جهاد داراي انواع و اقسام چندي است وهر يك نيازجامعه انساني است و نمي توان از آن غفلت داشت. ارزش و اعتبار هريك به سبب درجه اهميت آنها نسبت به تحقق اهداف اصلي آفرينش انسان است. دراين ميان جهاد اكبر يعني جهاد تزكيه و خودسازي، از همه مهم تر و با ارزش تر است.
اما براي فراهم آوري بستر مناسب و امكان ورود به جهاد اكبر،مقدماتي لازم است كه از آن به جهادهاي اصغر و صغير و كبير ياد مي شود.
پس از جهاد اكبر، جهادكبير از درجه اهميت و اعتبار بيشتري برخوردار است؛ زيرا جهاد كبير درحوزه علمي و فرهنگي در راستاي تحكيم انديشه هاي سالم و رفتارهاي هنجاري انجام مي گيرد؛ از اين رو در روايات جوهر سياه قلم عالم از خون سرخ شهيد برتر دانسته شده است. (مداد العلماء افضل من دماء الشهدا) اين تفضيل از آن روست كه جهادهاي مالي و جاني، زمينه سازي فرصتي براي گفتمان علمي وفرهنگي درجوامع بشري و رهايي بشر از گفتمان ستمگراني است كه با استبداد راي و خودكامگي، هرگونه انديشه هاي رقيب را سركوب كرده و ضد ارزش ها را جايگزين ارزش ها و هنجارهاي رفتاري مي كنند.
نويسنده دراين مطلب بر آن است تا نقش جهادكبير را بر اساس آموزه هاي قرآني تبيين كند. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
جهادكبير، جهاد علمي و فرهنگي
جهاد، در لغت به معناي مشقت است (معجم مقاييس اللغه، ج1، ص 486، «جهد») و در اصطلاحات فقهي دربذل جان، مال و توان خويش در راه اعتلاي كلمه اسلام و اقامه شعائر ايمان به كار رفته است. (جواهر الكلام، ج 21، ص 3) البته كاربردهاي قرآني واژه جهاد بيشتر درمعناي جنگ و تلاش هاي پرتوان و پر مشقت از سوي انسان براي تسلط به كار رفته است. اين تسلط مي تواند فرهنگي، فكري و روحي يا جاني و جسمي باشد. پس تنها درجنگ فيزيكي و سخت و يا حتي جنگ مقدس مومنان به كار نرفته است. از اين رو از تلاش هاي فكري و فرهنگي كافران براي تسلط بر فكر و قلب مردم به عنوان جهاد تعبير شده است. (لقمان، آيه 15)
دركاربردهاي قرآني، ازجنگ فيزيكي و جهاد سخت حتي اگر جنگ مقدس ربانيون با كافران باشد، بيشتر به مقاتله تعبير شده است. (ال عمران، آيه 146؛ بقره، آيه 177)
بنابراين، جهاد واژه اي با دامنه معنايي گسترده است و گستره آن هرگونه تلاش مشقت آميز و سخت در راه رسيدن به هر هدفي را در برمي گيرد. براين اساس مي توان از جهادهاي مالي، اقتصادي، مادي، معنوي، علمي، فرهنگي، جاني، جسمي و مانند آن سخن گفت. اين جهادها و تلاش هاي مشقت آميز بشر اگر در راستاي هدف آفرينش جهان و انسان باشد، به عنوان امري ارزشي و مقدس شناخته و معرفي مي شود. (مائده، آيه 35؛ انفال، آيه 45، توبه، آيات 20 و 88 و 111؛ صف، آيه 11)
از اين جهادهاي گوناگون مومنان در راه اهداف آفرينش و خلقت بشر، به عنوان جهاد في سبيل الله (انفال، آيه 47؛ توبه، آيه 20) و مانند آن تعبير مي شود.
