اخلاقی - تربیتیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

تزكيه نفس؛ آثار و بسترها

samamosدر مقاله حاضر نويسنده با مراجعه به برخي آيات وحياني، پاره اي از آثار و ثمرات تزكيه نفس و نيز بسترهاي لازم براي انجام آن را مورد بررسي قرارداده است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
اهميت تزكيه
اگر اهداف پيامبران را به اهداف ابتدايي، مياني و نهايي دسته بندي كنيم، تزكيه و تعليم بي گمان در حوزه اهداف نهايي جاي مي گيرد، زيرا هدف از خلقت آدمي خلافت الهي انسان بر زمين بوده است و اين مهم در صورتي تحقق مي يابد كه انسان به كمال اسمايي دست يابد و اسماي وديعه در ذات خويش را به فعليت رساند؛ بنابراين ضروري است كه به مسئله تعليم و تزكيه به عنوان دو امر مهم در راه رسيدن و فعليت بخشيدن به كمال اسمايي و دست يابي به خلافت الهي توجه ويژه اي مبذول دارد.

از ميان تعليم و تزكيه، نمي توان نقش هر دو را در يك حد و اندازه تلقي كرد، بلكه تعليم و تعلم نسبت به تزكيه نقش ابزاري دارد. به اين معنا كه انسان براي رسيدن به تزكيه نياز به شناخت و معرفت مسايل و امور دارد تا با بصيرت وچشماني باز حق را از باطل بازشناسد و مفيد از مضر را جدا كند. از اين رو به شناخت و دانشي نياز دارد تا راه را از چاه و هدايت را از ضلالت بازشناساند. بر اين اساس مي توان از جهت ابزاري بودن، تعليم و تعلم را بر تزكيه و تطهير مقدم داشت و از جهت غايي و ارزشي، تزكيه را بر تعليم برتر و مهم تر قلمداد كرد. در آيات قرآني مي توان هر دو نگرش ابزاري و ارزشي را در مسئله تبيين تعليم و تزكيه مشاهده كرد. در آيه 129 سوره بقره تعليم بر تزكيه مقدم داشته شده و اين تنها موردي است كه اين گونه بيان شده است. در اين آيه تعليم به جهت نقش مقدمي و ابزاري آن بر تزكيه مقدم شده است و خداوند در بيان هدف فرستادن پيامبران از زبان حضرت ابراهيم(ع) در حق حضرت اسماعيل(ع) و فرزندان و نوادگانش مي فرمايد: «اي پروردگار ما! و برانگيز در ميان ايشان رسول و پيامبري از خودشان تا بر ايشان آيات تو را برخواند و كتاب و حكمت را به ايشان تعليم دهد. به درستي كه تو خود عزيز و فرزانه اي.»
در آيات 151 سوره بقره و 164 سوره آل عمران و نيز آيه دوم سوره جمعه تزكيه بر تعليم از نظر ذكري مقدم شده است تا بر اهميت و ارزش واقعي آن تاكيد شود. در اين آيات تزكيه از نظر ارزشي و اهميت، بر تعليم مقدم شده است تا دانسته شود كه تزكيه به عنوان هدف و غايت حركت انساني از ارزش و جايگاه ويژه اي برخوردار است. در همه اين آيات تزكيه و تطهير نفوس به عنوان يكي از اهداف مهم رسالت و بعثت مورد تاكيد و توجه قرار گرفته است. سوگندهاي متعدد دربيان مسئله تزكيه خود دليل و شاهدي ديگر بر اهميت تزكيه و جايگاه ارزشي تطهير نفوس ازديدگاه قرآن است. خداوند در 9 آيه نخست سوره شمس با تكرار سوگند ها مي كوشد تا به اهميت مساله تزكيه توجه دهد.دراهميت تزكيه همين بس كه نخستين درخواست حضرت ابراهيم پس از بناي كعبه اين بوده است كه فرزندانش تحت عنايت ويژه حق تعالي از هرگونه آلودگي هايي پاك و پيراسته گردند و خداوند خود عهده دار تزكيه و تطهير ذريه وي گردد. (بقره آيات 127 و 129)
آثار تزكيه
درراستاي تبيين ارزش و اهميت تزكيه مي توان به امور ديگري نيز توجه داد. بي گمان اهميت و ارزش هرچيزي با توجه به كاركردها و نقشي كه در زندگي انساني به عهده دارد، شناخته مي شود.با بيان آثارتزكيه در زندگي انسان مي توان، از ارزش و جايگاه بلند تزكيه آگاه شد.ازاين رو در اين جا آثار فردي و اجتماعي تزكيه و ديدگاه قرآن درباره كاركردها و آثار آن بيان مي شود.
