مدیریت آب از دیدگاه قرآن

در مقاله حاضر نویسنده به بررسی نقش و جایگاه مدیریت آب از نظر فرهنگ قرآنی در پیشرفت و آبادانی کشور و نیز اهمیت آب در تداوم چرخه زندگی پرداخته است .

در مقاله حاضر نویسنده به بررسی نقش و جایگاه مدیریت آب از نظر فرهنگ قرآنی در پیشرفت و آبادانی کشور و نیز اهمیت آب در تداوم چرخه زندگی پرداخته است .

ضرورت اصلاح الگوی مصرف آب

آب یکی از مهم ترین عوامل در ایجاد موجودات زمینی است. و لذا آب را مایه زندگی و حیات دانسته اند. با اینکه بیش از دو سوم سطح زمین را آب اشغال کرده و قاره ها را آبهای اقیانوس های بزرگی چون آرام و اطلس احاطه کرده است، با این همه مشکل بخش عظیمی از موجوداتی که در خشکی زندگی می کنند، کمبود آب به ویژه آب شیرین است.

ایران در منطقه ای از جغرافیای زمین قرار گرفته که کمبود آب شیرین در آن به طور کاملا محسوس است. در حال حاضر منازعاتی در جهان شکل گرفته که از آن به جنگ آب یاد می شود. در جهان امروز، تسلط و مدیریت آب به معنای تسلط بر ثروت و قدرت است.

البته ایران از نعمت آبهای بارانی به مقدار زیاد بهره مند است، ولی مشکل آن جاست که بیش از هشتاد درصد از آب برای کشاورزی به شکل غیراصولی استفاده می شود و بخش اعظم آن هدر می رود. این جاست که مساله مدیریت آب برای جهاد اقتصادی و توسعه و شکوفایی اقتصادی معنایی خاص می یابد که از سوی مقام معظم رهبری بر آن تاکید شده است.

رهبر انقلاب اسلامی با تاکید بر اینکه مسئولان باید اهمیت ارتقای سهم بهره وری در رشد اقتصادی کشور را برای مردم تبیین کنند، خاطر نشان کردند: از جمله اقدامات دیگری که باید در عرصه اقتصادی کشور انجام شود عبارتند از: کاهش نرخ بیکاری و افزایش اشتغال، افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی و توانمندسازی بخش خصوصی با ایجاد تعاونی ها، آماده سازی زیر ساخت های حقوقی و قانونی، حمایت از شکوفایی کار، مشارکت مستقیم مردم در اقتصاد و ایجاد زمینه های لازم برای صرفه جویی در مواد اساسی بویژه آب مصرفی در بخش کشاورزی.

حضرت آیت الله خامنه ای بر لزوم اصلاح شیوه های آبیاری و اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی تاکید کردند و افزودند: امروز در کشور ما 90 درصد آبی که ما مصرف می کنیم در بخش کشاورزی مصرف می شود. اگر شیوه های آبیاری کشاورزی را دولت بتواند به توفیق الهی اصلاح بکند و اگر از این 90 درصد ده درصد کم بشود شما ببینید چه اتفاقی می افتد. ما در بخش های دیگر- بخش خانگی، بخش صنعتی و سایر بخشهایی که به آب نیاز دارد- فقط با 10 درصد آب کشور کار می کنیم و از 10 درصد آب کشور استفاده می کنیم. اگر بتوانیم در بخش کشاورزی 10 درصد صرفه جویی کنیم ببینید چه اتفاقی می افتد. در واقع دو برابر امکانات بهره برداری در بخش غیرکشاورزی به وجود می آید که این امر بسیار با ارزشی است.

آب، مایه زندگی و حیات

آب، یکی از عناصر تشکیل دهنده، زمین است. سطح عظیمی از زمین را آب پوشانده است. همه آن چه از آن به نام موجود زنده، یاد می کنیم، وابسته به آب هستند و حیات و زندگی خود را از آن دارند. خداوند درباره نقش بنیادین آب در حیات و زندگی موجودات می فرماید: و جعلنا من الماء کل شیء حی؛ هر زنده ای را ما از آب قرار داده ایم. (انبیاء، آیه 30 و نیز نگاه کنید: نور، آیه 45)

در این میان، نقش آب شیرین و گوارا در بقا و تداوم زندگی بشر و بسیاری از گیاهان و جانوران محسوس تر است؛ چرا که آب شور و تلخ، نمی تواند تأثیر چندانی در بقای انسان و گیاهان و جانوران خشکی داشته باشد. به این معنا که بخش بزرگی از موجودات زنده ای که در خشکی زندگی می کنند، برخلاف جانوران دریایی، نیازمند آب شیرین و گوارا برای ادامه حیات خود هستند. از این رو از آب شیرین و گوارا به نام رزق الهی یاد شده است. (بقره، آیه60)

خداوند در آیات 68 تا 70 سوره واقعه از ارزشمندی آب شیرین و گوارایی که از ابرها فراهم می آید به عنوان یک نشانه خداشناسی و معادشناسی یاد می کند و انسان ها را به تدبر در این امر فرامی خواند. در حقیقت آب شیرین و گوارایی که از ابرها می بارد، منت الهی بر انسان است که می بایست شکرگزار آن باشد. (همان آیات) هر کسی با نگاهی به کیفیت و چگونگی دست یابی آدمی به آب شیرین و گوارا که از ابرها و چشمه سارها و چاه ها به دست می آید می تواند توجه خداوند به رزق بشر و ادامه حیات وی را دریابد و نسبت به این نعمت ها سپاسگزار خداوند باشد و بر مشیت خداوندی شکر نماید. (حجر، آیه22، نحل، آیه10، فرقان، آیات 48 و 49 و فاطر، آیه12)

آب شیرین و گوارا و پاکیزه به ویژه اگر سرد و خنک باشد، مطلوب بشر است و انسان این نوع آب را دوست دارد و برای او ارزشمند است. (فاطر، آیه12، ص، آیه42؛ و نیز مرسلات، آیه27) در این میان آب باران به سبب داشتن این ویژگی ها، آب مناسبی برای بشر است و لازم است تا انسان سپاسگزار بارانی باشد که این علاقه انسان را برآورده می سازد. (حجر، آیه22؛ نحل، آیه10؛ فرقان، آیات48 و 49) از این رو خداوند از آب باران به عنوان آب مبارک و پربرکت یاد می کند که نیازهای بشر و دیگر موجودات را در بهترین و آسان ترین شکل تأمین می کند. (اعراف، آیه96؛ ق، آیه90)

از آن جایی که درصد آب شیرین و گوارا نسبت به آب شور و تلخ بسیار اندک است، مسئله چگونگی مصرف یا مصرف بهینه آن در آموزه های دستوری قرآن مطرح شده است و خداوند از انسان ها خواسته تا در مصرف بهینه و به دور از هر گونه اسراف و تبذیر آب بکوشند، به طوری که هر گونه مصرف نابجا و نادرست آب گوارا و شیرین، به معنای عمل فاسد (بقره، آیه60) یا اسراف و زیاده روی (اعراف، آیه31) شناخته شده و کسانی که از مصرف بهینه تجاوز می کنند به عنوان مفسدان در زمین و انسان هایی که خداوند آنان را دوست نمی دارد، معرفی می شوند. (همان آیات)

گزارش های قرآنی بر این معنا تأکید دارد که مصرف بهینه آب به ویژه در جاهایی که کمبود آب وجود دارد، امری لازم و ضروری است. مصرف بهینه آب باید به گونه ای صورت گیرد که کمبود آب آسیبی به محیط زیست گیاهی و جانوری وارد نسازد.

از آیه155 سوره شعراء و 27 و 28 سوره قمر به دست می آید که انسان لازم است به گونه ای آب را مصرف و سهمیه بندی کند تا جانوران و گیاهان نیز از آن بهره مند شوند. این که خداوند برای ناقه صالح سهمیه ای از آب قرار داده، به معنای حق ثابتی برای جانوران و گیاهان از آب شیرین مصرفی است.

انسان ها می بایست به آب های سطحی چون آب باران، آب رودها و آب چشمه ها که در دسترس آسان بشر و شیرین و گوارا و پاک است، توجه ویژه داشته باشند و اجازه ندهند تا به هر شکلی آلوده یا اسراف شود و به درستی مصرف نشود.

اصولا آب های سطحی و روان، آب های چشم نواز و دلپذیری هستند که جلوه های زیبای آن بشر را به وجد و سرور می آورد و افسردگی و غم را از دل ها می زداید. از این رو، می بایست به جنبه های زیباشناختی و تأثیرات روانی آب های جاری توجه داشت و آن ها را به شکل نادرستی تغییر نداد. (حجر، آیه 45؛ اسراء، آیات 90 و 91؛ رحمن، آیات 46، 62 و 66 و آیات دیگر)

به هر حال، آب مایه حیات و تداوم زندگی بشر و دیگر جانوران است و در این میان آب شیرین به ویژه برای انسان و گیاهان و موجودات خشکی بسیار مهم و حیاتی است؛ چرا که بقای اینان به آب شیرین به دور از تلخی و شوری است و برای بسیاری از آنان، آب شیرین مطلوب می باشد. (فاطر، آیه12) بنابراین لازم است تا جهت بقای گیاهان و جانوران، در مصرف و مدیریت آب تلاش کنیم و به عنوان خلیفه الهی در زمین، نقش آبادسازی و ربوبیت خود را به درستی انجام دهیم.

نقش آب در زندگی

با نگاهی به مطالب پیشین می توان به درستی از نقش آب در زندگی آگاه شد. با این همه برای تبیین ارزش آب به ویژه آب های شیرین در زندگی موجودات زمینی، لازم است تا نگاهی دوباره به این موضوع داشته باشیم تا زمانی که از مدیریت آب و مصرف بهینه آن سخن گفته شد، ارزش مصرف بهینه و مدیریت آب به خوبی معلوم شود.

بی گمان آب، مهم ترین نقش را در آبادانی زمین ایفا می کند؛ زیرا در عمران و آبادانی زمین همین بس که اگر هر جا آب یافت شد، زندگی و حیات معنا می یابد. از این رو آبادی و اجتماعات بشری را به آب مرتبط دانسته اند و با نگاهی به جوامع بشری بلکه جانوری و گیاهی می توان دریافت هر جایی که آب یافت شد، زندگی و حیات معنا یافت و اجتماعات انسانی، جانوری و گیاهی شکل گرفت.

خداوند نیز در آیات بسیاری از جمله آیات 22 و 164 سوره بقره و 99 سوره انعام و 57 سوره اعراف از نقش آب در آبادانی زمین سخن به میان آورده و در آیه 6 سوره انعام به صراحت اعلام می کند که آب به ویژه آب های باران که گوارا و شیرین است با ایجاد رودها و نهرها و برکه ها، عامل اساسی در شکل گیری شهرها و تمدن های بشری بوده است.

آب افزون بر این که بهداشت و نظافت ظاهری و جسمی بشر را سبب می شود (بقره، آیه 222؛ فرقان، آیه 48)، همچنین آرامش روحی و روانی بشر را تأمین می کند. (انفال، آیه 11)

آب، مهم ترین، عامل قدرت و فزونی آن است. (انعام، آیه 6؛ هود، آیه 52) آب این نقش را از طرق مختلف ایفا می کند. از جمله این که موجب افزایش محصولات و فرآورده های غذایی، افزایش جمعیت و ثروت جوامع بشری می شود و این گونه به جوامع قدرت می بخشد.

بی گمان به همان اندازه که انسان با آب ارتباط دارد، گیاه و جانور نیز به آب وابسته است؛ زیرا مایه حیات و بقای آنان است. در این میان افزایش بارندگی، به معنای افزایش گیاه و تنوع آن در سطح زمین است و آب نقش بی بدیلی را در این زمینه ایفا می کند. از این رو بارها خداوند در آیاتی از جمله 265 سوره بقره و 99 سوره انعام و 4سوره رعد، از نقش آب در پیدایش سبزه و گیاه و باغ و بوستان سخن به میان می آورد.

از نظر قرآن، انسان و جانوران وابسته به گیاهان هستند و از حبوبات (انعام، آیه99؛ نباء، آیات 14و 15)، دانه های روغنی (مؤمنون، آیات 18و19)، میوه ها (نحل، آیات10 و 11) و برگ و چیزهای دیگر آن استفاده می کنند. افزون بر این که جانوران از علوفه و دانه ها و میوه های گیاهان استفاده کرده و انسان نیز از گوشت و شیر و پوست و دیگر فرآورده های جانوری سود می برد و تغذیه می کند. این گونه است که ارتباط تنگاتنگی میان انسان با گیاهان و نیز جانوران ایجاد می شود.

خداوند در آیاتی از جمله آیه24 سوره یونس و 10 سوره نحل، از نقش اساسی آب در دامداری و تأمین علوفه دام سخن به میان می آورد و یادآور می شود که چگونه این افزایش دام و دامداری در رشد تغذیه و سلامت آن برای انسان نقش ایفا می کند و موجبات ثروت و قدرت بشر می گردد.

به سخن دیگر، آب افزون بر این که موجبات زیبایی طبیعت با افزایش گیاهان و رونق کشاورزی می شود، موجب افزایش دام و در نتیجه ثروت و قدرت جوامع بشری نیز می شود. (یونس، آیه24؛ انعام، آیه99؛ حج، آیه5 و آیات دیگر)

بنابراین، نمی توان از نقش آب های شیرین و گوارایی که از طریق باران، چشمه سارها، چاه ها و رودها به دست می آید، در زندگی بشر غافل شد. هرگونه غفلت از این مهم به معنای کاهش ثروت و قدرت بشر و بازماندن از قافله رشد و شکوفایی تمدنی است. از این رو، لازم است تا آب هرچند که فراوان باشد، مدیریت شود، چه رسد که با کمبود جدی آبهای شیرین در سطح جهان مواجه هستیم و هرگونه اخلال و اختلال و فساد در آبهای شیرین و گوارا به معنای افساد در زمین و محیط زیست تلقی می شود و می بایست از آن پرهیز کرد.

مدیریت آب و مصرف بهینه

باتوجه به ارزشمندی و جایگاه ویژه و اختصاصی آب بویژه شیرین آن، لازم است تا همگان بسیج شوند و در مصرف درست و بهینه آب بکوشند و مصرف آن را مدیریت نمایند تا همه بخشهای گیاهی، جانوری و انسانی به درستی و متناسب به نیاز، از آب مطلوب و گوارا بهره مند شوند.

آیات قرآنی، بر مدیریت صحیح آن تأکید دارند و از انسان ها خواسته شده تا ضمن حفاظت بر منابع آبی و پرهیز از آلودگی آن، در مصرف درست و بهینه آب کوشا باشند و لذا از هرگونه اسراف و تبذیر آب پرهیز داده شده است و کسانی که به آلوده سازی آب اقدام می کنند و یا مصرف نادرست و اسراف گونه ای را در پیش می گیرند به عنوان انسان های فاسد شناسایی شده و از جرگه انسانهای محبوب خداوند خارج شده و جزو انسان های مبغوض قرار می گیرند.

این که شخص به عنوان فاسد بلکه مفسد در زمین شناخته شود و مورد خشم و غضب خداوند قرار گیرد، به معنای آن است که گامی بر خلاف فلسفه و اهداف آفرینش برداشته و فرصتهای بسیاری از دیگران سلب کرده و می بایست به سبب این ظلم و ستم بزرگ به خود و دیگران، مجازات شود. (بقره، آیه 60؛ اعراف، آیه 31)

برای این که همگان از گیاهان و جانوران و انسانها از آب به مقدار موردنیاز بهره مند شوند، لازم است تا انسان به حکم وظیفه آبادانی و عمران زمین (هود، آیه 6) و نیز به حکم خلافت الهی بر موجودات جهان (بقره، آیه 30) در شرایط عادی در مصرف به جا و درست آن بکوشد و در آبها افساد و فساد نکرده و آن را آلوده نسازد. همچنین در شرایط غیرطبیعی و دوره کمبودها و خشکسالی ها با سهمیه بندی، همه موجودات را از دسترسی به آب سالم و گوارا بهره مند سازد. از این رو هرگونه تجاوز به سهمیه بندی از سوی انسان به عنوان ظلم شناخته و تفسیر شده و به طور طبیعی مجازاتی در دنیا و آخرت بر این گونه رفتارهای ستمگرانه تعیین شده است. (بقره، آیه 60)

از روش های مدیریت آب به ویژه آب های سطحی و باران ها و سیلاب ها، ایجاد سد است. خداوند در آیاتی به نقش سدسازی در مدیریت آب و رشد و شکوفایی اقتصادی و دست یابی به تمدن های قدرت مند و ثروت مند اشاره می کند. به عنوان نمونه به سد مارب در یمن و دوره حکومت سبائیان اشاره کرده و می فرماید که این سد موجب افزایش ثروت و قدرت جامعه شد ولی به سبب کفر آنان، خداوند این سد را خراب کرد که به تبع ویرانی این سد، جامعه از رشد و شکوفایی باز ماند و از تمدن ساقط شد.

هرچند که سدسازی از سوی ذوالقرنین برای جلوگیری از اقوام یاجوج و ماموج بود، ولی از این اشارات قرآنی می توان این معنا را به دست آورد که سدهایی که ساخته می شود، باید سدهای با استحکام باشد تا در برابر امواج خروشان سیلاب ها یا اقوام مقاومت کند. سدی که ذوالقرنین ساخت، از آهن و مس گداخته بود که استحکام زیادی داشت. بنابراین، توجه به استحکام و مقاومت بالای سد در سدسازی برای مهار سیلاب ها و آب های باران و رودها ضروری است. (کهف، آیه 94 تا 97)

درباره سد مارب نیز گفته شده که از استحکام خوبی برخوردار بود. سد مارب به وسیله «سبأبن یشجب بن یعرب»، بنیان نهاده شد، گرچه اجل به او مهلت نداد تا اتمام آن را ببیند. سپس پادشاهان حمیر، کار آن را به پایان رساندند. گویند: این سد بین کوه های آن ناحیه [ دربین سه کوه] برپا شده بود و تمامی سیلاب های منطقه را مهار و ذخیره سازی می نمود. (تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 346) مفسران، آیه 16 سبأ را- که باغهای سبأ به وسیله سیل عرم نابود شد- درباره آب همین سد دانسته اند که پس از شکسته شدن و جریان آب، موجب نابودی باغها و انقراض قوم سبأ و تمدن عظیم آنان در یمن شد. (تفسیرالتحریر و التنویر، ج 22، جزء 26، ص 169-170)

مدیریت آب به معنای تغییر در محیط زیست و افزایش اکسیژن و خنک کردن محیط و بوم زیست، افزایش گیاهان و جانوران و تغییرات آب و هوا به سمت اعتدال، (بقره آیات 164 و نور آیه 45 و انبیاء آیه 30) است، زیرا هر جنبنده ای از آب پدید می آید (نور آیه 45) و زنده شدن موجودات، از آب (انبیاء آیه 30) است و اگر آب در جایی فراهم آید به ویژه آب شیرین باران که دارای خواص بسیاری خصوصا در پرورش دام و گیاه است، هم، افزایش گیاهان را سبب می شود و هم تعدیل آب و هوا را موجب می شود.

قوم سبا با مدیریت آب توانسته بودند کویری را به گلستان تبدیل کنند، ولی همین که سد از میان رفت و سیل های خروشان سد، گیاهان و جانداران و انسانهای پیرامونش را به هلاکت کشاند، پس از آن هرگز آن سرزمین رنگ آبادی و آبادانی و تمدن پیشین را ندید و تجربه دوباره ای نکرد.

نکته ای که خداوند در مدیریت آب به آن توجه می دهد، مسئله سهمیه بندی آب به ویژه در خشکسالی و مناطقی است که همواره با کمبود آب مواجه هستند. در سهمیه بندی آب می بایست به گونه ای عمل شود تا همه موجودات از گیاهان و جانوران و انسان به مقدار مناسب و مورد نیاز از آب بهره مند شوند. بنابراین، در مدیریت آب تنها اموری چون گردآوری، نگه داری و حفظ آن مطرح نیست، بلکه سهمیه بندی به مقدار مورد نیاز نیز مورد توجه قرار می گیرد. بر این اساس، هر گونه روش های علمی که بتواند مصرف را مدیریت نماید و به مقدار مورد نیاز براساس سهمیه مناسب در اختیار هر بخش از کشاورزی، دامداری، بهداشت و آشامیدن قرارگیرد، چنین مدیریتی مطلوب خواهد بود. (شعراء، 155؛ قمر27 و 28)

مشکل عمده ای که اکنون کشور ایران با آن مواجه است، مشکل مصرف نادرست آب در بخشهای گوناگون است. چنان که گفته شد، آب در بخش های گوناگون صنعتی، کشاورزی، دامداری، بهداشت و تغذیه، به درستی سهمیه بندی نشده است. با آن که ایران در منطقه کم باران جغرافیایی قرار دارد، ولی حجم عظیم آب های شیرین که در این مناطق جغرافیایی جریان دارد، به گونه ای است که در طول تاریخ، بزرگترین تمدن های بشری را پدید آورده است.

از آن جایی که بخش کشاورزی به طور نادرست از آب استفاده می کند، بخش اعظم آب های شیرین و گوارای ایران هدر می رود بی آن که مقدار افزوده کشاورزی چشم گیر باشد. این در حالی است که با بهینه سازی مصرف و سهمیه بندی آن از طریق آبیاری قطره ای و مانند آن می توان نه تنها سطح زیر کشت را افزایش داد، بلکه ثروت و قدرت ایران را با همین مقدار آب چنان بالا برد که تمدن اقتصادی شکوفایی را در جهان دوباره شاهد باشیم. باشد این گونه عمل کنیم و اجازه ندهیم تا این ثروت خدادادی اسراف شود و یا به افساد کشیده شود.

منبع : روزنامه کیهان 04/08/1390