جهادهاي مالي و حتي جهاد جاني و شهادت در راه خدا را مي توان جهاد كوچك در برابر جهادهاي علمي و فرهنگي و خودسازي دانست؛ زيرا اين جهادهاي مالي براي تامين امكانات جنگي و جهادي، يا حضور در جبهه هاي جنگ و شهادت در راه خدا، مقدمه آن است كه فكر و انديشه هاي بشري در يك فضاي مناسب و مطلوب با گفتمان حق و حقيقت آشنا شود تا هركسي بتواند در مسير تحولهاي كمالي خود، فرصت خودسازي و تزكيه نفس را بيابد و خدايي و رباني شود.
از نظر فرهنگ اسلام و قرآن، جهادهاي علمي و تزكيه، جهادهاي كبير و اكبر است. پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله گروهي از مجاهدان اسلام را به سوي ميدان جهاد فرستاد، هنگامي كه از جهاد بازگشتند، فرمود: آفرين بر جمعيتي كه جهاد اصغر را انجام دادند و جهاد اكبر بر دوش آنها مانده است؛ كسي عرض كرد: اي رسول خدا! جهاد اكبر چيست؟ فرمود: جهاد با نفس. (وسائل الشيعه، جلد 11، صفحه 122، باب اول، جهادالنفس)
در بحارالانوار در ذيل همين حديث چنين آمده است: سپس فرمود برترين جهاد، جهاد با نفسي است كه در ميان دوپهلو قرار گرفته است. (بحارالانوار، جلد 67، صفحه 65)
در تفسير قمي در ذيل آيه 6 سوره عنكبوت: «و من جاهد فانما يجاهد لنفسه ان الله لغني عن العالمين؛ كسي كه جهاد كند براي خود جهاد مي كند، چرا كه خداوند از همه جهانيان بي نياز است.» مي خوانيم: و من جاهد… قال نفسه عن الشهوات و اللذات و المعاصي؛ يعني، منظور مبارزه با نفس در برابر شهوات و لذات نامشروع و گناهان است. (تفسير قمي، جلد 2، صفحه 148 و بحارالانوار، جلد 67، صفحه 65)
ابوذر مي گويد: قلت: يا رسول الله! اي الجهاد افضل؛ عرض كردم كدام جهاد برتر است؟ فرمود: ان يجاهد الرجل نفسه و هواه؛ برترين جهاد آن است كه انسان با نفس و هواوهوس خويش جهاد كند. (ميزان الحكمه، جلد2، صفحه 141)
اينكه درميان جهادهاي گوناگون، جهاد نفس، برتر و افضل و با فضيلت تر دانسته شده، به اين دليل است كه هدف آفرينش، اين است كه انسان از خود بگذرد و خدايي شود. تحقق اين هدف كه همان ظهور انسان در مظاهر الوهيت و ربوبيت است، در حقيقت رسيدن انسان با تخليه و تحليه نفس به مقام خلافت الهي و ولايت عظمي و امانت الهي است كه ابليس بدان رشك برده است.
پس از جهاد نفس كه جهاد اكبر دانسته شده است، جهاد كبير قرار دارد كه جهاد علمي و فرهنگي است. اگر در جهاد نفس، انسان به تزكيه و خودسازي قلب خود مي پردازد و نفس را در مقام اعتدال نگه داشته و اجازه فجور به آن نمي دهد (شمس، آيات 7 تا 10) در جهاد كبير، از نظر بينشي و نگرشي شرايط براي انسان فراهم مي آيد.
هيچ شك و ترديدي نيست كه انسان بر مدار عقل و قلب مي تواند حقايق هستي را بشناسد و بدان باور كند و ذهن و جانش با هستي همراه و هماهنگ شود. تلاشي كه انسان در جهاد كبير مي كند، رهايي خود و ديگران از تسلط فكري و فرهنگي است و اجازه نمي دهد تا گفتمان باطل، بينش و نگرش او را سامان دهد و رفتارش را تحت كنترل درآورد و او را بنده فكري و فرهنگي خود سازد. در جهاداكبر، انسان به خودش اجازه نمي دهد تا هواهاي نفساني بر او چيره شود.
بي گمان انسان زماني مي تواند به جهاد نفس بپردازد كه فشارهاي بيروني كاسته شده يا از ميان رفته باشد؛ در اين صورت بهتر مي تواند به جنگ و جهاد با هواي نفساني خودش برود و زشتي ها و رذايل پست دروني را تخليه و با فضايل اخلاقي، نفس را بيارايد و تحليه نمايد. پس پالايش نفس از زشتي ها در شرايطي فراهم مي آيد كه از نظر بينشي و نگرشي در مسير درست قرار گرفته باشد.
خداوند در آيه 52 سوره فرقان به صراحت از جهاد كبير علمي و فرهنگي سخن به ميان آورده است: فلاتطع الكافرين و جاهدهم به جهادا كبيرا؛ پس تو هرگز از كافران فرمان مبر و در راه حق و عدالت و خشنودي خداي يكتا، به وسيله اين كتاب پرشكوه با آنان به جهادي بزرگ بپرداز و روشنگري كن.
علامه طبرسي در مجمع البيان ذيل اين آيه مي نويسد: از آيه شريفه اين درس بزرگ دريافت مي شود كه برترين و پرشكوه ترين جهادها و تلاش ها در پيشگاه خدا، جهاد علمي و فكري و فرهنگي است؛ جهاد كساني است كه با روشنگري خويش بافته ها و ساخته ها و شبهات بدانديشان و گمراه گران را از اذهان و افكار مي زدايند و مردم را با روح و جان دين خدا و هدف هاي بلند آن آشنا مي سازند.
علامه طباطبايي در ذيل همين آيه مي افزايد: اين جمله متفرع است بر معناي آيه قبلي و ضمير «به» به شهادت سياق آيات، به قرآن برمي گردد و كلمه «مجاهده» و نيز «جهاد» به معناي جد و جهد و به كار بردن نهايت نيرو در دفع دشمن است؛ و چون گفتيم ضمير به قرآن برمي گردد معنا اين مي شود كه: با قرآن با دشمنان جهاد كن، يعني قرآن را بر آنان بخوان و معارف و حقايق آن را بر ايشان بيان كن و حجت را بر ايشان تمام نما.
بنابراين، جهاد كبير، جهاد عملي، فكري و فرهنگي است كه پس از جهاد اكبر يعني جهاد با نفس در درجه برتري از ديگر جهادها قرار مي گيرد و مي بايست اهتمام بسياري بر آن داشت؛ زيرا جهادي است كه گفتمان درست فكري و فرهنگي را به جامعه ارايه مي دهد و اجازه نمي دهد تا گفتمان باطل مستبدانه با سركوب افكار و فرهنگ هاي عقلاني و عقلايي ديگر بر جامعه مسلط شود.
جهاد كبير، گفتمان سازي سالم فكري و فرهنگي و رفتاري
هدف از جهاد كبير، ايجاد فضاي مناسبي است تا بشر در چارچوب عقلانيت و وحيانيت و فطرت سالم، بينش و نگرش درستي به دست آورد و رفتارهاي هنجاري و ارزشي را در جامعه در پيش گيرد.
از آيات سوره لقمان و پند و اندرزهاي حكيمانه آن فرزانه رباني چنين برمي آيد كه جهاد علمي و فرهنگي در حوزه هاي بينشي و نگرشي فضايي را براي افراد جامعه فراهم مي آورد تا انسان ها در يك فضاي سالم، گفتمان هاي رقيب را مورد ارزيابي و بررسي قرار دهند و بتوانند خود با انتخاب آزاد، راهي را برگزيند.
اگر چنين فضايي براي همه افراد بشر و اعضاي جامعه فراهم شود، آن گاه به طور طبيعي اكثريت مردم، به سبب كمال خواهي و كمال جويي و نقص گريزي، به سوي خدا و خدايي شدن گام بر مي دارند و اصول فطرت و عقلانيت را به كار مي گيرند و از رفتارهاي زشت و نابهنجار عقلاني و عقلايي پرهيز كرده و در پي فرهنگ سالم و ارزشي مي روند.
خداوند در آيه 15 سوره لقمان يادآور مي شود كه جهاد علمي و فرهنگي از سوي حق و باطل، عقل و جهل همواره در جهان وجود داشته و خواهد داشت. همان اندازه كه عاقلان و عالمان تلاش مي كنند تا فكر و فرهنگ عقلاني و سالم بر جامعه و فكر و ذهن بشر حاكم شود، همان اندازه جاهلان و سفيهان تلاش مي كنند تا فكر و فرهنگ باطل ايشان بر جامعه مسلط شود. انسان عاقل كسي است كه براساس علم و دانش عمل مي كند و از ياوه گويي و افكار و انديشه هاي خرافي و جاهلانه پيروي و اطاعت نمي كند.
در آيات سوره لقمان، به مسئله تهاجم و جنگ فرهنگي و علمي توجه خاصي مبذول شده است. از اين آيات فهميده مي شودكه دشمن در انديشه تسلط فكري و فرهنگي بر انسان و جامعه است و از هيچ تلاشي فروگذار نمي كند. در مقابل، انسان هاي خردورز و مومن در جهاد علمي و فرهنگي با توجه به آموزه هاي عقلاني و وحياني تلاش مي كنند، تا افكار و رفتار انسان ها را در چارچوب عقلانيت و وحيانيت سامان دهند و اصول اخلاقي و هنجاري را كه مورد پسند عقل و عقلاء است بر جامعه حاكم گردانند.
در اين آيات به صراحت از تفكرها و رفتارهاي متضاد خلاف عقل وعقلانيت سخن به ميان آمده و در مقابل به انسان هاي خردورز فرمان مي دهد كه فكر و فرهنگ هنجاري و معروف را بشناسند و در پي آن بروند.
از آن جايي كه گفتمان اسلامي گفتماني عقلاني با خاستگاه عقل و فطرت سالم است، نيازي نمي بيند كه استبداد ورزد، اما گفتمان هاي علمي و فكري و فرهنگي كافران چون از چنين خاستگاهي برخوردار نيست و بيشتر مبتني بر آميزه اي از حق و باطل، شبهات و خرافات و گمانها است، دچار استبداد راي است و در سركوب انديشه رقيب تلاش مي كند و اجازه نمي دهد تا گفتمان ديگري جز گفتمان باطل كفري شكل گيرد. اين گونه است كه فضاي جامعه چنان آلوده مي شود كه كودكان با خاستگاه طبيعي و فطري كمال گراي خويش، ديگر از چنين خاستگاهي برخوردار نمي شوند و تربيت كودكان بر فكر كفر و رفتار فجورآميز صورت مي گيرد. (نوح، آيه 27)
خداوند گزارش مي كند كه مستكبران جهان اين گونه عمل مي كنند. از اين رو فرعون هر گونه پذيرش فكر و رفتار و آيين ديگري را اجازه نمي دهد و پذيرش هر فكر و آييني را منوط به اذن خود مي داند به گونه اي كه در صورت تخطي، افراد را به سبب پذيرش فكر و رفتار و آييني ديگر با شكنجه هاي سخت به قتل مي رساند. (اعراف، آيه 123؛ طه، آيه 71) از نظر فرعون، گفتمان استبدادي و استكبار او بهترين سبك زندگي است. بنابراين هرگونه گفتمان و فكر و رفتار و آييني ديگر، باطل و نادرست بوده و به شدت مدعيان و پيروان آن مجازات وكشته و شكنجه مي شوند. (غافر، آيه 29)
ابزارهاي جهاد كبير
از آن جايي كه جهاد كبير، جهاد علمي و فكري و فرهنگي است، برخلاف جهادهاي فيزيكي و سخت، ابزارهاي نرمي لازم است كه مورد استفاده قرار گيرد. در جنگ نرم، ابزارهاي سخت چون قتل و شكنجه كارايي ندارد و حتي نتيجه عكس مي دهد و به جاي اينكه موجب تسلط فكري و فرهنگي گفتماني شود، موجب نابودي و تزلزل آن مي شود.
از آن جايي كه هدف در جهاد كبير، تسلط بر اذهان و قلوب است، لازم است تا از ابزارهايي استفاده شود كه موجبات تسلط بر قلوب مي شود. جهادگر در جهاد كبير و جنگ نرم نمي خواهد تا جاني را بستاند و مالي را به غارت برد و يا كسي را برده كند، بلكه در اين فكر است كه كسي يا جامعه اي بنده خود كند تا بنده با همه وجودش در خدمت رب و يا ارباب باشد.
جهادگران فرهنگي در گفتمان باطل براي تسلط و ولايت يابي بر ذهن و قلب بشر از هر ابزار باطل و حقي استفاده مي كنند؛ زيرا هدف وسيله را براي آنان توجيه مي كند. آنان از ابزارهاي ضداخلاقي و ضدانساني چون تمسخر و استهزاء و تهمت و افترا و نيز متشابهات و خرافات بهره مي گيرند تا ذهن و قلب بشر را در اختيار گيرند.
اما از آن جايي كه مؤمنان در جهاد كبير در انديشه تسلط خوبي ها و هنجارها و افكار و انديشه هاي عقلاني و عقلايي هستند، تنها مجاز مي باشند تا از اين ابزارها استفاده كنند و مجاز نيستند از امور خرافي و باطل يا رفتارهاي ضداخلاقي و هنجاري براي تبيين و تسلط بر ذهن و قلب استفاده كنند لذا با محدوديت هاي ابزاري مواجه هستند.
در جهاد فرهنگي و علمي، لازم است تا باتوجه به استعداد و قابليت هاي مخاطبان، از برهان عقلاني و موعظه ها و پندهاي عقلايي استفاده كرد و با جدال احسن و گفتمان مناسب خردپسند ومقبول عقلايي، ديگران را نسبت به حقايق آگاه كرد و ايشان را از بندگي ارباب به بندگي خداوند يكتا و يگانه خواند. (نحل، آيه125)
هدف از جهاد فكري و علمي و فرهنگي آن است كه مؤمنان را از تهاجم فكري و فرهنگي دشمن حفظ كرد و با پاسخ گويي به شبهات و روشنگري و بصيرت زايي يا بصيرت افزايي، اجازه نداد تا رفتارهاي نابهنجار آنان به شكل فرهنگ بر جامعه مسلط شود و با تخريب حقايق و هنجارهاي ارزشي و فكري و فرهنگي، جامعه را دچار ترديد كند.
پس از كادرسازي و تقويت مباني فكري و فرهنگي و اخلاقي جامعه ايماني با بهره گيري از عالمان و انديشمندان، مي بايست نسبت به افكار و انديشه ها و رفتارهاي ضدبشري و اخلاقي كافران و دشمنان واكنش نشان داد و با برهان و استدلال و جدال احسن دشمن را خلع سلاح كرد.
بهره گيري از گفتمان سالم در همه حال (نساء، آيه63 و نحل، آيه125)، مراعات اعتدال و ميانه روي در ارتباط با مردم و هدايت و راهنمايي آنان (اعراف، آيه199؛ انبياء، آيه109) تأكيد بر امور فطري و فطريات از جمله منفعت طلبي و ضرر گريزي (مائده، آيه 76 و انعام، آيه71)، بهره گيري از برهان و دليل عقلاني و عقلايي (آل عمران، آيه86و محمد، آيه14)، بيان فلسفه زندگي و احكام (نحل، آيه 125 و آيات ديگر)، صراحت گويي (حجر، آيه94، مائده، آيات 92و 99) و مانند آن از ابزارها و روش هايي است كه مي بايست در جهاد نرم و جهاد كبير فكري و فرهنگي و عملي به كار گرفت.
قرآن در مسأله جهاد كبير مسائل و موضوعات ديگري را نيز بيان كرده است كه تبيين و تحليل آن در اين مطلب كوتاه شدني نيست. از اين رو طرح بقيه مسايل و مباحث در آن را به وقت ديگر مي گذاريم.
باعرض سلام بسیار عالی و قابل بهره برداری است اجرکم عندالله .