل و هو شهر يضاعف الله فيه الحسنات و يمحو فيه السيئات و هو شهر البركه ، ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهي است كه خداوند در آن حسنات را مي افزايد و گناهان را پاك مي كند و آن ماه بركت است. (بحارالانوار، ج 69، ص 340، ح5)
در عظمت نام رمضان و اين ماه، امام باقر(ع) فرمود: لاتقولوا هذا رمضان و لاذهب رمضان و لاجاء رمضان فان رمضان اسم من اسماء الله عزوجل، لايجيء و لايذهب انما يجيء و يذهب الزائل، و لكن قولوا: شهر رمضان، نگوييد اين رمضان است، رمضان رفت يا رمضان آمد، زيرا رمضان نامي از نام هاي خداي صاحب عزت و جلال است، كه نه مي آيد و نه مي رود، زيرا امر زوال پذير مي آيد و مي رود، بلكه بگوييد: ماه رمضان، زيرا ماه اضافه به اسم است و اسم، اسم خداي صاحب عزت و جلال است. (من لايحضره الفقيه، ج2، ص 172)
رسول خدا(ص) نيز در عظمت اين ماه فرموده است: ماه رمضان، ماه خداي صاحب عزت و جلال است، همان ماهي است كه خداوند (پاداش) كارهاي نيك را چند برابر نموده و گناهان را پاك مي سازد، آن، ماه بازگشت است، ماه توبه است، ماه آمرزش است، ماه رهايي از آتش (دوزخ) و نيل به بهشت است. هوشيار باشيد كه از هر (كار) حرامي بپرهيزيد، در آن ماه بسيار به تلاوت قرآن بپردازيد، نيازهايتان را در اين ماه (از خدا) بخواهيد و به ذكر پروردگارتان مشغول باشيد، مبادا كه ماه رمضان نزد شما مانند ديگر ماهها باشد، زيرا كه (اين ماه) نزد خداوند نسبت به ساير ماهها از حرمت و فضيلت فزون تري برخوردار است و مبادا ايام روزه داري شما در ماه رمضان با ايام (ديگر ماهها) كه روزه دار نيستيد يكسان باشد. (بحارالانوار، ج 96، ص340)
