مناسبت ها

افق هاي اخلاقي در سيره امام رضا(ع)

images بي گمان چهارده معصوم(ع) چهارده خورشيد آسمان معنويت و انسانيت هستند. هرچند كه همه آنان بازتاب نور يگانه محمدي(ص) هستند، ولي جلوه هاي گوناگون را به نمايش گذاشته اند تا هركسي از پنجره انوار و تاب مشكين عشق و محبت يكي از ايشان به حق بياويزد و با توسل به عروه وثقاي وجوديشان به سببي چنگ زند كه ميان حق و زمين آويزان است و آنان را تا كمال مقصود بالا مي برد.

خداوند در قرآن امامان را سرمشق زندگاني بشر دانسته و از همگان خواسته است تا با بهره گيري ازسيرت و سيره آنان، در مسير خلافت انساني گام بردارند و به اطاعت و عبوديت ايشان، كمال عبوديت و اطاعت از خداي يگانه را تجربه نمايند و به مقام عبوديت ربوبي دست يابند.

يكي از انوار و اسباب الهي كه مي توان به ريسمان استوار وجودش آويخت و به ولايت حبي و اطاعت، به حق متوسل شد، حضرت علي بن موسي الرضا (ع) است. نويسنده در اين مطلب بر آن است تا با نگاهي گذرا به سخنان گهربار ايشان، سيرت آنان را بنماياند و راهنمايي براي سالكان نشان دهد. اين مطلب را با هم ازنظر مي گذرانيم.

ضرورت تأسي به سيرت امام رضا(ع)

امامان معصوم(ع)، مفسران قرآن و بيان كنندگان اسرار و رازهاي بي شمار آن هستند. آنان هم چنين در سيره خود آن چه را درك كرده اند به نمايش مي گذارند و حقيقت را در جامه عمل به مردم نشان مي دهند. سخنان ايشان هم در بردارنده جوامع الكلم در هر حوزه و عرصه اي است و هم آينه اي از حقايق عرشي و رموز عرفاني است كه زندگاني بشر را متحول مي سازد.

هركسي مي تواند به فراخور خويش، از چشمه آب حيات و زندگاني ايشان برگيرد و به مقدار ظرفيت و توان خود، از شربت گواراي حقايق بنوشد. آنان درياي مواجي هستند كه از سويي به بي كرانه پيوند خورده اند و از سوي ديگر، همه حقايق را با امواج پرتحرك زندگي خويش به سطح آب مي كشانند و فرصت انتخاب و گزينش به مردم مي دهند.

همان طوركه سيرت آنان، ناطق حقايق قرآني است، سخنان ايشان نيز گوهرهائي است كه از ژرفاي هفت يا هفتاد بطن قرآن بيرون آمده تا انسان ها از آن بهره گيرند. از آن جايي كه امامان از قرآن جدايي ندارند و قرآن از ايشان جدا نيست؛ زيرا از نظر حقيقت باطني، يگانه و يكتا هستند و هريك، تفسير و تجلي آن ديگري مي باشد؛ بايد ايشان را قرآن ناطق و قرآن را حقيقت صامت ايشان دانست. به اين معنا كه حقيقت محمدي به دو شكل، جلوه گري نموده است: گاه به شكل قرآن صامت درآمده و گاه ديگر در جلوه انسان كاملي خودنمايي كرده است. بنابراين اگر انسان كامل مي خواست به شكل كتاب درآيد، قرآني مي شود و قرآن اگر مي خواست به شكل انسان كامل ظهور نمايد، به شكل معصومان(ع) درمي آيد.

براين اساس مي توان هر سخن انسان كاملي چون امام رضا(ع) را تفسيري انفسي از حقيقت قرآني دانست و هر سيرت و صورت امام رضا(ع) را تجلي حقيقت ديگري از قرآن يافت؛ زيرا قرآن و انسان كاملي چون امام رضا(ع) و ديگر معصومان(ع) دو صورت از يك حقيقت هستند كه گاه از آن به حقيقت و نور محمدي(ص) تعبير مي شود و گاه به عنوان صادر نخست، عقل اول، روح اعظم، اسم اعظم، اسم مستاثر، نور اول و مانند آن ياد مي كنند.

كساني كه مي خواهند درمسير شدن تا متاله گرديدن پيش روند و از مجراي مرجعيت نور محمدي و ربوبيت احمدي (ص) به فناي ذاتي برسند، مي بايست درعمل، زندگاني خويش را بر مدار حقانيتي قرار دهند كه معصومان (ع) و قرآن تبيين كرده اند. براين اساس هر كسي بيرون از دايره ولايت اطاعت وحب ايشان حركت كند، هرچه دارد، هيچ ندارد و در ترازوي حق و باطل، به حكم بطلان از وزن و ثقالتي بهره نمي برد و در ميزان الهي، سبك بار مي شود و در دوزخ غضب و خشم الهي در مي آيد.