واژه تزكيه كه از ماده زكو به معناي پاكي و نمو، رشد و صلاح و شايستگي و ستايش است، (لسان العرب ج 6 ص 64) دراصطلاح قرآني به معناي تزكيه نفس درمورد نظر و توجه ويژه است. تزكيه نفس در اصطلاح قرآني، تلاش براي دست يابي به سبب هايي است كه به پاكي نفس انساني مي انجامد و اين داراي دو قسم است:

1- تزكيه نفس كه با عمل شايسته حاصل مي شود و آدمي مي كوشد تا درعمل،منش و كنش و واكنش هاي خويش، شايسته و معروف را به جا آورد و از ناشايست پرهيز كند. اين گونه تزكيه نفس كه عمل درست و مورد ستايش و پذيرش قرآن و پيامبران است، تزكيه اي است كه از سوي همگان مورد ستايش قرارگرفته و مومنان خواهان دست يابي به آن هستند و اصطلاحاً تزكيه و تطهير عملي مي باشد؛

2- تزكيه گفتاري كه ستايش ازخويش و درحقيقت از حوزه عمل بيرون است. اين گونه تزكيه نفس، امري ناپسند و مذموم است؛ زيرا شخص به جاي آن با عمل و كارهاي نيك وپسنديده، خود را تطهير و پاك نمايد با كلام وگفتار مي كوشد تا خود را پاك و مطهر بنماياند. چنين تزكيه نفسي نه تنها مقبول و پسنديده شرع و شارع نيست بلكه خداوند آن را امري مذموم دانسته است. (نگاه كنيد: مفردات راغب اصفهاني ص 380 ذيل ماده زكا) آن چه در اين نوشتار مورد توجه و تاكيد است، تزكيه عملي نفس است. نتايج و آثار چنين تزكيه اي به خود انسان برمي گردد و او از آن بهره مند مي شود.(فاطر آيه 18)
قرآن براي تزكيه عملي نفس و تطهير آن از سوي مومنان، آثار و نتايجي را برمي شمارد كه در اين جا به مهم ترين آن ها اشاره مي شود.
بي گمان هدف از همه تلاش هاي انساني، دوري از نقص و رسيدن به كمال است. انسان از همان كودكي در تلاش است تا به مطالب و خواسته هايي كه در نظرش بزرگ و مهم و ارزشي است دست يابد. رهايي از نقص و دست يابي به كمال موجب مي شود تا انسان همه حركت ها و تلاش و كوشش خود را در اين راستا سامان دهي و هدايت كند.

شناخت اينكه چه چيزي كمال است، شايد براي فطرت سالم و پاك، دشوار نباشد ولي از آن جايي كه انسان در معرض تعليم و تربيت غلط قرار مي گيرد و عوامل محيطي و بيروني و حتي برخي از تمايلات و خواهش هاي دروني، وي را به سوي ديگر سوق مي دهد، امكان اينكه در دام اشتباه و غلط بيفتد بسيار است. اين گونه است كه امور و مطالبي را كمالي و يا كمال مي شمارد كه در حقيقت كمال نماست و چيزي از كمال در خود ندارد. از اين رو نياز به تعليم و تربيت درست دارد تا وي را به سوي كمال واقعي و كمال مطلق راهنمايي و هدايت كند.
رستگاري نهايي
نقش پيامبران در حقيقت بازنمايي حقيقت و نشان دادن كمال واقعي و حقيقي به انسان است. يكي از كمالاتي كه قرآن و پيامبران به طور عموم به بشر نشان داده اند رستگاري است. رستگاري به معناي رهايي از همه نقص ها و رسيدن به كمال مطلق است. بي گمان خداوند به عنوان مصداق اتم و كامل كمال مطلق مي تواند به عنوان هدف انساني مورد توجه و اهتمام قرار گيرد. رسيدن به اين كمال به معناي رستگاري نهايي است؛ زيرا هنگامي كه انسان به كمال مطلق رسيد از آسايش و آرامشي برخوردار مي گردد كه قابل تصور و تصوير نيست. قرآن، رستگاري را به عنوان كمال انساني مورد تأكيد قرار مي دهد و از انسان مي خواهد بدان سو حركت و تلاش كند. اين گونه است كه رستگاري و فلاح به عنوان هدفي بزرگ مورد تأكيد قرآن قرار مي گيرد و به انسان مؤمن مي نماياند كه در اين راه تلاش كند. در آيه 7 و 9 سوره شمش به اين مهم اشاره مي شود كه تنها راه رسيدن به اين كمال (يعني رستگاري) تزكيه نفس است: و نفس و ما سويها قد افلح من زكيها؛ سوگند به نفس و آنچه نفس را تسويه و متعادل ساخت. به درستي كساني رستگار شدند كه تزكيه نفس كردند.
تزكيه نفس موجب مي شود كه رضايت خداوند به عنوان آفريدگار، پروردگار و مالك و صاحب اختيار انساني جلب شود. (ليل آيه 18 و 21) لذا شخص مورد توجه و عنايت ويژه خداوندي قرار گرفته و تحت ربوبيت و پروردگار او پرورش مي يابد و امكان فهم درست حقايق وجودي و نيز آيات قرآن نصيب او مي گردد و با شناخت بهتر و بيشتر در مسير كمالي حركت مي كند. (واقعه آيات77 و 79) و هرچه عمل تزكيه در انسان تشديد شود، راههاي تازه اي پيش روي وي گشوده مي شود و به مقامات جديدي دست مي يابد.
رسيدن به هر مقامي مستلزم آن است كه فرد، خود را ازنظر ظرفيتي و توانايي پذيرش، آماده سازد. اين ممكن نمي شود مگر آن كه شخص در يك حركت جوهري آنچه را از علم حقي و رشدي دريافته است عمل كند و دانش الهي خود را به شكل علم وجودي در خود ثابت گرداند. علمي كه از طريق عمل، جوهر ذات انسان مي شود موجب مي شود تا وجودش به سوي كمالي بالا رود. اين گونه است كه كلمه طيب و دانش رشدي او كه در شكل و قالب ايماني خودنمايي مي كند به كمك و ياري عمل صالح بالا مي رود و او را به مقامات برتر سوق مي دهد. از جمله اين مقامات مي توان به مقام محمود و مقام تسليم اشاره كرد.
مقام تسليم
قرآن در تبيين آثار تزكيه بيان مي دارد كه چگونه شخص مؤمن و عالم با پاكيزگي و تطهير باطني از آلودگي ها مي تواند به مقام تسليم دست يابد. اين مقام هم مي تواند فردي باشد و هم جمعي. بدين معنا كه تزكيه نفس اگر به صورت فردي باشد، انسان به مقام تسليم دست مي يابد كه مقام رهايي از هرگونه شرك و بت پرستي است و به آن چه خداوند در حق وي اعمال مي كند تسليم است و از هرگونه پليدي سالم است. مقام تسليم به معناي مقام سلامت نيز مي باشد؛ زيرا انسان تسليم در برابر خدا از هرگونه عذاب و آتش و پليدي سالم و در سلامت است. نشانه اين تسليم مي تواند قلب سليم باشد كه در برخي از آيات بدان اشاره شده است.
همچنين مقام تسليم مي تواند مقامي جمعي باشد؛ به اين معنا كه اگر انسان ها خود را تزكيه نمايند، به امتي تبديل مي شوند كه از هر پليدي و رنجي رهايي مي يابند. خداوند در آيات 128 و 129 سوره بقره با اشاره به مسأله تزكيه نفس جمعي مي فرمايد: ربنا و اجعلنا مسلمين لك و من ذريتنا امه مسلمه لك… و يزكيهم انك انت العزيز الحكيم؛ اي پروردگار ما! و قرار ده ما را مسلم و اهل تسليم خودت و نيز از فرزندان ما امتي مسلم براي تو…
در اين آيه سخن از امت تسليم است، امتي كه آيات الهي را مي خوانند و كتاب و حكمت را تعليم مي گيرند و تزكيه نفس مي كنند. از آن جايي كه بعثت و هدف هاي آن (تعليم و تزكيه) از ضروريات بنيادي براي تشكيل امت مسلمه است مي توان گفت كه مايه رسيدن امت ها به مقام تسليم در برابر خداوند، تزكيه و تطهير از آلودگي هاست.
