آداب كسب علم و حكمت از عالمان

در مطلب حاضر نويسنده با بررسي هدف اسلام در زمينه تعليم و تزكيه نفوس و نقش تقوا در كسب تعليم كامل الهي، به برخي آداب و آثار بهره مندي از علم عالمان ديني اشاره كرده است كه از نظر شما خوانندگان گرامي مي گذرد .

به جرأت مي توان گفت محوري ترين هدف اسلام، آموزش و پرورش است، چنان كه در آيات چندي از قرآن برتعليم و تزكيه به عنوان هدف و علت ارسال پيامبران و نزول كتب آسماني تاكيد شده است (سوره آل عمران، آيه 164 و سوره بقره، آيات 129 و 151 و نيز سوره جمعه، آيه 2 و نيز آيه 151 سوره بقره)

در آيه 129سوره بقره آموزش و تعليم بر تزكيه و پرورش مقدم شده و در حقيقت تعليم به عنوان مقدمه دست يابي به تزكيه مطرح شده است: «پروردگارا، درميان آنان فرستاده اي از خودشان برانگيز تا آيات تو را بر آنان بخواند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و تزكيه شان كند، زيرا كه تو خود، شكست ناپذير حكيمي.»

اين درحالي است كه در آيات ديگر همواره تزكيه بر تعليم مقدم شده تا معلوم گردد كه هدف غايي و نهايي از هرگونه آموزش و تعليم، تنها تزكيه و پرورش انسان است. چنانكه مي فرمايد: «به يقين، خدا بر مؤمنان منت نهاد ]كه[ پيامبري از خودشان درميان آنان برانگيخت تا آيات خود را برايشان بخواند و تزكيه شان كند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد (آل عمران، آيات 48 و 164 و نيز بقره، آيه 151 و جمعه، آيه 2)

چيستي كتاب و حكمت

در تمامي اين آيات آن چه تعليم داده مي شود كتاب و حكمت است. كتاب به مجموعه قوانين و مقرراتي گفته مي شود كه زندگي را سامان مي دهد و حكمت به معارفي اطلاق مي گردد كه زندگي را معنا و مفهوم مي بخشد. اصولا عموم مردم از طريق كتاب هاي آسماني با مجموعه مقررات و قوانين آشنا مي شوند؛ قوانيني كه چگونگي رابطه ميان انسان با خدا، انسان با انسان و انسان با طبيعت را تبيين مي كند. در فرهنگ قرآني، كتاب همان مقررات و قوانين است. از اين رو گاه با فعل ماضي «كتب» آمده است كه به معناي قانون نوشته شده و مقررات مكتوب مي باشد. از آن جمله مي توان به عبارت «كتب عليكم الصيام» اشاره كرد كه درباره وجوب روزه و قانون آن است.

البته قرآن تنها كتاب قانون و مقررات نيست چنان كه ديگر كتب آسماني نيز اين گونه نيست بلكه بخشي از كتاب آسماني به حكمت ها و معارف اشاره داشته و معرفت انسان را به خود، خدا و هستي افزايش مي دهد و براي او جهان بيني و بينش و نگرش خاصي فراهم مي آورد.

پيامبران به عنوان عالمان الهي ماموريت داشتند تا كتب حاوي قوانين و حكمت هاي الهي را به مردم افزون بر قوانين و حكمت هاي عقلاني آموزش دهند تا انسان با اين آموزش ها و عمل به قوانين و مقررات وحياني و عقلاني، خود را تربيت كرده و تزكيه نمايد. البته پيامبران نقش تزكيه كننده را همانند تعليم دهنده به عهده داشتند. به اين معنا كه آموزش هاي آنان و نيز نوع رفتارها و هدايت هاي ايشان خود عامل تزكيه نفوس بشري بود ولي در اين ميان تلاش هاي انسانها نيز بي تاثير نيست هرچند كه در اين آيات به اين بخش دوم اشاره اي نشده است.

به هر حال، نقش پيامبران به عنوان تعليم دهندگان و تزكيه كنندگان نقش اساسي در جوامع بشري براساس آموزه هاي قرآني است و انسان هيچ گاه بي نياز از تعليم دهندگان و تزكيه كنندگان آسماني نيست، چرا كه فقدان چنين افرادي به معناي فقدان تعليم و تزكيه الهي و وحياني انسان هاست حال آنكه بشر براي آموزش و پرورش، نيازمند آنان است. از اين رو اولياي معصوم الهي(ع) و نيز عالمان اسلامي در حكم معلمان و مزكيان معرفي شده و در برخي روايات نقش عالمان اسلامي همانند انبياي بني اسرائيل دانسته شده است.

البته در آموزه هاي قرآني اين معنا مورد تاكيد است كه مجموعه كامل قوانين در آموزه هاي وحياني قرآن و سنت بيان شده و اسلام به سبب وجود اولياي الهي با نصب اميرمومنان علي(ع) در غدير خم، در نقش تعليم و تزكيه كنندگان از اين لحاظ كامل و تمام است. بنابراين همواره كساني كه نقش پيامبران را در جهان بشري ايفا مي كنند وجود دارند و زمين هرگز از حجت الهي خالي نيست تا به تعليم و تزكيه الهي بشر مشغول باشد.

ضرورت تقوا براي رسيدن به تعليم كامل الهي

براساس آموزه هاي وحياني قرآن، بشر از اين امكان برخوردار است كه تحت تعليم و تزكيه اولياي الهي، در مسير تقواي الهي گام برداشته و درهاي حكمت شگفت انگيزي را برخود بگشايد. به اين معنا كه بتواند با كشف تام و كامل حضرت محمد(ص) ارتباط كامل برقرار كند و همه معارف قرآني در سطوح مختلف اشارات، لطائف و حقايق را افزون برعبارات، درك كند و بفهمد، چنان كه اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: ان كتاب الله علي اربعه اشياء: علي العباره و الاشاره و ا للطائف و الحقايق، فالعباره للعوام، و الاشاره للخواص، و اللطائف للاولياء، و الحقائق للانبياء؛ همانا كتاب خدا بر چهار چيز استوار است: عبارت، اشارت، لطايف و حقايق. عبارت، براي عوام است، اشارت براي خواص، لطايف براي اوليا و حقايق براي انبيا. (بحارالانوار، مجلسی، ج75، ص872 البته اين حديث از امام صادق(ع) و امام حسين(ع) نيز نقل شده است.)

بنابراين هرچه انسان تحت تعليم و تزكيه اولياي الهي قرار گيرد و با افزايش معرفت و عمل و تقواي خود در مسير الهي گام بردارد، درهاي معرفت قرآني بر او بيشتر گشوده مي شود و حقايق قرآني را كه مختص پيامبران است نيز درك مي كند؛ چرا كه اصولا وجوب و لزوم تبعيت از معصومان(ع) براي دست يابي به اين حكمت ها و مراتب آن است. از اين رو ايشان را اسوه هاي كاملي معرفي مي كند تا بشر با پيروي از آنها از همه مراتب و مقامات انساني بهره مند شود.

خداوند در آيات بسياري از جمله 282 سوره بقره دست يابي به تعليم كامل الهي را منوط به تقوا دانسته است كه با تعليم و تزكيه پيامبران و عمل براساس آموزه هاي آنان به دست مي آيد. بنابراين درهاي حكمت نيز با توجه به همين مسير بر روي هر بشري باز مي شود.

از نظر قرآن، حكمت و معرفت خاص، فضل و بخشش الهي است كه از طريق تعليم خاص يعني پيروي از عقل و آموزه هاي پيامبران و نفس روحاني ايشان به دست مي آيد. خداوند كساني را كه در مسير شريعت و تعليم و تزكيه اولياي الهي قرار مي گيرند، به فضيلت حكمت خاص مي رساند. از اين رو از نظر قرآن، حكمت، خير كثير است. (بقره، آيه269)

پس حكمت، معرفت و خير و فضل بزرگ الهي به بشر، روز به روز با پيروي از كتاب و تعليم و نفوس اولياي الهي در تعليم ديدگان و تزكيه شدگان افزايش مي يابد و آنان در مقام فهم حقايقي بر مي آيند كه مختص پيامبران است. به اين معنا كه با تعليم و تزكيه اولياي الهي در كنار تلاش شخص براي تقواي الهي و انجام كامل شريعت، او به مرتبه پيامبران مي رسد و از حقايق آسماني در آن مرتبه آگاه مي شود.

با نگاهي به آياتي چون آيه2 سوره جمعه، 20سوره ص، 12سوره لقمان، 110 سوره مائده، 54و 113سوره نساء، 48و 164سوره آل عمران و 129 و 151 و 251 و 269 سوره بقره مي توان دريافت كه حكمت درآموزه هاي قرآني از چه جايگاه رفيع و بلندي برخوردار است كه راه به دست آوردن آن دميدن نفوس اولياي الهي در كنار تلاش هاي شخصي مي باشد.

از اين جا ضرورت و نيازمندي بشر به صاحب زمان(عج) به عنوان ولي الله اعظم معلوم و روشن مي شود؛ چرا ايشان با دميدن روح الهي خود از طريق تزكيه و تعليم خاص، حكمت خاص را در نفوس آدمي پديد مي آورد. آن حضرت(عج) در مقام تعليم و تزكيه، كتاب و حكمت را به بشر مي آموزد بي آن كه بشر خود آگاه از اين تصرفات الهي باشد؛ چرا كه عدم ظهور ايشان به معناي عدم تصرفات و تأثيرات حضرت نيست.

چنان كه گفته شد پيامبران در نقش عالمان و تزكيه كنندگان در جوامع خود، نقش تعليم و تزكيه خاص كتاب و حكمت را ايفا مي كنند و اين گونه نيست كه تنها قابليت تعليم و تزكيه شدگان كفايت كند، چرا كه تعليمات الهي هر كسي نيازمند تأثير مستقيم تزكيه كنندگي اولياي الهي است. اينجاست كه نقش خضر ظاهر مي شود كه تنها در راهبري و تعليم صرف نيست، بلكه در ايجاد و تصرف و انشاي مستقيم و قابليت سازي در تعليم شونده و تزكيه شونده است.

نقش عالمان اسلامي در عصر غيبت

در عصر غيبت، عالمان اسلامي همچون پيامبران بني اسرائيل، از مقام و منزلت روح تصرف كنندگي برخوردارند و مي توانند در افراد تعليم شونده تصرفات خاصي انجام دهند. از اين رو آداب خاصي براي حضور و بهره مندي از ايشان بيان شده است؛ چرا كه استفاده از اين عالمان تزكيه كننده نيازمند فراهم آوري شرايطي است.

امام صادق از اميرمؤمنان علي(ع) نقل مي كند كه ايشان همواره مي فرمود: از حق عالم است كه بسيار از وي نپرسي و جامه اش را نگيري و چون نزدش درآيي و كساني با او باشند، بر همه درود فرستي و او را به تحيت مخصوص گرداني. پيش رويش نشيني و پشت سرش ننشيني و نزد او به گوشه چشم و دست اشارت نكني و پرنگويي كه فلان كس و بهمان كس خلاف نظرت را گفته اند و از طول صحبتش دل تنگ نشوي، چون عالم همانند نخل خرماست، بايد منتظر باشي تا از آن برايت چيزي فرو افتد. اجر عالم از روزه گير شب زنده دار و مجاهد در راه خداوند بزرگ تر است. (وسائل الشیعه، حر عاملی، ج8 ، ص551؛ و نیز اصول كافي، کلینی ، كتاب فضل العلم، باب حق العالم)

در روايت ديگر آمده است كه آن حضرت(ع) فرمود: از حق عالم است كه زياد از او نپرسي و در پاسخ بر او پيش دستي نكني و چون اعراض كرد پافشاري نكني و به دامن وي نياويزي چون خسته شد، با دست اشاره به سويش اشاره نكني و به گوش چشم اشارت نكني و در مجلس وي حركت نكني و از نهانش جست و جو ننمايي و نگويي فلان بر خلاف نظرت گفت و سر و رازش را پخش نكني و در نزدش غيبت كسي نگويي و بر شاهد و غايب مواظبت كني و بر كساني كه در نزدش مي باشند سلام جمعي بفرستي و او را به تحيت و سلام خاص مختص كني و پيش رويش بنشيني و اگر نيازي دارد در انجام آن بر ديگران پيش دستي كني و از طول مصاحبت با او خسته نشوي، چرا كه او همانند درخت خرماست، پس منتظر باش تا بر تو از منفعت خويش فرو افكند و سود دهد. عالم همانند روزه دار شب زنده دار مجاهد در راه خداوند است و زماني كه عالم بميرد در اسلام رخنه اي پديد مي آيد كه تا روز قيامت پر نمي شود و هفتاد هزار فرشته از فرشتگان مقرب آسمان جنازه طالب علم را تشييع و همراهي كنند. (همان)

اين گونه است كه روح آسماني عالم در جان و تن شخص متعلم تأثير مي گذارد و او رابه سوي حكمت عالي مي برد و جهان ديگر و جاني ديگر به وي مي بخشد.