اگر در سخن نبوي (ص) گفته شده كه الحق مع علي و علي مع الحق اين معنا مورد تاكيد است كه بي علي، حقي نيست و اصولا حق و علي، يگانه و يكتا هستند و دوگانگي ميان آن دو، دوگانگي مفهومي است نه دوگانگي مصداقي براين اساس اگر بر ترازوي حقانيت خداوندي چيزي باقي است و سنگيني مي كند، حقانيت علي (ع) است و اگر چنين چيزي وجود نداشته باشد، وزني و حقي نيست و تنها باطل و پوچي است. از اين رو علي(ع) را ميزان و صراط مستقيم و مانند آن گفته اند.

امام علي بن موسي الرضا (ع) به حكم يكتايي و يگانگي نورانيت نيز، مصداق همين معنا و كلام است. براين اساس اگر كسي بخواهد در مسير شدن واقعي قرار گيرد مي بايست به اين سيرت و سيره متوسل شود؛ زيرا هر يك از آنان، شرايطي را فراهم مي آورند تا انسان ها با همه شرايط و گوناگوني بتوانند درمسير شدن ، سرمشق و اسوه اي داشته باشند.

جلوه هاي مكارم اخلاق در كلام رضوي

انسان كامل، جلوه گاه حق و حقيقت الهي است. خداوند اگر به شكل و صورت انساني بخواهد تجلي و ظهور كند، در صورت خليفه در انسان كامل ظهور مي كند. بنابر اين اگر كسي بخواهد متاله شود و الله ياهو را درخود ظهور و تجلي دهد، مي بايست انسان كاملي چون معصومان (ع) را الگوي خود قرار دهد و از كلام و سخنان ايشان بهره گيرد و در شدن هاي پياپي خويش، از آن سود برد تا در مسير معراجي درست و راست حركت كند و به مقصد و مقصود برسد.

در سخنان امام رضا (ع) جلوه هاي بسياري از حق ظهور كرده است كه مي تواند به عنوان اصول كلي اخلاقي در زندگي به كار گرفته شود. از جمله اين اصول اخلاقي مي توان به اين حديث اشاره كرد كه به انسان آموزش مي دهد تا به گونه اي عمل نكند كه خود را درمعرض استهزاء قرار دهد.

زيرا برخي از اعمال انساني به گونه اي است كه اگر باطن آن ظهور يابد، بسيار زشت و زننده است. به اين معنا كه آن رفتاري در صورت حقيقت مي باشد و آدمي را به سوي خداوند و معراج مي برد كه درعمل، با كارهاي زشت و زننده همراه نباشد.

ايوب بن نوح از امام رضا (ع) روايت مي كند كه: سبعه اشياء بغير سبعه اشياء من الاستهزاء، من استغفر بلسانه و لم يندم بقلبه فقد استهزأ بنفسه، و من سال الله التوفيق و لم يجتهد فقد استهزأ بنفسه، و من استحزم و لم يحذر فقد استهزأ بنفسه، و من سال الله الجنه و لم يصبر علي الشدائد فقد استهزأ بنفسه، و من تعوذ بالله من النار و لم يترك الشهوات فقد استهزأ بنفسه، و من ذكر الله و لم يستبق الي لقائه فقد استهزأ بنفسه؛ هفت چيز بدون هفت چيز، مسخره است:

1- آن كه زبانش طلب آمرزش كند و به قلب پشيمان نباشد، چنين كسي خود را به تمسخر گرفته است؛ 2- آن كه از خدا توفيق خواهد و نكوشد، خود را مسخره كرده است؛

3- آن كه ]به ظاهر[ دورانديشي كند و برحذر نباشد، خود را مسخره كرده است؛

4- آن كه از خدا بهشت خواهد، اما سختيها را تحمل نكند، خود را مورد تمسخر قرار داده است،

5- همين طور است آن كه از آتش]دوزخ[ به خدا پناه برد و شهوتها را ترك نكند؛

6- و نيز آن كه خدا را ياد كند و براي ديدار او تلاش نكند، خود را به مسخره گرفته است. (كنز الفوائد، ج1، ص033.)

زمينه هاي اميدواري به ديگران

در حديثي ديگر، آن حضرت به 5مورد اشاره مي كند كه مي بايست در كسي جمع باشد تا بتوان به عنوان يك انسان به وي اميد داشت. به اين معنا كه اگر چنين خصلت هايي در انساني وجود نداشته باشد، اصلاً نمي توان به وي براي امور دنيا و آخرت دل بست.