از آن چه گفته شد، دانسته مي شود كه تزكيه نفس چه آثار مهمي مي تواند براي افراد و يا جوامع بشري داشته باشد. به اين معنا كه نقش و كاركرد تزكيه را نمي توان در حوزه فردي خلاصه كرد، بلكه آثار اجتماعي تزكيه كه به اشكال مختلف و متنوع بروز و ظهور مي كند، نشان مي دهد كه تزكيه داراي چه اهميت و ارزشي در حوزه مسايل اجتماعي جوامع بشري دارد و مسئولان امور اجتماعي تا چه حد و اندازه مي بايست به اين مهم توجه كرده و براي رسيدن و ايجاد آن برنامه ريزي و هزينه كنند.
در آيه 151 سوره بقره و نيز آيه 164 سوره آل عمران به جايگاه رفيع و ارزشمند تزكيه در مسايل اجتماعي جامعه توجه داده شده است و بيان مي شود كه چگونه خداوند بر امت اسلام منت نهاده و آنان را به كمك پيامبر اسلام(ص) تزكيه نموده و از ناپاكي ها رهايي بخشيده و امتي سالم و مسلم ايجاد كرده است. بنابراين ضروري است تا براي ايجاد جامعه سالم و كمالي و امت نمونه و شاهد به اصل تزكيه توجه ويژه اي مبذول شود. اين مهم تحقق نخواهد يافت مگر آن كه صاحبان امور اجتماعي و آموزشي و پرورشي جامعه دراين راستا برنامه ريزي و تلاش كنند.
نكته ديگري كه از اين آيات مي توان استباط كرد، مسئله آموزشي و پرورشي تزكيه است. به اين معنا كه خداوند تزكيه امت را به عنوان تزكيه پيامبر(ص) برشمرده است. اين مطلب نشان مي دهد كه مسئله تزكيه، نيازمند تعليم و پرورش از سوي كساني است كه خود به دانش و تزكيه نفس دست يافته باشند. از اين رو نمي توان امور آموزشي و پرورشي نسلها را به كساني سپرد كه خود اهل تزكيه نفس نمي باشند و در گمراهي و ضلالت به سر مي برند.
زمينه ها و بسترهاي تزكيه نفس
براي رسيدن به تزكيه نفس زمينه ها، عوامل و بسترهاي مناسبي لازم است تا شخص در فضاي مناسب بتواند خود و جامعه را تزكيه نمايد. تزكيه عملي است كه نيازمند شرايط و مقتضيات است. درآيات قرآن به اين مسئله نيز توجه داده شده تا اشخاص و نيز مديران اجتماعي و آموزشي خود و جامعه را تزكيه نمايند. از جمله اموري را كه قرآن به عنوان بستر و مقتضي تزكيه برشمرده مي توان به ايمان اشاره كرد. قرآن ايمان را راهي براي تزكيه و رشد آدمي برمي شمارد و مي فرمايد: و من ياته مومنا قد عمل الصالحات فاولئك لهم الدرجات العلي، جنات عدن تجري من تحتها الانهار خالدين فيها و ذلك جزاء من تزكي (طه آيه 75 و 76) در اين آيه بيان شده است كه ايمان به عنوان عامل و بستري مهم براي تزكيه به شمار مي آيد؛ زيرا كسي كه از ايمان برخوردار نباشد انگيزه اي براي تزكيه نفس نمي يابد و راهي را به سوي كمال واقعي نمي جويد؛ چون كه انسان هر چند به خاطر فطرت خود به سوي كمال گرايش دارد، ولي كمال را به درستي نمي شناسد و تحت تاثير محيط و تربيت ممكن است اموري را كمالي يابد كه نقص و ضدكمال است، از اين رو تنها كساني كه اهل ايمان هستند، با ياري و راهنمايي وحي مي توانند به درستي كمال را بشناسند و در راستاي آن خود را تزكيه كنند و اموري را كه ناشايست و ضدكمالي است از خود طرد نموده و تزكيه كنند.
از اين جا نقش تعليم در مساله تزكيه، خود را به عنوان بستر و مقتضي مهم نشان مي دهد؛ زيرا تزكيه درست و واقعي از امور نيازمند دانش است. تا انسان حق را از باطل و خير را از شر و كمال را از نقص باز نشناسد نمي تواند خود را تزكيه كند: زيرا اموري را كمالي مي يابد كه در حقيقت نقص است و يا امري را قابل تزكيه مي داند كه براي نفس و رسيدن به كمال مفيد است. از اين رو قرآن، تعليم را به عنوان ابزار و بستري براي تزكيه صحيح نفس برشمرده و بر مقدمي بودن آن تاكيد ورزيده است. (بقره، آيه 129)
تعليم كتب آسماني كه در همين آيه به عنوان بستري براي تزكيه ذكر شده است از باب بيان مصداقي تعليم است؛ به اين معنا كه در كتب آسماني و وحياني راه حق از باطل و نقص از كمال بازشناخته شده است و اشخاص مي توانند با بهره گيري از كتب آسماني راه را بازشناسند و خود را در مسير درست و حق، تزكيه كنند. تعليم حكمت نيز اين گونه توجيه پذير مي شود، چنان كه تشريع احكام نيز در همين مسير تبيين و تحليل مي گردد؛ زيرا انسان، خود به همه مسايلي كه وي را به كمال برساند آگاه نيست و نيازمند آگاهي و تعليم خداوندي است كه خالق و پروردگار اوست.
آموزه هاي دستوري و احكام تشريعي خداوندي كه از طريق وحي به بشر رسيده به انسان كمك مي كند تا با عمل به آنها خود را به سرعت و آساني به كمال برساند و نفس خويش را تزكيه كند و از آلودگي ها نجات دهد. در برخي از آيات قرآن كه در بيان تشريع احكام وارد شده به فلسفه و حكمت احكام اشاره شده است. به عنوان نمونه در تبيين تشريع حكمت روزه آمده است كه هدف از تشريع روزه تطهير مي باشد. در حقيقت احكام الهي به منظور دست يابي انسان به كمال و رهايي از نقص(تزكيه) جعل و تشريع شده است. در آيه 6 سوره مائده به اين مساله اشاره شده كه تشريع احكام و واجبات براي اين بوده است كه انسان به كمك عمل به احكام و قوانين، خود را تزكيه كند. تاكيد بر عمل از آن روست كه تزكيه گفتاري هيچ گونه تاثير و نقشي در تزكيه واقعي ندارد؛ انسان با گفتار نمي تواند ذات و ماهيت و شاكله وجودي اش را تزكيه كرده و به كمال رساند.
ضرورت عمل صالح براي تزكيه
آن چه موجب مي شود تا انسان شاكله وجودي خود را بر پايه آموزه هاي وحياني بازسازي و كامل نمايد، عمل صالح است. عمل صالح به معناي عمل به شايسته ها و دستورها و آموزه هاي وحياني و اجتناب از گناه و ناشايست است.
انسان با عمل صالح است كه تزكيه واقعي مي كند و در ذات و هويت خود تغيير جوهري پديد مي آورد. در آيات 75 و 76 سوره طه عمل صالح راهي براي تزكيه شمرده شده است. عمل صالح شامل هر آموزه دستوري و فرمان الهي است كه از طريق وحي تشريع شده است. از جمله اين امور مي توان به زكات (توبه آيه 103)، صدقه نجوا (مجادله آيه 12) رعايت آداب معاشرت (توبه 27 و 28)، رعايت حريم پيامبر (احزاب آيه 53) حضور در مساجد (توبه آيه 108) رعايت عفت (نور آيه 30) انفاق (ليل آيه 18 و 20) اشاره كرد. اينها تنها بخشي از احكام وحياني است كه خداوند به انسان آموخته است كه به كمك آن ها مي تواند خود را از نقص و پليدي تزكيه كند و به كمال مطلق دست يابد. تاكيد قرآن بر اين موارد يا از باب بيان مصداق است و يا از باب تاكيد خاص بر برخي از احكام تشريعي و راه هاي رسيدن به تزكيه. از اين رو نمي توان به اين مسايل و امور بسنده كرد و بايد به همه شايسته ها و احكام الهي به عنوان راه ساده و آسان و كوتاه رسيدن به تزكيه توجه داشت و از تعليم وحياني بهره مند شد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا