آداب معاشرت اجتماعي و شاخصهاي آن

روابط و ارتباطات اجتماعي سالم، بنياد جامعه را مي سازد. روابط اجتماعي، افزون بر اينكه تاثيرات شگرفي بر روان شخص به جا مي گذارد و روحيات وي را متاثر مي كند، همچنين تاثيرات بسزايي نيز بر جامعه به جا مي گذارد. هرچه شخصيت فرد قوي و استوارتر باشد، تاثيرات وي بر جامعه بيشتر خواهد بود. كاهش يا افزايش دايره نفوذ هر كسي بر جامعه ارتباط تنگاتنگي باخصوصيات و صفات وي دارد.

البته در اين ميان نمي توان از آداب معاشرت غافل ماند؛ زيرا محافظت و صيانت بر آداب و رسوم اجتماعي مي تواند دايره نفوذ اجتماعي شخص را افزايش دهد و تقويت نمايد. بر اين اساس، هر انساني به ويژه مومن مي بايست به اين آداب توجه كند و از آن براي افزايش دايره نفوذ و تاثيرگذاري بر جامعه در راستاي رهايي خود از خسران و زيان مبين و ظهور در نقش ربوبيت بهره گيرد. از اين رو بخشي از آموزه هاي قرآني به آداب معاشرت اجتماعي اختصاص يافته و نويسنده در اين مطلب بر آن شده تا اين آداب را تبيين نمايد.

معاشرت، مسيري براي رهايي

انسان موجودي اجتماعي است. اين حكمي است كه همگان بر آن اتفاق و اجماع دارند، هرچند كه درباره علل و اسباب آن اختلاف دارند. اجتماعي بودن انسان مقتضي اين است كه روابط خود را با ديگري بشناسد و به درستي سامان دهد. بخش بزرگي از احكام و قوانين عقلاني و عقلايي و آموزه هاي اخلاقي به حوزه رفتار اجتماعي و چگونگي ارتباطات بشري و ساماندهي آن، بازمي گردد.

اسلام به عنوان دين و سبك زندگي بشر، به اين مهم توجه ويژه اي مبذول داشته است، به ويژه كه از نظر اسلام، زندگي دنيوي، قرار گرفتن آدمي در زيان و خسران مبين است كه تنها با ايمان و عمل صالح از سويي و دعوت و توصيه ديگران به ايمان و عمل صالح به عنوان يك مسئوليت اجتماعي از سويي ديگر، مي توان از آن رهايي يافت. (سوره عصر)

بنابراين، روابط سالم اجتماعي، به عنوان يك عامل رهايي از خسران و دست يابي به رستگاري در محور آموزه هاي قرآني قرار مي گيرد و معاشرت با ديگران از جايگاه مهم و اساسي در زندگي بشر برخوردار مي شود.

انسان كامل از نظر اسلام كسي است كه خود را براساس آموزه هاي عقلاني و وحياني، متاله و خدايي كرده و سپس در مقام مظهريت ربوبيت و پروردگاري از خدا و خلافت از او، به مسئوليت خود در قبال ديگران بپردازد. انجام اين مسئوليت در مقام مظهريت ربوبي، در حوزه تعامل با انسان ها، نيازمند معاشرت و ارتباط درست و سالم با ديگران است. اينجاست كه قوانيني براي تعامل درست و معاشرت و ارتباط سالم، از سوي وحي و عقل تبيين مي شود.

البته از آن جايي كه انسان موجودي لطيف و كلمه وجودي خاصي است، نوعي ارتباط و معاشرت با او، از نوع پيچيدگي برخوردار مي باشد و براي ايجاد ارتباط سالم كامل، لازم است تا لطايفي مورد توجه قرار گيرد. اين گونه است كه آداب معاشرت به عنوان لطايف پيچيده در ارتباطات و معاشرت انساني از سوي عقل و شرع مطرح شده و خداوند بخشي از آيات قرآني را به آداب معاشرت سالم و درست اختصاص داده است تا انسان در رسيدن به مقامات كامل انساني و نقش آفريني درست در مقام ظهور ربوبي، از آن استفاده كند.

آداب معاشرت اسلامي

معاشرت، واژه اي عربي برگرفته از عشره به معناي آميختن و مصاحبت است. (مجمع البحرين، ج 3، ص 403؛ التحقيق، مصطفوي، ج 8، ص 137؛ نثر طوبي، شعراني، ج 2، ص 152)

معاشرت در اصطلاح به معناي ارتباط، دوستي، رفت و آمد داشتن با كسي (فرهنگ بزرگ سخن، ج7، ص7126)، گفت و شنيدكردن با هم (فرهنگ فارسي، ج3، ص 4212)، با هم زيستن، همدمي، رفاقت، با كسي زندگي كردن، خوردن و آشاميدن با هم و نشست و برخاست است (لغت نامه دهخدا، ج13، ص18632)

بنابراين، معاشرت به طور كوتاه مدت و يا بلندمدت و در حد اعلا و يا اقل آن صورت مي پذيرد و اختصاص به دور زماني بلندمدت ندارد. براين اساس، هرگونه روابط كوتاه مدت يا بلندمدت ميان افراد يك جامعه مي بايست در چارچوب قوانين و آدابي شكل گيرد تا اين روابط و معاشرت، سالم اسلامي باشد.

خداوند در آياتي از قرآن براهميت و ارزش آموزش و عمل به آداب معاشرت توجه داده و از والدين خواسته تا آداب معاشرت را در حوزه رفتارهاي اجتماعي در خانه و جامعه به فرزندان بياموزند. (نور، آيات 58 و 59).

بنابراين همانگونه كه خداوند معاشرت سالم و درست را از طريق پيامبران به مؤمنان و مردم مي آموزد (انعام، آيه 54 و فصلت آيه 34 و نيز حجرات، آيات 1تا5) همچنين بر والدين است كه آداب درست را از كودكي در محيط خانوادگي به كودكان خويش آموزش دهند. (لقمان، آيات 17 و 19) تا شرايط جامعه پذيري و حضور كودكان در جامعه فراهم آيد.

در ارزش و اهميت آموزش آداب معاشرت همين بس كه خداوند در مقام تعليم و آموزش پيامبران (كهف، آيه22) و مؤمنان (انعام، آيه 54 و حجرات، آيات 1تا 5 و آيات ديگر قرآن) برآمده و خود اقدام به آموزش و پرورش ايشان نموده است تا اين گونه بر ارزش و اهميت آداب معاشرت تأكيد كند.

نابهنجار هاي رفتاري در معاشرت

با نگاهي گذرا به آموزه هاي وحياني قرآن درباره آداب معاشرت مي توان به دو دسته احكام سلبي و ايجابي اشاره كرد. به اين معنا كه برخي از اين آداب متوجه ترك برخي از رفتارهاست و برخي ديگر نيز رفتارهايي است كه مي بايست به عنوان رفتارهاي درست و سالم مورد توجه قرارگرفته و بر آن اهتمام ورزيده شود.

در آغاز به برخي از رفتارهايي اشاره مي شود كه در معاشرت به عنوان رفتارهاي نابهنجار از آنها ياد مي شود و شخص مي بايست از آنها اجتناب ورزد.

از آن جايي كه هرگونه رفتار سالم و نادرست مي تواند روند اجتماعي و معاشرتي را به هم بريزد و مسير ارتباطي انسان ها را به انحراف كشاند، خداوند در بسياري از آيات به نابهنجاري هاي رفتاري و اخلاقي اشاره كرده و آن را عامل مهمي در فروپاشي جامعه سالم و ايجاد بحران در روابط اجتماعي دانسته است. از اين رو بسياري از رفتارهاي ناسالم و نابهنجار معرفي شده و به عنوان رفتارهاي ناپسند از آنها پرهيز داده شده است.

از جمله مهم ترين نابهنجاري هاي رفتاري و اخلاقي مي توان به اختلاف افكني (آل عمران، آيه 103 و نساء آيه 35 و انفال، آيات 1 و 46)، آزار و اذيت ديگران را با سخنان نسنجيده (بقره آيات 263 و 264 و آل عمران، آيه 186 و آيات بسيار ديگر)، استهزاي ديگران (بقره، آيات 14 و 15 و مائده آيه 57)، افترا و تهمت (نساء آيات 20 و 112 و نور، آيات 4تا7 و 12تا 15)، استفاده از القاب زشت و بد (حجرات، آيه11)، بخل ورزي (نساء آيات 36و 37 و 138)، بغض و كينه ورزي (حشر، آيه10)، تبعيض و برخورد دوگانه (عبس، آيات 5 تا 10)، تجسس در كار و زندگي ديگران (حجرات، آيه12)، تحقير ديگران با بدنام كردن آنان (حجرات، آيه 11)، تفاخر و بزرگ فروشي (لقمان، آيه 18)، تكبر (آل عمران، آيه 75 و لقمان، آيه 18)، خيانت در امور مالي (آل عمران، آيات 75 و 160)، دشنام به عقايد ديگران (انعام، آيه 108)، گفتار خشونت آميز (آل عمران، آيه 159)، دشمني با ديگران (مائده، آيه 2)، با صداي بلند فرياد زدن (لقمان، آيه 19)، ظلم و ستم (نساء، آيه 148)، عيب جويي و عيب گيري (توبه، آيه 79) غيبت كردن (حجرات، آيه 12)، گمان بد و نادرست (همان و نيز نور، آيه 12)، همكاري در گناه (مائده، آيه 2)، منت گذاري (مدثر، آيه 6)، نجواي آميخته به گناه و ممنوع (مجادله، آيات 9 و 10) و مانند آن اشاره كرد كه مي بايست از آنها اجتناب كرد تا شرايط براي معاشرت و روابط سالم اجتماعي ميان افراد مختلف و اقشار گوناگون جامعه فراهم آيد. هرگونه نابهنجاري مي تواند روابط اجتماعي را خدشه دار سازد و معاشرت را غيرممكن و يا دشوار نمايد.

رعايت هنجارهاي رفتاري و اخلاقي در معاشرت

از سوي ديگر، رعايت هنجارهاي رفتاري و اخلاقي از اصولي است كه خداوند در آموزه هاي قرآني به عنوان آداب معاشرت از آن ياد كرده و بدان توجه داده است.

از جمله مهمترين هنجارهايي كه مي بايست در معاشرت بدان اهتمام ورزيد موارد زير است:احترام به عقايد و مقدسات ديگران (انعام، آيه 108)، احترام به عالمان و دانشمندان حاضر در مجلس (مجادله، آيه 11)، احترام به معلم در معاشرت و استفاده علمي از او (كهف، آيات 60 تا 77)، احترام به ديگران و جا دادن به آناني كه وارد مجلس مي شوند (مجادله، آيه 11)، احسان به ديگران (بقره، آيه 195 و آل عمران، آيه 134)، برخورد برادرانه (بقره، آيه 220 و حجرات، آيه 10)، اداي امانت به اهل آن (بقره، آيه 283 و آل عمران، آيات 75 و 161)، اجازه خواستن از صاحب خانه (نور، آيه 27)، اجازه خواستن پيش از ورود به حريم خصوصي ديگران (نور، آيات 58 و 59)، رعايت انصاف در برخورد با مردم بدون در نظر گرفتن اعتقادات آنان (آل عمران، آيه 75)، نرمي در گفتار و پايين آوردن صدا در معاشرت و سخن گفتن (لقمان، آيه 19و حجرات، آيات 2 و 3)، پذيرش دعوت ديگران براي شركت در مهماني (احزاب، آيه 53)، سلام كردن (نساء، آيه 86 كه مصادقي از احسان است، الجوهر الثمين، ج 2، ص 76)، تحيت به نيكوترين وجه در مقابل احترام و تحيت ديگران (همان)، تعاون بر نيكي ها (مائده، آيه 2)، تواضع و فروتني و پرهيز از تكبر (مائده، آيه 54 و نيز اسراء، آيه 37 و لقمان، آيات 18 و 19)، جا دادن به ديگران و برخاستن از جاي خويش در مجالس براي تكريم به ديگران و در اختيار قرار دادن آن (مجادله، آيه 11)، حفظ شخصيت افراد و آبروي آنان (بقره، آيات 220 و 263 و نساء آيه 15 و آيات ديگر)، خوش خلقي و خوشرويي (آل عمران، آيه 159)، دفع بدي با خوبي (مومنون، آيه96 و فصلت، آيه 34)، سخن نيك و رفتار نيكو داشتن (بقره، آيه 83 و نساء، آيات 5 و 8)، صبر و شكيبايي در برابر گفته هاي مخالفان (مزمل، آيه 10 و بلد، آيه 17) و با اقشار محروم جامعه (كهف، آيه 28)، صداقت در گفتار و اعمال (توبه، آيه 119)، رعايت عدالت (نساء، آيه 135) عفو و ناديده گرفتن لغزش هاي مردم و گذشت از خطاي آنان (بقره، آيه 109 و نيز آل عمران، آيات 134 و 159)، مشورت با مردم (همان)، معرفي خود به مخاطب (هود، آيه 81 و حجر، آيات 51 تا 58 و آيات ديگر)، مهرباني در گفتار و رفتار (آل عمران، آيه 159 و فتح، آيه 29 و حديد، آيه 27)، وفاي به عهد در روابط (بقره، آيات 100 و 127 و اسراء، آيه 32) و وفاي به وعده (مريم، آيه 54).

مراعات عرف عقلايي و هنجارهاي پسنديده در معاشرت ها بويژه با جنس مخالف (بقره، آيات 229 و 231 و نساء، آيه 19 و احزاب، آيه 53) مي تواند مسير درست را براي سلامت شخص و شخصيت و جامعه نشان دهد و جامعه ايماني را منسجم و مستحكم تر سازد.

به هر حال، از آيات قرآني و آداب پيش گفته به خوبي به دست مي آيد كه مراعات بسياري از هنجارهاي عرفي و شرعي و عقلي و پرهيز از نابهنجاري هاي سه گانه تا چه اندازه مي تواند روابط اجتماعي را درمسير سازنده قراردهد و آثار و بركات بسياري را براي شخص و جامعه به ارمغان آورد.

به عنوان نمونه گذشت از خطاي ديگران و ناديده گرفتن لغزش هاي مردم، از مصاديق احسان است و اين نيكوكاري عملي، به شخص خطاكار اين امكان را مي بخشد تا به تصحيح و اصلاح رفتار خود اقدام كند و حركت درمسير نادرست را به حركت درمسير درست تبديل نمايد. اين به معناي فرصت بخشي به ديگران براي طي مدارج كمالي است كه آثار آن به خود شخص عفوكننده و محسن نيز باز مي گردد؛ زيرا انسان دريك محيط بسته زندگي نمي كند و ارتباطات اجتماعي و برآوردن نيازهاي روحي و رواني و نيز اقتصادي از طريق آن،امري طبيعي است كه نمي توان از آن گذشت، هر انساني نياز دارد تا روابط اجتماعي با ديگران داشته باشد؛ بازسازي، اصلاح و تصحيح رفتار ديگران از طريق عفو و احسان وگذشت، به خود شخص اين امكان را مي بخشد تا در يك محيط سالم تر روابط اجتماعي را تداوم بخشد و از آثار ارتباط بهره مند گردد.

ملاك ها و معيارهاي معاشرت

اما اينكه درمعاشرت چه معيارهايي را درنظر داشته باشيم تا معاشرت هاي ما انسان ساز و جامعه ساز باشد و ما را درمسير اهداف و فلسفه آفرينش ياري رساند، موضوعي است كه درآيات ديگر قرآن به آن توجه داده شده است.

در قرآن دست كم مي توان هفت معيار و ملاك براي معاشرت هاي انساني شناسايي كرد كه در اينجا به طور اجمال به آنها پرداخته مي شود.

از مهم ترين معيارهايي كه خداوند براي معاشرت و دوستي با ديگران بيان مي كند، مساله ايمان است؛ زيرا ارتباطات ميان مومنان با غيرمومنان مي تواند تاثيرات منفي به جا گذارد؛ زيرا انسان همان اندازه كه تاثيرگذار است ممكن است از ديگران تاثير بپذيرد و كسي كه كامل ساخته نباشد درمعرض خطر است. از اين رو از جمله شرايط دوستي و معاشرت بر ايمان تاكيد مي شود. (آل عمران، آيه 27و نساء آيه 144 و انفال، آيه 72)

دومين معيار درمعاشرت ها و دوستي ها، تقواست كه يكي از مهم ترين ملاك هاي قرآني است و خداوند درآياتي ازجمله 67 سوره زخرف برآن تاكيد كرده است.

صداقت و راستگويي (نساء آيه 69)، صلاح و درستكاري (همان)، عرف عقلايي و خرد جمعي و سيره خردمندان (بقره، آيه 229 و نساء آيه 14 و لقمان،آيه 15 و طلاق، آيه 2) دركنار معيار مصلحت و مصالح عمومي و خصوصي (انعام، آيه 152و اسراء آيه 34) و هجرت از محيط ناسالم به محيط سالم اجتماعي (نساء، آيه 89 و نيز انفال، آيات 72 تا 75 و حشر، آيه 7) ازجمله مهم ترين ملاك ها و معيارهاي دوست گزيني و معاشرت با مردم است كه خداوند برآن تاكيد كرده است.