ابن شبعه الحراني مرسلا قال: قال الرضا(ع): خمس من لم تكن فيه فلا ترجوه لشيء من الدنيا و الآخره : من لم تعرف الوثاقه في ارومته، و الكرم في طباعه، و الرّصانه في خلقه، و النّبل في نفسه، و المخافه لربّه؛ امام رضا(ع) فرمود: پنج چيز است كه اگر در كسي نباشد، بهره اي از دنيا و آخرت را به او اميد مدار: آن كه در تبار او استواري، و در سرشتش كرامت، و در اخلاقش صافي و خلوص، و در نفس او شرافت، و نسبت به پروردگارش بيمناكي در او ديده نشود. (تحف العقول، ص644.)

انسان هاي بي اصل و نسب، از آن جايي كه در شرايط تربيتي درست قرار نگرفته اند، كم تر مي توان به آن ها اميد خيري داشت. بررسي ها نشان مي دهد كه حتي كساني كه از جايي به جايي كوچ مي كنند، به سبب آن كه با بازدارنده هاي اخلاقي، كم تر روبه رو هستند در رفتارها، گستاخ تر و در هنجارشكني، جري تر هستند؛ زيرا وجود بستگان و خويشان در محيط زيست خود به عنوان يك بازدارنده عمل مي كند و اجازه بروز برخي از ناهنجاري هاي رفتاري را از انسان سلب مي كند. هم چنين كساني كه از اصل و نسبي برخوردار نمي باشند، در محيطي زيست مي كنند كه شرايط مساعد و مناسب تربيتي كم تري را براي ايشان فراهم مي آورد. بنابراين نمي توان از آنان اميد رفتارهايي داشت كه اميدواركننده باشد.

انسان هايي كه از بزرگواري بهره اي نبرده اند و در اخلاق ايشان اخلاصي ديده نمي شود و از شرافت برخوردار نمي باشند و خوفي و ترسي از خداوند ندارند، انسان هايي هستند كه كم تر در مسير حق و حقانيت گام برمي دارند و كم تر به ديگري كمك و ياري مي رسانند، زيرا نه ترسي از خداوند دارند تا به عنوان يك بازدارنده و انگيزه بيروني عمل كند و نه در ايشان عناصري از خصايص خوب و نيك وجود دارد تا از درون به عنوان يك عامل انگيزش عمل كند. براين اساس نمي توان از آنان اميد خيري داشت.

آن حضرت(ع) در جايي ديگر در پاسخ پرسشي كه درباره فرومايگان مي شود مي فرمايد: فرومايه كسي است كه اگر چيزي داشته باشد، آن چيز، او را از خدا غافل كند. (تحف العقول، ص244.)

در حقيقت كسي كه به سبب داشتن چيزي، از خدا غافل مي شود، انسان پست و فرومايه اي است كه درك نكرده كه همه چيزهايي كه در اختيار اوست از خداست. عدم شناخت از خداوند هستي و شناخت منزلت بلند و غني خداوند و منزلت پست و فقير خود، موجب شده است تا اينگونه، دچار فرومايگي اخلاقي و رفتاري شود و به سبب داشتن چيزكي، خدا را از ياد ببرد و از او غافل شود و رفتاري را درپيش گيرد كه نمي توان از او اميد خيري داشت؛ زيرا كسي كه به سبب چيزي چون ثروت و قدرت از خدا غافل مي شود و حق خداوند را ادا نمي كند چگونه مي تواند با اين غرور و كبر خودساخته اش به ديگري بنگرد و به او ياري رساند.

آن حضرت(ع) در سخن ديگر به اين موضوع مي پردازد كه كمال را مي بايست در اشخاص و انسان هايي جست وجو كرد كه ده خصلت و فضيلت را در خود بپروراند. چنين شخصي را مي توان عاقل شمرد و از دايره جهل و ناداني بيرون دانست و انساني كامل و خوب محسوب كرد. آن حضرت مي فرمايد: خرد شخص مسلمان كمال نيابد مگر آن كه ده خصلت در او ديده شود: اميد خير به او رود، از فتنه او ايمني باشد، خير اندك ديگران را زياد بيند و نيك بسيار خود را اندك شمارد، از اين كه زياد از او حاجتي خواسته شود خسته نگردد، همه روزگار از كسب دانش ملول نشود، فقر به خاطر خدا نزد او دوست داشتني تر از بي نيازي، و ذلت به خاطر خدا نزدش محبوب تر از عزت به واسطه دشمنش باشد و گمنامي را دوست تر از بلند آوازگي دارد.آن حضرت(ع) سپس فرمود: ده تا، و چه ده تايي! گفته شد: آن ده تا كدامند؟ حضرتش(ع) فرمود: كسي را نبيند مگر آن كه بگويد او از من بهتر و پروا پيشه تر است كه مردم دوگونه اند، آن كه از او بهتر و پرواپيشه تر است و آن كه از او بدتر و دون مايه تر، پس چون بدتر و فرومايه تر از خود را بيند، گويد: شايد خير اين پنهان است و اين برايش بهتر، اما خير من آشكار و اين براي من بدتر. و چون آن كه از او بهتر و پرواپيشه تر است را بيند، در برابرش فروتني كند تا شايد به او ملحق شود و اگر چنين كند بزرگي اش بيش، نيكي اش پاكيزه، نامش بلند و آقاي مردم روزگار خود شود. (تحف العقول، ص 344.)

آن حضرت در نكوهش خصلت هاي زشت و زننده اي كه انسان را از انسانيت دور مي كند و زندگي دنيوي و اخروي آدمي را تباه مي كند مي فرمايد: ثروت جز به پنج خصلت جمع نشود: بخل بسيار، آرزوي دراز، آز و حرص غالب، بريدن از خويشان و گزيدن دنيا بر آخرت (عيون اخبار الرضا، ج 1، صص 672- 772.)

اهميت و ضرورت گشاده رويي

اين درحالي است كه انسان حتي اگر نمي تواند به كسي از نظر مالي كمك كند، مي بايست با خوش رويي دست كم دل وي را نيازارد و بر رنج او نيفزايد، تا به اين مرحله نرسد كه لقايش را به عطايش ببخشد؛ زيرا انسان پيش از آن كه به گشاده دستي شخصي بنگرد به گشاده رويي وي دل مي بندد. بنابراين حتي اگر دست خالي برگشت، شاد و خرم برمي گردد كه به وي درشتي نشده و حرمت و كرامتش را به پرسشي و يا به هيچ نفروخته است. از اين رو امام رضا(ع) فرمود: سلطان را با پرهيز (مراقبت)، دوست را با فروتني، دشمن را بااحتياط و مردم را با گشاده رويي همراهي كن. (بحارالانوار، ج 87، ص 553.)

حضرت در جايي ديگر از اجداد طاهرش اين سخن را نقل مي كند كه پدرم از جدم، از پدرانش(ع) مرا چنين حديث نمود كه اميرالمومنين(ع) فرمود: هرگز نخواهيد توانست با ثروت خود گشايشي به زندگي مردم دهيد، پس با گشاده رويي و خوش برخوردي به ايشان وسعت دهيد كه شنيدم پيامبر خدا(ص) مي فرمود: هرگز نخواهيد توانست با ثروت هايتان به زندگي مردم وسعتي دهيد پس با اخلاق تان آنان را در فراخي و گشايش داريد. (عيون اخبار الرضا، ج 2، صص 35- 45.)

آن حضرت پس از تبيين مسايل علمي چون مشيت و اراده به مسايل اخلاقي توجه مي دهد، چنانكه مي فرمايد: مشيت، عزم چيزي، و اراده به پايان رساندن آن است. اجل آفت آرزو، كار نيك ذخيره آخرت، نيكي، غنيمت دورانديش، و تفريط، بلاي صاحب قدرت است، بخل، موجب از بين رفتن آبرو و دوست داشتن ]چيزي[ انجام ناپسندي هاست، و كريم ترين و باارزش ترين خلقيات: بخشش و نجات درمانده، برآوردن آرزوي آرزومند و كمك به تحقق اميد اميدوار است، افزودن بر شمار دوستان در زندگي و گريه كنندگان پس از مرگ است. (بحارالانوار، ص 87، ص 553)

اين ها نمونه هايي از سخنان آن بزرگوار براي هدايت مردم به شدن هاي كمالي و قرار گرفتن در مسير متاله شدن است و كسي كه به اين اصول ابتدايي پاي بند نباشد، نمي توان از او اميد داشت تا گام هاي بلندي در مسير شدن و كمالات بردارد. از اين رو گفته اند كسي كه نتواند به مسايل اخلاقي پاي بند باشد، نمي تواند به احكام شرعي و تكاليف الهي پاي بند باشد تا در مسير عبوديت گام برداشته و به حكم «فاعبد ربك حتي ياتيك اليقين» به مقام كشف اليقين، از درجات سه گانه علم اليقين و عين اليقين و حق اليقين و در نتيجه خلافت ربوبي الهي برسد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا