درسها و آموزههای ماه رمضان
بر اساس آیات و روایات، ماه رمضان و روزه آن، کلاس کارگاهی فشرده کسب تقوا و تزکیه نفس است. اینکه در این کارگاه ، چه درسها و آموزههایی باید یاد بگیریم به عنوان یک اصل اولی برای حضور در این کلاس است. نویسنده در مطلب پیش رو برخی از آموزهها و درسهایی که باید در کلاس رمضانی آموخت را بر اساس آموزههای اسلامی تبیین کرده است.
روزه، از پایههای اسلام
از درسهایی که باید از ماه رمضان آموخت، توجه به جایگاه پر اهمیت روزه در اسلام و ارزش آن در تعلیم و تزکیه انسان است. خداوند در آیه 56 سوره ذاریات ، فلسفه و هدف آفرینش انسان را عبادت خود دانسته است. اما در آیات دیگر روشن نموده مراد از عبادت و بندگی نه آن است که وی سود کند، بلکه برای آن است تا جودی کرده باشد و انسان را به جایگاهی برساند که برتر از آن نیست؛ زیرا انسان با عبادت است که به خلافت و جانشینی خداوند میرسد و شایسته این عنوان میشود. از این رو عبادت را زمینهساز، تقوایی میداند(بقره، آیه 21) که آن تقوا، انسان را برای پذیرش تعلیمات و تزکیه نفس آماده ساخته(بقره، آیات 282 و 2 تا 5 و 129 و 151) و انسان را رنگ خدایی بخشیده (بقره، آیه 138) و آماده پذیرش خلافت الهی(بقره، آیات 30 و 31) و ظهور در مظهریت ربوبیت میسازد.(آل عمران، آیه 79)
از آیات قرآنی بر میآید که برخی از اقسام عبادت از ویژگیهایی برخوردار است که در دیگر عبادات نیست. روزه به ویژه در ماه رمضان خصوصیاتی دارد که آن را در جرگه عبادت خاص قرار داده است. روزه به تعبیر صاحب جواهر از شریفترین طاعتها و برترین عبادتهاست؛ و جزو ارکان پنج گانه اسلام به شمار میرود.امام باقر(ع) فرمود: بنی الاسلام علی خمسهًْ اشیاء، علی الصلوهًْ و الزکاهًْ و الحج و الصوم و الولایه؛ اسلام بر پنج چیز استوار است، برنماز و زکات حج و روزه و ولایت و رهبری اسلامی. (فروع کافی، ج 4 ص 62، ح 1 )
امام صادق(ع) در برتری روزه بر نماز تاکید داشته و آن را برترین عبادت میداند. روزی ابوحنیفه خدمت امام صادق(ع) رسید. حضرت به وی فرمود: شنیدهام که تو در دین قیاس مىکنى؟ گفت: بلى. فرمود: واى بر تو ای نعمان! اولین کسى که قیاس کرد ابلیس بود؛ چرا که هنگام امر به سجده براى آدم (ع) گفت: مرا از آتش و او را از گل آفریدى، حالا به نظر تو کدامیک از این دو گناه، بزرگتر است؟ قتل یا زنا؟! ابو حنیفه گفت: قتل! حضرت(ع) فرمود: پس چرا براى قتل دو شاهد لازم است، ولى در زنا چهار شاهد؟! آیا مىتوان مقایسه کرد و تمثیل و قیاس به کار گرفت؟ گفت: نه! حضرت (ع) فرمود: از این دو کدام یک آلودهتر است؟ ادرار یا منى؟! گفت: ادرار! حضرت (ع) فرمود: چرا خداوند در ادرار وضو را لازم دانسته، ولى باید در منى غسل کرد؟! آیا مىتوان قیاس کرد؟ گفت: نه! حضرت (ع) فرمود: کدام یک اهمّیّت بیشتری دارد: نماز یا روزه؟ گفت: نماز! فرمود: پس چرا براى زن حائض لازم است روزه را قضا کند، ولى نماز را قضا نمىکند آیا مىتوان مقایسه کرد؟ گفت: نه…. (مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 10، ص 220 و 221)
خداوند درباره ارزش و اهمیت روزه خود میفرماید: اى كسانى كه ايمان آوردهايد، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما بودند مقرر شده بود، باشد كه پرهيزگارى كنيد. روزه در روزهاى معدودى بر شما مقرر شده است؛ ولى هر كس از شما بيمار يا در سفر باشد، به همان شماره تعدادى از روزهاى ديگر را روزه بدارد و بر كسانى كه روزه طاقتفرساست، كفارهاى است كه خوراك دادن به بينوايى است. و هر كس به ميل خود، بيشتر نيكى كند، پس آن براى او بهتر است، و اگر بدانيد، روزه گرفتن براى شما بهتر است. ماه رمضان همان ماه است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، كتابى كه مردم را راهبر، و متضمّن دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد و كسى كه بيمار يا در سفر است بايد به شماره آن، تعدادى از روزهاى ديگر را روزه بدارد. خدا براى شما آسانى مىخواهد و براى شما دشوارى نمىخواهد تا شماره مقرر را تكميل كنيد و خدا را به پاس آنكه رهنمونتان كرده است به بزرگى بستاييد، و باشد كه شكرگزارى كنيد. (بقره، آیات 183 تا 185)
روزه هر چند در مقایسه با نماز، آن تنوع و گستردگی را ندارد و مقدار واجب آن به زمان خاصی محدود شده، اما در بسترسازی برای تقوای الهی ، دستیابی به تزکیه نفس، رسیدن بهقرب الهی، صفای اندیشه و عقل و نیز دستیابی به تعلیمات مستقیم الهی، حکمتها و کمالات معرفتی از طریق تقوا (بقره، آیات 183 و 282) که بالاترین حالات نفس آدمی است، نمونه اعلای یک عبادت است تا جایی که طبق یک روایت خداوند پاداش آن را مستقیما به خود مربوط دانسته، بلکه خود را پاداش آن قرار داده است؛ زیرا همان طوری که اهل معنا و از جمله صاحب جواهر به آناشاره کرده اند، روزه به سبب ماهیت آن، از ویژگی کسب اخلاص برخوردار است؛ چرا که روزه از چشم دیگران و نگاه آنان پنهان و نهان است و کسی نمیتواند از روزه دار شدن شخص مطلع شود مگر آنکه خود ابراز کند.
رسولالله(ص) فرموده است: قال الله تعالی الصوم لی و انا اجزی به؛ روزه برای من است و من پاداش آن را میدهم. (وسائل الشیعه ج 7 ص 294، ح 15 و 16 و 27 و 30 )
در جایی دیگر رسول خدا(ص) فرموده است: من منعه الصوم من طعام یشتهیه کان حقا علی الله ان یطعمه من طعام الجنة و یسقیه من شرابها؛ کسی که روزه، او را از غذاهای مورد علاقهاش باز دارد برخداست که به او از غذاهای بهشتی بخوراند و از شرابهای بهشتی به او بنوشاند. (بحار الانوار ج 93 ص 331 )
تمرین ترک و خودداری
شاید نخستین فرمان تشریعی خداوند عمل به چیزی نباشد، بلکه ترک چیزی باشد. خداوند در نخستین فرمان خویش به حضرت آدم(ع) و همسرش فرمود: وَلاَ تَقْرَبَا هَـذِهِ الشَّجَرَهًْ فَتَكُونَا مِنَ الْظَّالِمِينَ؛ به این درخت نزدیک نشوید تا از ظالمین باشید.(بقره، آیه 35؛ اعراف، آیه 19)
این فرمان هر چند در شرایط و با ویژگیهای تکلیف شرعی وارد نشده و ترک عمل به آن، گناه به مفهوم اصطلاحی نیست، اما اولین فرمان الهی در قالب بایدها و نبایدهای تشریعی برای بشر است؛ زیرا تا پیش از این بشری نبوده و همچنین تکلیفی در قالب تشریع وضع نشده بود.
پس نخستین فرمان تشریعی نه تکوینی خداوند، فرمان ترک و خودداری و اجتناب است. ویژگی اصلی روزه از نظر ماهیت که آن را متمایز از دیگر عبادات مثل نماز و حج میکند این است که تنها «ترک» و حداکثر خودداری و «کفّ» نفس از مفطرات همراه با نیت است که آن نیز هر چند امری وجودی است اما قلبی است؛ زیرا روزه جز ترک و یا بناگذاری بر ترک مفطرات همراه با قصد قربت و امتثال مشروط به شرط یا فعلی نیست؛ از این رو این عبادت نه مانع کاری دیگر است، نه جای خاصی میخواهد، نه حرکت مخصوصی دارد، نه ذکر ویژهای میخواهد و نه حتی توجه و حضور ذهن میطلبد؛ زیرا انسان میتواند در طول روزه بخوابد، یا به کاری مشغول شود به طوری که از روزه بودن غافل گردد و یادش برود روزه است؛ اما وقتی پرسش شود میگوید: روزه دارد. پس روزه به جز اموری که در شرع به عنوان مبطلات آن شمرده شده، با تمام کارهای دیگر قابل جمع است.
پس روزه را باید تمرین ترک و خودداری از محرمات و مباحاتی دانست تا نفس بیاموزد و تربیت شود که هر چیزی را هر جایی و هر زمانی نخواهد؛ زیرا نفس انسانی، به سبب ماهیت ویژهای که دارد، از تنوع و تعدد خواستههای مادی و معنوی و دنیوی و اخروی برخوردار است. همین امر موجب میشود تا گاه گرفتار افراط و تفریط شود و حق بخشی را تضییع کرده و حق بخشی را فراتر از لازم ادا نماید و زمینه را برای خواهشهای بیجای نفسانی فراهم آورد. روزه به آدمی میآموزد تا اعتدال را میان خواستههای نفسانی برقرار کند؛ زیرا در روزه حتی برخی از مباحات نیز حرام میشود و همین امر موجب میگردد تا انسان بتواند تمرین کند چگونه مهار و مدیریت نفس را در دست گیرد. حضور نفس در کالبد جسمانی و مادی، موجب تقویت جنبه حیوانی و مادی آن شده و گرایش به خواهشهای مادی و دنیوی را افزایش میدهد. از این رو، روزه موجب میشود تا این جنبه مدیریت و مهار شود و زمینه برای جنبههای اخروی و معنوی و روحی نفس تقویت شود. بر همین اساس، حضرت امیرمومنان علی(ع) در تبیین یکی از مهمترین آموزهها و درسهایی که ماه رمضان و اصولا روزه به آدمی میآموزد، به مدیریت نفس از لذات و خواهشهای مادی و دنیوی اشاره میکند. آن حضرت(ع) میفرماید: صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام؛ روزه نفس از لذتهای دنیوی سودمندترین روزههاست. (غرر الحکم، ج 1 ص 416 ح 64)
پس برترین نوع از انواع روزهها و برترین تاثیر آن را باید در تربیت نفس و مهار و مدیریت آن دانست تا لذات دنیوی، انسان را به هر سو و هر جا نکشاند. آن حضرت (ع) همچنین در جایی دیگر میفرماید: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهیز از حرامها است همچنانکه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز میکند. (بحارالانوار، ج 93، ص 249 ) پس در کلاس درس روزه باید آموخت چگونه از اموری خودداری کنیم و ترک برخی از لذات را تمریننماییم. این گونه است که انسان میتواند بخشی از مفهوم تقوای الهی را تحقق بخشد.
کسب تقوای الهی
اصولا عبادت از جمله روزه برای کسب تقوای الهی است. خداوند در آیه 21 سوره بقره میفرماید: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اى مردم، پروردگارتان را كه شما و كسانى را كه پيش از شما بودهاند آفريده است، پرستش كنيد، باشد كه به تقوا گراييد.
در اصطلاح قرآنی، تقوا به مفهوم حفظ و نگهداری است. به این معنی که انسان نفس خویش را به گونهای حفظ کند تا از غضب الهی در امان باشد. آنچه غضب الهی را فراهم میآورد، ترک واجبات و انجام محرمات در گام نخست است. بنابراین، اگر بخواهیم سخن از تقوای الهی درباره شخصی بگوییم و او را متقی بدانیم باید بگوییم کسی متقی است که واجبات را انجام داده و محرمات را ترک میکند؛ زیرا این گونه است که خشم و غضب الهی از او دور شده و این شخص در پناه اعمال و نیاتی قرار میگیرد که موجب رضایت خداوندی است. به سخن دیگر، کسی که رضایت خداوندی را با انجام واجبات و ترک محرمات به دست میآورد در پناه سپری قرار میگیرد که او را از خشم الهی حفظ میکند.
واژه پرهیز و پرهیزکار را در فارسی معادل تقوا و متقی گرفتهاند. در فارسی امروز واژه پرهیز بیشتر در معنای اجتناب به کار میرود و نمیتواند معادل واژه عربی تقوا باشد؛ زیرا تقوا از ریشه «وقی» به معنای نگه داشت و حفظ است. از همین رو به سپر گرفتن در برابر دشمن، وقایه میگویند؛ زیرا انسان را از بلا و شمشیر و تیر و مانند آن حفظ میکند و از آسیب خوردن دور نگه میدارد.
وقتی در آیات قرآن از تقوا سخن به میان میآید مراد توجه و مواظبت و مراقبت و نگهداشت خود است. این نگهداشت تنها به دست نمیآید بلکه با تقوا و پرهیزکاری به دست میآید که به معنای مراقبت و نگه داشت است.
به نظر میرسد که روزه به سبب آنکه شامل واجبات و محرماتی است، در تحقق این مفهوم و حقیقت در نفس انسانی بسیار کارآمد است؛ زیرا از عباداتی است که تامینکننده دو بخش است، هر چند که در آن اجتناب و ترک بیشتر دیده میشود و از یک نظر غلبه دارد به طوری که روزه را کف نفس و خودداری از ترک محرمات دانسته اند، اما باید توجه داشت که برای تحقق روزه کامل لازم است تا برخی از واجبات نیز انجام گیرد.
از آنجایی که فلسفه عبادت، کسب تقوای الهی و برگرفتن سپری در برابر خشم و غضب الهی است، در روایت، از روزه به عنوان سپر از آتش دوزخ یاد شده که نماد غضب و خشم الهی است. البته این اختصاص به روزه ندارد، بلکه عمل به هر فرمان الهی از فعل واجب تا ترک حرام، همین خصوصیت را دارد. اما از باب مصداقی و تطبیق عبادت به موارد آن، رسول خدا (ص) فرموده است: الصوم جنهًْ من النار؛ روزه سپر آتش (جهنم) است. «یعنی بواسطه روزه گرفتن، انسان از آتش جهنم در امان خواهد بود.» (الکافی، ج 4 ص 162 )
تساوی فقیر وغنی
هدف از روزه آن است تا دارا و ثروتمند با تجربهای از گرسنگی و تشنگی و نداری ، فقر بینوایان را با تمام وجودش لمس و حس کند و زمینه برای همدلی و همدردی فراهم آید. وقتی همدردی ایجاد شد انسان بهتر میتواند از نظر درونی و قلبی با دیگران همراهی کند. این گونه است وقتی بینوایی را دید به سبب تجربه هر چند محدود و کوتاه از گرسنگی وتشنگی اقدامی برای جبران فقر کرده و فقیران را دستگیری میکند.
امام صادق(ع) درباره این فلسفه روزه فرموده است: انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر؛ خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی شوند. (من لا یحضره الفقیه، ج 2 ص 43، ح 1 )
البته این روایت به این نکته توجه میدهد که فلسفه روزه آن است تا شرایط به گونهای فراهم آید تا ثروتمند در سطح فقیر قرار گیرد تا این گونه دانسته شود از نظر قرآن و آموزههای اسلامی هیچ تفاوتی میان فقیر و غنی نیست؛ بلکه آنچه مایه مباهات و فخر است، دارایی و ثروت مادی و دنیوی نیست؛ بلکه اینها از زینتهای زندگی دنیوی است نه اخروی و همچنین از زینتها و آرایههای دنیا است نه انسان (کهف، آیه 46؛ قصص، آیه 60؛ حدید، آیه 20)؛ چرا که زینت حقیقی انسان و عامل کرامت وی چیزی جز تقوای الهی نیست.(حجرات، آیه 13)
خداوند با روزه همان برنامهای را به اجرا میگذارد که در حج به اجرا گذاشته است. در حج همگی باید زینتهای مادی دنیوی را کنار گذارند و یک نوع جامه سپید به تن کنند تا هر گونه تفاوت ظاهری برداشته شود و کسی به دیگری فخر نفروشد و مباهات نکند.
اصولا در این نوع کلاسهای فشرده و کارگاههای سخت است که انسان آبدیده میشود و تجربهای را میاندوزد که همه زندگیاش را تحت تاثیر خود قرار میدهد.
البته برای بیشتر مردم گذشتن از جان آسانتر از گذشتن از مال است؛ زیرا بخل تمام وجودشان را گرفته است. از این رو، حاضرند روزه مستحبی بگیرند ولی صدقه ندهند. برای این افراد لازم است برای مبارزه با نفس و هواهای آن ، صدقه دادن را تمرین کنند تا بتوانند بر این گرایش نفس غلبه کرده و چیره شوند و نفس خویش را تربیت نموده و بر خلاف خواستهها و خواهشهای آن عمل کنند. از این رو، امام صادق(ع) فرموده است : صدقه درهم افضل من صیام یوم؛ یک درهم صدقه دادن از یک روز روزه مستحبی برتر و والاتر است.(وسائلالشیعه، ج 7 ص 218، ح 6 )
فقر قیامتی
روزه کلاسی برای درک مفهوم برابری و برادری انسانی است. یعنی انسان بداند همه از یک نفس آفریده شدهاند و هیچ تفاوتی جز به تقوا میان افراد نیست و از آنجایی که تقوا یک امر باطنی است کسی نمیتواند درباره دیگری قضاوتی داشته باشد و کسی را دارای کرامت یا فاقد آن بر شمارد. پس باید به هر انسانی به سبب شرافت ذاتی، اکرام و تکریم کرد چنانکه خداوند آدم و بنی آدم را کرامت بخشید.(اسراء، آیه 70) بر این اساس، دارایی و ثروت و قدرت به معنای کرامت شخص نیست؛ چنانکه نداری نیز به معنای اهانت نیست.(فجر، آیات 15 تا 17) کسی نمیتواند دیگری را به سبب فقر و فقدان قدرت اجتماعی و سیاسی، جزو اراذل و اوباش بشمارد و خود را به سبب ثروت و قدرت از ما بهتران قلمداد کند، چنانکه معیار و شاخص کافران در ارزشگذاری دیگران این گونه است.(هود، آیه 27)
از نظر قرآن همه انسانها از فقر هویتی و ذاتی وجودی برخوردارند، به طوری که اگر عنایت و فضل الهی یک دم از کسی قطع شود نابود و نیست میشود. پس انسان نباید بر داشتههای مادی خویش تفاخر کند. البته برای بسیاری از انسانها این حقیقت آشکار است؛ زیرا هماره داراییها را از دست میدهند و در نفس و بیرون از نفس آنها همواره کمبودها و نواقص ایجاد میشود و هر از گاهی به مصیبتی گرفتار میآیند. با این همه مردم از حقیقت فقری خود غافل میشوند.
انسان در قیامت به چشم دل و بصیرت بینای تیز خویش میبیند که چگونه فقر هویتی دارد. البته کسی که خود را به خدا وصل کرده باشد، از غنای الهی برخوردار شده و فقر او به غنایی خاص تبدیل میشود.
در روایات، یکی از آموزهها و درسهایی که باید از ماه رمضان گرفته شود، موضوع فقر هویتی انسان است که در آخرت آشکار میشود. انسان اگر با خودش ره توشه تقوا را برای آخرت نبرد، در فقر محض خواهد بود.(بقره، آیه 197) ماه رمضان به انسان میآموزد با گرسنگی و تشنگی آشنا شود و درد فقیران و بینوایان را لمس کند و برای کمک به آنان برخیزد. همچنین انسان در ماه رمضان با حقیقت دیگری آشنا میشود که اگر ره توشه تقوا بر نگیرد در قیامت با فقری مواجه خواهد شد که بدتر از آن نیست. امام رضا(ع) فرمود: انما امروا بالصوم لکی یعرفوا الم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخره؛ مردم به انجام روزه امر شدهاند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. (وسائل الشیعه، ج 4 ص 4 ح 5 علل الشرایع، ص 10 )
آزمون اخلاص
انسان برای رسیدن به کمالی در عبادت باید نیت خود را خالص گرداند و تنها برای خداوند و وجهالله عملی را انجام دهد.(انسان، آیه 8) منظور از عمل اعم از ترک یا فعل است. پس اگر میخواهد کاری را انجام ندهد برای رضایت خداوند آن را انجام ندهد همان طوری که اگر کاری را انجام میدهد تنها برای رضایت الهی انجام دهد.
از نظر قرآن، اخلاص سرّى است الهى كه تنها در قلب بندگان محبوب الهى قرار مىگيرد. خداوند پيامبران بزرگ خويش را با اين صفت ستوده (مريم، آیه 51) و آن را سبب عدم سلطه شيطان معرفى مىكند.(ص، آیه 83)
كلمه اخلاص از ريشه خلص به معناى پيراستن از آميختگى و برگزيدن است و حقيقت آن، بيزارى از غير خدا (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه خلص) است.
خداوند در قرآن با بهرهگیری از واژههایی چون «اخلص» و مشتقات آن و نیز عبارتهایی چون «يريدون وجهه»، «اتّبع رضوان اللّه»، «أسلم وجهه للّه»، «نصحوا للّه»، «لنندعوا من دونه إلها»، «ابتغاء وجه ربّهم»، «لوجهاللّه»، «قربات عند اللّه»، «للّه»، «ابتغاء مرضات اللّه»، «إن أجرى إلاّ على ربّ العالمين»، «اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره» بر ارزش و اهمیت اخلاص در عبادات تاکید کرده است. از نظر قرآن، ارزش انسان به این است که اعمالش را با اخلاص انجام دهد و به این سر الهی دست یابد.(بقره، آیه 112؛ آل عمران، آیات 162 و 163؛ نساء، آیه 125) همچنین خداوند کسب تقوا را در گرو اخلاص دانسته (شعراء، آیات 109 و 110) و آن را راهی مطمئن برای تمسک به ریسمان الهی و دستاویز محکم(لقمان، آیه 22) و عامل رضایتمندی خود(فتح، آیه 18) دانسته است. پس انسان باید یاد بگیرد چگونه اخلاص را در خود ایجاد و تقویت کند؛ زیرا راهی جز آن برای انسان نیست.
البته برخی از عبادتها، به سبب آنکه طبیعت آن اقتضای ظهور و بروز دارد، احتمال ریا در آن میرود و انسان ممکن است کاری را برای خودنمایی و نشان دادن به دیگران انجام دهد. مثلا صدقهای را میدهد یا نمازی را میخواند که به سبب حرکات آشکار نماز و بالا و پایین رفتن، به چشم دیگران میآید. حج و جهاد و مانند آنها نیز چنین اقتضایی دارد. انسان نمیتواند حج رفتن یا زیارت امامان(ع) را مخفی کند و به طور طبیعی دیگران از اعمال عبادی انسان مانند حج و جهاد آگاه میشوند؛ اما روزه از عبادتهایی است که میتواند مخفی باشد و زمینه ریاورزی و خودنمایی در آن کمتر یا اصلا نیست. این گونه است که انسان میتواند رضایت خداوندی را به دست آورد، زیرا عبادتی را انجام میدهد که خالصانه و لوجهالله است.
امیرمومنان امام علی (ع) درباره نقش بسزای روزه در کسب اخلاص در انسان فرموده است: فرضالله… الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهجالبلاغه، حکمت 252 )
پس یکی از مهمترین ابزارها و وسایل کسب اخلاص ، استفاده از روزه است. انسان در کلاس روزه میتواند به دور از هر گونه ریاورزی و خودنمایی، کسب اخلاص کند، بویژه آنکه در این نوع عبادت امور ضد اخلاصی چون منت گذاری نیز وجود ندارد؛ چنانکه در احسان و انفاق و دیگر کارهای خیر چنین امکان و احتمالی وجود دارد که موجب تباهی عمل میشود.
زکات بدن و سلامت آن
زکات به معنای رشد و نمو و پاک کردن است. از نظر اسلام دادن بخشی از مال در راه خدا و در چارچوب واجبات مالی و حتی انفاق و احسان استحبابی موجب افزایش ثروت و برکت در آن میشود. همچنین برای هر چیزی زکاتی است؛ زیرا زکات همانند هرس کردن و زدن شاخههای اضافی برای افزایش و کیفیت بخشی به محصول درختان و بوتهها است.
بدن انسان نیز در طول سال با انباشت زیادی از مواد غذایی در قالب چربی و مانند آن، نیازمند هرس است. روزه موجب هرس شدن شاخ و برگهای اضافی بدن است. بررسیهای علمی نشان میدهد که با روزه ، مواد لازم بدن به یک تعادل میرسد و حتی غدههای سرطانی نیز حذف میشود؛ زیرا این غدهها از انباشت بیش از اندازه مواد غذایی پدید میآید.
درسی که از رمضان باید آموخت آن است که همواره در طول سال باید خودمان را به گونهای تربیت کنیم تا به مقدار نیاز بخوریم و مواد غذایی را در بدن خود به شکل چربی و قند اضافی ذخیره نکنیم که موجب انواع بیماریها است. پیامبر گرامی(ص) میفرماید: صوموا تَصِحّوا؛ روزه بگيريد تا تندرست باشيد. (نهجالفصاحه، ص 547 ، ح 1854)
همچنین آن حضرت میفرماید: لکل شیئی زکاهًْ و زکاهًْ الابدان الصیام؛ برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدنها روزه است. (الکافی، ج 4، ص 62، ح 3 )
درس مجاهدت و جهاد
از دیگر درسهایی که میتوان از کلاس ماه رمضان و روزه گرفت، درس مجاهدت و جهاد است. جهاد در اصطلاح تلاش نظامی است که با جان و مال در معرکه نبرد انجام میگیرد. اما نوعی از جهاد به عنوان جهاد نفس است که علیه زیاده خواهیهای نفس انجام میگیرد و جهاد اکبر نام دارد؛ زیرا انسان تا زمانی که بر دشمن درون چیره نشده نمیتواند بر دشمن بیرون غلبه کند؛ چرا که پیامبر(ص) فرموده است: أَعْدَى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْكَ؛ سرسختترین دشمنت نفس تو هست كه در میان دو پهلويت قرار دارد. بحار الأنوار، علامه، ج ۶۷، ص ۶۴؛ حكمت نامه پيامبر اعظم، محمدی ری شهری، ج ۷، ص ۴۱۸)
خداوند تغییرات بیرونی را متوقف بر تغییرات درونی در نفس دانسته و میفرماید: إِنَّ اللهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ براستی خداوند هیچ چیز از قومی را تغییر نمیدهد مگر آنکه آنان آنچه در نفسهایشان است تغییر دهند.(رعد، آیه 11)
بنابراین، تغییراتی که در عرصه جهاد اجتماعی و سیاسی و نظامی رخ میدهد، متوقف بر تغییرات درونی و روانی است.
روزه به سبب آنکه شرایط سختی را ایجاد میکند تمرینی برای مجاهدتهای نظامی است. از این رو روزه در روزهای بلند و گرم تابستان در حکم مجاهدت در میدان جهاد نظامی دانسته شده است. رسول خدا(ص) فرموده است: الصوم فی الحر جهاد؛ روزه گرفتن در گرما، جهاد است. (بحارالانوار، ج 96، ص 257 )
مهار و مدیریت نفس و اعضا
چنانکه بارها گفته و شنیده شده، هدف از روزه آموزش و پرورش نفس است. انسان با روزه مهار و مدیریت نفس را به دست میگیرد تا بر اساس رضایت خداوندی عمل کند نه خواستهها و هواهای نفسانی. بسیاری از مردم به سبب تحت تاثیرقرار گرفتن از هواهای نفسانی، خدای خویش را هواهای نفسانی قرار میدهند(فرقان، آیه 43؛ جاثیه، آیه 23) اما روزه به انسان این امکان را میدهد تا از ولایت هواهای نفسانی بیرون آمده به ولایت الهی برسد.
البته ایجاد چنین تغییری بسیار سخت و دشوار است؛ زیرا دشمنترین دشمنان انسان مسئولیت مقابله با این تغییر را به عهده دارد و اجازه نمیدهد تا چنین تغییری رخ دهد. بنابراین، لازم است تا گام به گام این تغییرات ایجاد شود. گامهای نخست تغییر با مهار اعضا و جوارح انجام میگیرد. امام صادق(ع) فرموده است: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه میگیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه دار باشند.(یعنی از گناهان پرهیز کند). (الکافی ج 4 ص 87، ح 1 )
همچنین حضرت زهرا (س)فرمود: ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزهداری که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزهاش به چه کارش خواهد آمد. (بحارالانوار، ج 93 ص 295 )
در این گام باید به سراغ مهمترین جنبه انسانی رفت و قلب را آموخت تا فرمانبردار هواهای نفسانی نباشد و بر اساس خواستههای آن رفتار نکند. از همینرو امام علی(ع) برترین حالت را صوم قلب دانسته و فرموده است: صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است. (غرر الحکم، ج 1، ص 417، ح 80 )
اگر انسان به صوم قلب و تسلط بر نفس نرسد، نباید امید داشته باشد که روزه واقعی را درک کرده و از آثار و برکات آن بهرهمند باشد. امام علی(ع) هشدار داده و فرموده است: کم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظماء و کم من قائم لیس له من قیامه الا السهر و العناء؛ چه بسا روزهداری که از روزهاش جز گرسنگی و تشنگی بهرهای ندارد و چه بسا شب زندهداری که از نمازش جز بیخوابی و سختی سودی نمیبرد.(نهجالبلاغه، حکمت 145)
تمرین صبر و استقامت
روزه یکی از بهترین وسایل و ابزارهای ایجاد و تقویت صبر و استقامت در انسان است. اگر انسانی بخواهد در مقام صابران قرار گیرد و از آثار آن بهرهمند شود، باید روزه را به عنوان بهترین ابزار به کار گیرد. در روایت است: عن الصادق (ع) فی قول الله عزوجل :«واستعینوا بالصبر و الصلوة » قال: الصبر الصوهًْ؛ امام صادق علیهالسلام فرمود: اینکه خداوند عزوجل فرموده است: از صبر و نماز کمک بگیرید، مراد از صبر، همان روزه است. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 298، ح 3 )
البته هر چه شرایط روزه گرفتن سختتر باشد، تاثیر بیشتری در تحقق و تقویت صبر خواهد داشت. در این میان خداوند به کسی که صبوری و استقامت پیشه کند از طریق فرشتگان یاری میرساند. این گونه است که روزهدار از عنایت ویژه و امدادهای غیبی الهی برخوردار میشود و با آنکه در روزهای عادی به سرعت تشنگی و گرسنگی بر او چیره میشد، در روزههایی که نیت روزه میکند بویژه روزههای ماه رمضان در اوج گرما و روزهای طولانی تابستان، احساس تشنگی و گرسنگی نمیکند یا کمتر میکند به طوری که خودش احساس میکند در وضعیت دیگری قرار دارد که خیلی بهتر از روزهایی است که روزه نمیگیرد. این قدرت و توان را خداوند از راه فرشتگان به او میرساند؛ زیرا امام صادق(ع)فرموده است: من صام لله عزوجل یوما فی شدة الحر فاصابه ظما و کل الله به الف ملک یمسحون وجهه و یبشرونه حتی اذا افطر؛ هر کس که در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را میگمارد تا دست به چهره او بکشند و او را بشارت دهند تا هنگامی که افطار کند. (الکافی، ج 4 ص 64 ح 8؛ بحار الانوار ج 93 ص 247)
شادی روزهدار
انسان شادی و سرور را دوست میدارد و آن را نشانهای از خوشبختی میداند. کسانی که در توهم خوشبختی هستند و میخواهند به خوشبختی توهمی دست یابند، از مواد و ابزارهایی استفاده میکنند که ایشان را به شادی گذرا برساند. این گونه است که به مواد مخدر رو میآورند تا احساس خوشبختی و شادی را در خود به هر شکلی شده ایجاد کنند. البته استفاده از این ابزارها برای ایجاد احساس شادی در دل و روان، تبعات سنگینی دارد؛ زیرا به دلیل آنکه تاثیر مواد مخدر است، شادی به سرعت از دست میرود و جای خود را به غم و اندوهی سنگین میدهد. افزون بر آن ، این مواد در بلندمدت تاثیر خودش را از دست داده و ناچار به مصرف بیشتر و زمان بیشتر میشوند و خود به افزایش غم و حزن و اندوه و افسردگی کمک میکند و در نهایت شخص به تباهی و مرگ سوق مییابد.
از نظر آفریدگار و پروردگار بشر، راه درست کسب شادی و سرور استفاده از این مواد نیست، بلکه شادی واقعی از راههای دیگری کسب میشود که زیباتر، برتر، سالم تر، مفیدتر، ماناتر، پایاتر و سازندهتر است. از جمله این راهها، کسب شادی از راه روزه داری است.
امام صادق(ع) فرموده است: للصائم فرحتان فرحة عند افطاره و فرحة عند لقاء ربه؛ برای روزهدار دو خوشحالی است: 1 – هنگام افطار 2 – هنگام دیدار پروردگار در وقت مردن و روز قیامت.(وسائل الشیعه، ج 7 ص 290 و 294 ح 6 و 26)
علت این شادی آن است که رضایت خداوندی و تقرب به او از راه اعمال عبادی و اطاعت، انسان را در جایگاه برتری قرار میدهد که در آن مقام اندوه و حزنی از گذشته و ترس و خوفی از آینده نیست و انسان در برترین حالت از خوشحالی قرار میگیرد.(بقره،آیات 62 و 112 و 262؛ آل عمران، آیه 170؛ انشقاق، آیه 9) از نظر قرآن شادی واقعی در رضایت خداوندی از طریق انجام انواع عبادت به دست میآید. پس اگر کسی خواهان شادی و سرور واقعی است آن را در اطاعت الهی و رضایت خداوندی بجوید.
باید روزه در ماه رمضان را تمرینی برای راهیابی به شادی واقعی دانست و از این کلاس کوتاه آموزشی و پرورشی برای رسیدن به شادی و سرور بهره گرفت. در مدت کوتاه یک ماهه رمضان انسان هر شب وقتی بر سر سفره افطار مینشیند، از شادی و سروری برخوردار میشود که بر اساس رضایت الهی فراهم آمده است. این سرور را میتوان با استفاده از انجام انواع عبادت در طول سال تکرار کرد.
تمرین روزهداری در بهار مومن
بی گمان روزهداری در ماههای گرم و بلند تابستان سخت و دشوار است. یکی از راههای کسب توان برای انجام این عمل سخت در ماههای گرم و بلند تابستان، انجام این عمل عبادی به شکل تمرینی در بهار ایمان و مومن است. رسول خدا(ص) فرمود: الشتاء ربیع المومن یطول فیه لیله فیستعین به علی قیامه و یقصر فیه نهاره فیستعین به علی صیامه؛ زمستان بهار مومن است از شبهای طولانیاش برای شب زنده داری و از روزهای کوتاهش برای روزه داری بهره میگیرد. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 302، ح 3)
پس برای اینکه بتوان در ماههای تابستان روزه واجب گرفت، بهتر آن است تا در روزهای کوتاه زمستان آن را تمرین کرد و بستری برای روزهای بلند تابستان فراهم آورد. اصولا انسان با تمرین است که به کاری عادت میکند. پس کودکان را در زمستان به روزه داری تشویق کنیم تا آمادگی انجام آن را در تابستان به دست آورند. خودمان نیز باید این رویه را در پیش گیریم تا بدن به روزه داری عادت کند و در هنگام تابستان و روزهای بلند بتوانیم سربلند از روزه واجب رمضانی بیرون آییم.
راههای دیگری نیز وجود دارد تا انسان برای روزه در روزهای سختتر آماده شود. از جمله گرفتن سه روز روزه مستحبی در هر ماه است. این روزه گرفتن هم انسان را آماده میکند و هم آثار و برکات بسیاری دارد. امام صادق(ع) فرمود: من جاء بالحسنهًْ فله عشر امثالها من ذلک صیام ثلاثهًْ ایام من کل شهر؛ هر کس کار نیکی انجام دهد ده برابر آن پاداش دارد و از جمله آنها سه روز روزه در هر ماه است. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 313، ح 33 )
همچنین روزه گرفتن در برخی از ماههای سال که ثواب و پاداش بسیاری دارد تمرینی برای انجام روزه در ماه مبارک رمضان و روزهای بلند سال است. امام کاظم (ع) فرموده است: رجب نهر فی الجنهاشد بیاضا من اللبن و احلی من العسل فمن صام یوما من رجب سقاه الله من ذلک النهر؛ رجب نام نهری است در بهشت از شیر سفیدتر و از عسل شیرینتر هرکس یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد خداوند از آن نهر به او مینوشاند. (من لا یحضره الفقیه ج 2 ص 56 ح 2؛ وسائل الشیعه ج 7 ص 350 ح 3)
افطاری دادن و بخشندگی
از دیگر درسهایی که ماه رمضان به آدمی میآموزد، عادت به اطعام و افطاری دادن به دیگران و بخشندگی است. انسانها در این ماه به سبب افزایش معنویت و ترس از قیامت و گرایش به رضوان الهی، اعمال بهتری را انجام میدهند و بسیار مهربان و دلسوز میشوند. اهل احسان و بخشندگی شده و به سادگی از حق خویش میگذرند و اهل ایثار میشوند؛ زیرا میکوشند خود را به ابرار و مقربان و سابقون نزدیک کنند و همانند اهل بیت عصمت و طهارت(ع) لوجه الله از خود ایثار و گذشت کرده و اطعام کنند(انسان، آیات 5 تا 8).
البته در قرآن آمده برای عبور از گردنهها و عقبات روز قیامت باید کارهایی انجام داد که یکی از مهمترین آنها اطعام دادن است.(بلد، آیات 12 تا 14)
در اسلام برای تشویق مردم به اطعام و افطاری دادن روزهداران روایات بسیاری وارد شده است. از جمله امام صادق(ع) فرموده است: من فطر صائما فله مثل اجره؛ هر کس روزهداری را افطار دهد، برای او هم مثل اجر روزهدار است. (الکافی، ج 4 ص 68، ح 1 ) امام کاظم(ع) نیز فرموده است: فطرک اخاک الصائم خیر من صیامک؛ افطاری دادن به برادر روزه دارت از گرفتن روزه (مستحبی) بهتر است. (الکافی، ج 4 ص 68، ح 2 )
تمرین سپاسگزاری و شکر
از نظر آیات قرآنی یکی از راههای شکر نعمت، روزه گرفتن است. برای همین است که هر گاه در کاری موفقیتی کسب شد بهترین شیوه شکرگزاری روزه گرفتن دانسته شده است. خداوند در آیه 185 سوره بقره، روزه ماه رمضان را تمرینی برای شکرگزاری دانسته است. به این معنا که روزه هم تمرین کسب تقوا و هم تمرینی برای تشکر از خداوند برای نعمتهای بسیاری است که به او داده است.
تمرین استعانت از خدا
از درسهای دیگر رمضانی تمرین استعانت جویی از خداست. از آنجایی که بر اساس آیات و روایات تفسیری استعانتجویی از صبر به استعانت جویی از روزه تفسیر شده است(بقره، آیات 45 و 153 و روایات تفسیری) باید گفت که یکی از بهترین راههای مددجویی از خدا، روزه گرفتن است. در ماه رمضان این رویه به روزه داران آموزش داده میشود و انسان میتواند از این رویه در طول سال بهره گیرد و هر گاه در کاری ناتوان بود و موفقیت خود را کم میبیند میتواند به نماز و روزه به عنوان دو عامل برای توجه و بهرهگیری از امدادهای الهی در راستای کسب موفقیت استفاده کند.
در آیات و روایات ، درسها و آموزههای دیگری برای روزه رمضان و اعمال آن بیان شده است. اما در این مختصر به همین مقدار بسنده میشود.