دل انسان منزل و خانه واقعي خداوند است. اگر كعبه، صورت منزل الهي است، دل انسان، سيرت و ملكوت خانه خداوندي است. البته اين مشروط بر اين است كه انسان دل خويش را از اغيار پاك كرده و اسماء و صفات الهي سرشته در ذات خويش را فعليت بخشد.
در اين صورت است كه دل انسان، منزلگاه معشوق بي نهايتي چون خدا مي شود. خداوند در حديث قدسي كه پيامبر(ص) نقل كرده، مي فرمايد: «لم يسعني سمائي و لا ارضي ولكن يسعني قلب عبدي المؤمن؛ آسمان و زمين وسعت وجود مرا ندارد، ولي قلب بنده مؤمن من جايگاه من است.» (بحارالانوار، علامه مجلسي، ج55، ص3 و نيز شجره طوبي شيخ محمدمهدي الحائري ج1، ص51 و المبدأ و المعاد، صدرالدين شيرازي، ص 483)
اين دل حتي اگر گرفتار زلف يار شود و در كثرات وجودي گير افتد و زينت ها، زيبايي ها و خوشي هاي آفريده هاي الهي، او را در بند كند، نمي تواند دل را از اغيار پاك كند تا خانه قلب و دل براي او پاك و خالص شود. از اين رو خداوند مي فرمايد: از هرچه غير اوست، به سوي او فرار كنيد: ففروا الي الله اني لكم منه نذير مبين؛ پس به سوي خدا بگريزيد. من از سوي خداوند بيم دهنده آشكاركننده اي هستم. (ذاريات، آيه15)
دلي كه اغيار آفريده ها در آن خانه كرده است؛ منزل و خانه خداوندي نيست: ما جعل الله لرجل من قلبين في جوفه؛ خدا براي هيچ كسي دو قلب در درون وي قرار نداده است. (احزاب، آيه 4)
البته فيض روح القدس خداوندي چون باد صبا بر جان مي وزد و دل را زنده مي كند از اين رو ما بايد تنها دل را از اغيار خالي داريم تا خداوند در آن جلوه گري كند و نيازي نيست كه خود را به مشقت و رياضتهاي غير شرعي بيندازيم بلكه مي بايست همان فطرت پاك داده شده را نگه داريم تا خداوند خود تزكيه و پاكسازي كند. خداوند در قرآن مي فرمايد: اي مؤمنان! از گامهاي شيطان پيروي نكنيد؛ و هر كه از گامهاي شيطان پيروي كند هلاك مي شود؛ زيرا شيطان به كار بسيار زشت و عمل ناپسند فرمان مي دهد و اگر فضل و رحمت خداوندي بر شما نبود، هرگز هيچ يك از شما پاك نمي شديد؛ ولي خداوند هر كه را خواهد تزكيه و پاك مي كند و خداوند شنوا و داناست. (نور، آيه 12)
ضرورت دوري از خودخواهی و منيت
رسول اكرم(ص) نيز در همين باره مي فرمايد: ان لله في ايام دهركم نفحات، الا فتعرضوا لها؛ همانا در زندگاني شما نسيم هاي رحمتي از جانب خداست، آنها را با قوت بگيريد و از دست ندهيد (بحارالانوار ج86، ص221)
البته رسيدن به اين شرايط آن است كه انسان از خود بگذرد و منيت را كنار نهد و تنها خداوند را ببيند كه در جهان و جان خودش وجود دارد و همه چيز جلوه ذات الهي است. وقتي در مقام فنا در آمد (انفال، آيه 71) آن گاه است كه جان او همان جان خدايي است كه در آغاز به عنوان نفس رحمان در تن او دميده شده بود و فقر ذاتي خود را مي يابد و مي داند كه چون خداوند در خيال هم برداشته شود قالب ها فرو مي ريزد. پس بايد منيت ها برود تا خداوند در جان جلوه گري كند؛ زيرا خداوند در همه جا از جمله جان آدمي حضور مطلق دارد، ولي خيال و وهم باطل انسان، اين جلوه گري را نمي بيند.
فيض كاشاني در غزلي مي سرايد:
به عشقت دل نهادم زين جهان آسوده گرديدم
گسستم رشته جان را زتن، آهسته آهسته
زبس بستم خيال تو، تو گشتم پاي تا سر من
تو آمد رفته رفته، رفت من، آهسته آهسته
سپردم جان و دل نزد تو و خود از ميان رفتم
انسان اگر از خودش آزاد نشود نمي تواند جان خويش را جام جهان بين قرار دهد كه ملك و ملكوت را به همان وضوح كه با چشم ظاهر مي بيند با چشم باطن خويش ببيند. اين كه اصحاب پيامبر صداي فرشتگان و هجوم ايشان را نمي بينند و نمي شنوند به خاطر آن است كه دل از اغيار از جمله منيت ها پاك نكرده اند.
حكيم بن حزام گفت: بينما رسول الله(ص) في اصحابه اذ قال لهم: تسمعون ما أسمع؟ قالوا: ما نسمع من شيء! قال: اني لاسمع أطيط السماء و ما فيها شبر الا و عليه ملك ساجد أو قائم. رسول خدا در ميان اصحابش نشسته بود، از آنان پرسيد آيا آنچه را من مي شنوم مي شنويد؟ گفتند ما چيزي نمي شنويم. حضرت فرمود: من صداي فرشتگان آسمان را مي شنوم و در وجب به وجب آسمان فرشته اي در حال سجده يا نماز است.
اما اگر دل از اغيار پاك سازند، در آن زمان است كه دل، جام جهان بين خواهد شد و ملكوت آسمان و زمين بر دل به مشاهده آشكار مي گردد و انسان اهل شهود مي شود و جام جهان بين به كار مي افتد و آينه دل، همه هستي را چنان كه هست نشان مي دهد و حقيقت بر وي به عيان شهود مي شود. پيامبر(ص) اين مطلب را بارها از جمله در اين روايت كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند، گفته است: فيما رواه الجمهور عن النبي صلي الله عليه و آله و سلم قال: «لولا تكثير في كلامكم و تمريج في قلوبكم لرأيتم ما أري و لسمعتم ما أسمع؛ اگر گرفتار سخن گفتن بسيار و آشفتگي قلوب نبوديد، هر آينه هر آنچه من مي بينم شما هم مي ديديد و هر آنچه من مي شنوم شما هم مي شنيديد». (تفسيرالميزان، ج 5، ص 270)
خالي كردن دل از اغيار
انسان تا قلب را پاك از آلودگي ها و در حد نهايي از غير خدا نكند و تنها قلب را براي خداوند قرار ندهد، نمي تواند مس حقيقت بكند و ملكوت را ببيند. اين گونه است كه امير مؤمنان(ع) در مقام نفس پيامبر(ص) به تطهير الهي، در همان مقامي قرار مي گيرد كه پيامبر(ص) قرار مي گيرد. امير مؤمنان در اين باره مي فرمايد:
پيامبر(ص) چند ماه از سال را در غار حرا مي گذراند، تنها من او را مشاهده مي كردم و كسي جز من او را نمي ديد، در آن روزها، در هيچ خانه اي اسلام راه نيافت جز خانه رسول خدا كه خديجه هم در آن بود و من سومين آنان بودم. من نور وحي و رسالت را مي ديدم، و بوي نبوت را مي بوييدم، من هنگامي كه وحي بر پيامبر فرود مي آمد، ناله شيطان را شنيدم، گفتم اي رسول خدا، اين ناله كيست؟ گفت: شيطان است كه از پرستش خويش مأيوس گرديد. (نهج البلاغه، ترجمه دشتي، ص 399)
بايد خدمت دل كرد و آن را از اغيار، پاك نگه داشت و همان صفا و پاكي فطرت را همچنان حفظ كرد تا جام جهان نما شود و هستي را به حقايق بر آينه دل به نمايش گذارد. چه خوش مي سرايد حافظ:
دلا بسوز كه سوز تو كارها بكند
نياز نيم شبي دفع صد بلا بكند
ز ملك تا ملكوتش حجاب بردارند
هر آن كه خدمت جام جهان نما بكند
ز بخت خفته ملولم، بود كه بيداري
به وقت فاتحه صبح، يك دعا بكند
بسوخت حافظ و بويي به زلف يار نبرد
مگر دلالت اين دولتش، صبا بكند
پس اگر خدمت دل كنيم و خود را در معرض باد صبا كه همان نفحات الهي است و در اوقاتي خاص بويژه در سحرگاهان مي وزد قرار دهيم، مي توان اميد داشت كه جام جهان نما همچنانكه در آغاز خلقت با فطرت در كالبد آدمي قرار داده شده، حقايق نما و هستي نما باشد. پس نبايد براي شهود و رسيدن به مقامات بلند عرفاني راهي بس دراز برويم كه تنها با طهارت قلب و دل، اين شدن ممكن است؛ البته قلب، طاهر و پاك است، بلكه تنها بايد آن را همان گونه كه خداوند در هنگام خلقت گردون آفريده، حفظ كنيم تا جلوه گري نمايد.
