نگون بختان از منظر قرآن

قرآن انسان ها را به اعتبارات مختلف دسته بندي كرده است. گاه بر پايه اعتقادات آنان را به مومنان و منافقان و كافران دسته بندي مي كند و گاهي ديگر به اعتبار سرنوشت و سرانجام كارشان به اصحاب شمال و اصحاب يمين و سابقون دسته بندي مي كند. اگر به همين دو مورد توجه شود به شكل شگفتي دو دسته گمراهان اعتقادي يعني منافقان و كافران را مطرح مي سازد و در برابر ايشان تنها از مومنان سخن به ميان مي آورد.

اين دسته بندي در آيات سوره حمد به شكل ديگري است كه سه گانه اي كه بيان مي شود نيز به گونه اي است كه گمراهان به دو دسته بخش مي شوند كه عبارت از مغضوبان و ضالين هستند و در برابر ايشان اهل صراط مستقيم قرار مي گيرند كه از آنان به نعمت دادشدگان ياد مي شود.

اما در سه گانه اي كه براي اهل آخرت بيان مي شود دو دسته اهل نجات و بهشت مي باشند و تنها گروهي به عنوان اهل دوزخ معرفي مي شوند. از اين روست كه ما با سه گانه اي رو به رو هستيم كه سابقان و اصحاب يمين به عنوان اهل بهشت در يك سو و اصحاب شمال و دوزخيان در سوي ديگر قرار دارند.  

پرسش اين است كه سه گانه هاي اعتقادي دنيوي چرا در سرانجام كار تغيير مي كنند و سه گانه اي ديگري شكل مي گيرد؟ آيا اگر بخواهيم براي اهل بهشت به اعتبار درجات دو درجه كلي را ترسيم كنيم براي دوزخيان چنين درجاتي نمي توان ترسيم كرد؟ چگونه مي شود كه اصحاب شمال و دوزخيان كه همان كافران و منافقان هستند به سرنوشتي مشترك مي رسند و از نظر درجه در يك مرتبه قرار مي گيرند؟ آيا تفاوت هايي درجاتي كه براي اهل بهشت و دست كم به طوركلي در دو درجه اساسي مطرح مي شود براي اهل دوزخ نيز مي باشد؟   اصحاب شمال چه ويژگي هايي دارند كه دراين تصويرسازي همه اهل دوزخ را شامل مي شود؟

بي گمان تبيين همه اين پرسش ها در اين مجال كوتاه شدني نيست ولي مي توان به برخي از آن ها پاسخ داد. هدف از نگارش اين نوشتار پاسخ به اين پرسش اساسي است كه اصحاب شمال چه كساني هستند و از چه ويژگي ها و صفاتي برخوردار مي باشند؟

ياران نگون بخت

شمال در زبان عربي به معناي سمت چپ است و برخي آن را واژه اي عبري دانسته اند كه از لفظ شمؤ ل گرفته شده است. شمؤل در عبري به معناي جهت بيروني منفك و جدا از چيزي است. اين واژه از آن رو در معناي دست چپ به كار رفته است كه به طور طبيعي دست چپ در مجاورت بيروني بدن قرار مي گيرد. اما كاربرد آن در معناي جهت شمال از آن رو بوده است كه انسان در جهت شناسايي به طور طبيعي به سمت مشرق و طلوع خورشيد مي ايستد و در اين هنگام سمت چپ بدن و دست چپ به سمت شمال قرار مي گيرد از اين روست كه سمت شمال را به اين نام خوانده اند.(التحقيق ج 6 ص 120)

در كاربردهاي تازي و عرف عرب از هر چيز شوم و نگون بختي به شمال ياد مي كنند؛ چنان كه از بركت و نعمت و خوش بختي به يمين ياد مي شود. بنابراين اصحاب شمال در كاربردهاي تازي استعاره براي افرادي است كه سرنوشت و عاقبتي شوم داشته و نگون بخت هستند. اين مطلب با كاربرد اصحاب مشئمه براي اصحاب شمال به خوبي روشن مي شود؛ زيرا اصحاب مشئمه به معناي ياران نگون بخت مي باشد. از اين روست كه در قرآن گاه از اصحاب شمال به اصحاب مشئمه تعبير شده  و از اصحاب شمال به «اصحاب المشئمه» ياد مي كند. اصحاب مشئمه همانند اصحاب شمال  تركيبى از دو واژه «اصحاب» و «مشئمه» است و «مشئمه» مصدر ميمى از شوم در مقابل «يُمْن» است و بر نهايت ضعف و سستى و پستى دلالت دارد( التحقيق ج 6 ص 7) و مصاديق آن، دست چپ در برابر دست راست (ميمنه) و رنگ سياه در برابر رنگ سفيد است.

از آن رو اصحاب مشئمه همان اصحاب شمال دانسته شد كه افزون بر كاربرد عرف عرب كه شومي را به شمال نسبت مي دهند تقابل اصحاب يمين و ميمنه در برابر اصحاب شمال و مشئمه است كه خود قرينه بر اين يگانگي است.

اصحاب شِمال در اصطلاح قرآن كسانىاند كه گمراه، تكذيب كننده و كافر بوده و در قيامت نامه عمل خود را با دست چپ دريافت مىكنند، بنابراين، مؤمنان گنهكارى كه برههاى در جهنّم بهسر برده، سپس با شفاعت آزاد مىشوند، در شمار اصحاب شمال نخواهند بود، گرچه برخى آنان را نيز از مراتب اصحاب شمال دانسته و ويژگي هايى را كه در آيات براى اصحاب شمال بيان شده به غالب آنان كه كافرند مربوط دانستهاند.( منشور جاويد، ج9، ص451.) اين گروه از مؤمنان گناهكار در زمره اصحاب يمين نيز نيستند، زيرا اصحاب يمين با حسابرسى آسان به بهشت وارد مىشوند; از اينرو شايد بتوان گفت انسان ها در قيامت به اصحاب يمين و اصحاب شمال منحصر نخواهند بود ( الميزان، ج20، ص244ـ245) و دسته بندي قران در اين جا ناظر به معناي آن است كه مي خواهد القا كند.

اين مطلب از آن جا مورد تاكيد قرار مي گيرد كه قرآن براي اهل بهشت به درجات مختلف و متعددي قايل شده است ؛ چنان كه اصحاب دوزخ نيز داراي درجاتي هستند كه درك اسفل پايين درجه و مرتبه آن خواهد بود كه پست تر از آن نخواهد بود.

 ويژگي هاي نگون بختان

قرآن براي اصحاب شمال خصوصيات و صفاتي را بيان مي كند كه در اين دنيا نمود دارد. به سخني ديگر وجود و تحقق اين صفات زشت و پست است كه ايشان را در آخرت پست مي كند و دچارسرنوشتي شوم مي شوند و در شمار نگون بختان در مي آيند. خوانش اين خصوصيات براي خواننده اين امكان را فراهم مي آورد تا با شناخت آن ها در جهت پرهيز از آن ها كوشيده و خود را از صفاتي كه به عنوان صفات نگون بختان ياد شده رهايي بخشد. وجود همين صفات پست در نگون بختان موجب مي شود تا اينان روش و رفتاري را در پيش گيرند كه اعمال ايشان را تباه مي سازد و كارنامه ايشان را سياه مي كند و با خواري و خفت آن را در دست چپ خويش مي يابند.

قرآن اين خصوصيات را به دو دسته اعتقادي و بينشي و نگرشي و گرايشي دسته بندي مي كند. به اين معنا كه نگون بختان از نظر نظري و عملي داراي خصوصياتي هستند كه اين صفات و خصوصيات آنان را به سرانجام بد و شوم دچار مي سازد.

از جمله اعتقادات نادرست ايشان گمراهي آنان از راه مستقيمي است كه خداوند به مردمان از طريق پيامبران نشان داده است. از اين رو آنان را گمراهان مي خواند و مي گويد كه اصحاب شمال انسان هايي گمراه هستند.(واقعه آيه 51)   گمراه كسي است كه راه را يافته ولي آن را به دست فراموشي سپرده است. شرك و بت پرستي و اموري از اين دست از مصاديق بارز گمراهي آدمي از راه راست خداوندي است.

نتيجه گمراهي كفر به خدا و نعمت هاي او خواهد بود؛ از اين رو اصحاب شمال كساني هستند كه به خدا كافرند ( بلد آيه 19) و معاد و رستاخيز را انكار مي كنند و باوري به روز حسابرسي و پاداش و جزا ندارند.(واقعه، آيات 41 و 47 و 48)

نتيجه چنين تفكري درباره هستي و جهان و آخرت و انجام آن چيزي جز مخالفت با آموزه هاي وحياني نيست ؛ از اين روست كه از مخالفان جدي آموزه هاي وحياني و شرايع مي باشند و به شكلي عناد آميز با حقايق و آموزه هاي ديني مخالفت مي ورزند و به تكذيب پيام و پيامبري مي پردازند.( واقعه، آيات 41 و 51 و 92 )

قرآن پس از بررسي و تحليل بينش ها و بيان تفكر و اعتقادات اصحاب شمال به بازتاب هاي آن در نگرش و گرايش هاي ايشان مي پردازد و به مهم ترين نابهنجاري هاي برخاسته از اين بينش و نگرش را اشاره مي كند.

از مهم ترين بازتاب هايي كه مي توان براي چنين تفكري بيان كرد بخل ورزي است. كسي كه خداوند را در تدبير و مديريت هستي دخيل نمي داند   و بر اين باور است كه جهان بي هدف و برنامه آفريده شده است تلاش بسياري مي كند تا از نعمت هاي مادي بهره گيرد و همه چيز را از آن خود سازد و چيزي را از دست ندهد. اين گونه است كه همه چيز را براي خود مي خواهد و از ترس از دست دادن نعمت مادي و برخورداري از آن حاضر به انفاق و كمك به ديگر نيست. اين گونه است كه بينش و نگرش وي در عمل و رفتار بروز و ظهور مي كند و به صفت زشت بخل دچار مي شود. با آن كه نيازمندان از وي تقاضا مي كنند ولي به جهت همان بينش و نگرش نادرست به هستي و جهان بيني باطل خود دست رد به سينه درخواست كنندگان مي زند و آنان را دور مي سازد.(حاقه ، آیات 25 و 34)

آنان به سبب همين تفكر نادرست درباره هستي و زندگي مردماني خوش گذران هستند و مي كوشند تا در اين دنيا خوش بگذرند و زندگي خود را در شادي و تفريح زودگذر تباه سازند. خوش گذراني از ويژگي هاي اصحاب شمال است و اين گونه است كه تنها در فكر آن هستند تا از اين زندگي دنيوي به بهترين و افراطي ترين شكل بهره گيرند؛ زيرا به قيامت و معادي باور نداشته و زندگي را تنها همين دنيا مي دانند و مي كوشند به هر شكلي از آن بهره برند.(واقعه، آيات 41 و 45)

تفكر و انديشه باطل ايشان آنان را مردمان گناهكار مي سازد و زشتي و نابهنجاري امري عادي در ميان ايشان است. ناديده گرفتن قانون و حدود عرفي و عقلي براي دست يابي به نعمت هاي دنيوي و خوش گذراني از صفاتي است كه قرآن به اصحاب شمال در دنيا نسبت مي دهد. ريشه اين شيوه عمل را تنها بايد در همان انديشه و باورهاي نادرست آنان جست . اين گونه است كه اصحاب شمال بر گناه هاي بزرگ و كوچك اصرار مي ورزند و از آن كوتاه نمي آيند.(واقعه، آيات 41 و 46 و نيز حاقه، آيات 25 و 37)

در تحليل قرآني اصحاب شمال را مي بايست انسان هاي شوم و بديمني دانست كه سرانجام خوبي نداشته و نگون بختاني هستند كه جز خواري و خفت و آتش دوزخ نصيب و بهره اي نخواهند برد.(واقعه آيه 9 و 41 و نيز آيه 19)

آنان انسان هاي مرفه و بي دردي هستند كه از همه نعمت هاي خدايي بهره مند مي باشند با اين همه راه طغيان در پيش مي گيرند. (واقعه، آيات 41 و 45 ؛ و حاقه ، آيا 25 و 28)

در تحليل قراني مترفان و كساني كه از نعمت الهي بسيار برخوردارند و در رفاه بيش از اندازه قرار دارند به اسبابي دچار كفر و گمراهي مي شوند و از پذيرش دين و خواسته هاي الهي سر باز مي زنند. از اين روست كه از مترفان همواره به عنوان كساني كه دست كم در معرض خطر گمراهي هستند ياد مي شود. نمونه هايي بسياري را قرآن از روش برخورد مترفان نشان مي دهد كه گويا اين مطلب است. در اين آيات نيز مساله اتراف و رفاه بيش از اندازه را از صفات اصحاب شمال در دنيا دانسته است و آنان را كساني مي داند كه گمان مي كنند كه همه چيز ثروت است و اين سرمايه و ثروت بيش از اندازه آنان است كه مي تواند آنان را از همه چيز حتي دوزخ و خشم الهي حفظ كند. تصوري كه در ميان برخي از مردم رايج شده و گمان مي كنند كه ثروت سرمايه داران آنان را از شر دوزخ و آتش آن خواهد رهانيد.(حاقه، آيات 25 و 28)

به سبب همين خصوصيات است كه آنان در پيشگاه الهي موجوداتي بي ارزش مي باشند (واقعه، آيات 51 و 55 و نيز 41 و 56) آنان به دليل عملكرد خود در دنيا در آخرت مردمان پشيمان و اندوهكين خواهند بود.(حاقه، آيات 25 و 28 و 29 ) و از اين كه نمي توانند از نعمت هاي بهشتي بهره مند گردند در حسرت فرو مي روند.(همان)

نگون بختان در دوزخ

قرآن براي نگون بختان تصويري را ارايه مي دهد تا مردمان با پرهيز از خصوصيات ياد شده و تفكر دنيا محور و خدا و قانون گريز به خود آيند و راه و روش اصحاب شمال را بر نگزينند. از جمله بيان مي دارد كه از آنان در دوزخ با آب جوشان (واقعه ، آيات 41 و 54 و 55 و 92 و 93) و آتش (بلد، آيات 19 و 20) باد سوزان (واقعه، آيات 41 و 42) و تشنگي (همان ) خوراك چركين و خون (حاقه آيه 25 و36) و بندهاي گران و سنگين (همان ) و خوراك زقوم (واقعه، آيات 41 تا 53) با سايه اي از دود سياه(واقعه، آيات 41 تا 44) پذيرايي مي شوند.

عامل اين بدبختي همان كفر و بخل و تكذيب و خوش گذراني و گناه است كه اين گونه آنان را نگون بخت ساخته و ازنعمت بهشت و رضوان الهي محروم ساخته است.