اهمیت بهداشت در قرآن
در مطلب حاضر نویسنده به جایگاه و اهمیت بهداشت در قرآن پرداخته و پیرامون نگاه قرآن به بهداشت جسم و تغذیه نکاتی بیان کرده است.
بهداشت به معنای حفظ صحت و سلامت است (فرهنگ فارسی ج 1 ص 611) و در اصطلاح به مجموعه فعالیتها و اقداماتی که برای بهبود و ارتقای سلامتی، تندرستی و توانایی شخص یا جامعه انجام میشود، بهداشت میگویند که دربرگیرنده همه دانشها و روشهایی است که به حفظ سلامت فرد و جامعه کمک میکند. (کتاب بهداشت؛ جمعی از پزشکان؛ وزارت بهداری، معاونت بهداشت، سال 1363)
قرآن به مسئله بهداشت در اشکال و ابعاد مختلف و متنوع آن توجه داشته و بسیاری از آموزههای آن متوجه حوزه بهداشت بدن و بهداشت روان است.
بهداشت در آموزههای قرآن و اسلام آنچنان از اهمیت و ارزش برخوردار است که نخستین کتاب عبادی فقه اسلامی با طهارت آغاز میشود و مسئله طهارت بدن و روح و روان از مهمترین اهداف آموزههای آن شمرده میشود به گونهای که هر شبانه و روز دستکم چند بار به شستشوی سر و صورت و دست به عنوان وظیفه شرعی توجه داده شده و با دستور تزکیه نفس و خودسازی بر مسئله بهداشت روانی تاکید شده است. نظافت به عنوان نخستین راه برای دستیابی به بهداشت تن در آموزههای اسلام آنچنان مطرح میشود که به عنوان جزئی از ایمان در دستور قرار میگیرد و در بهداشت دهان و دندان آنچنان تاکید میشود که مسئله مسواک زدن به عنوان دستور مستحب موکد در میان آموزهها خود را به عنوان بخشی از وضوی شرعی جا میدهد.
اهمیت بهداشت
قرآن در آیه 100 سوره مائده با طرح سؤالی میکوشد تا به اهمیت ویژه بهداشت توجه دهد و با بیدار کردن وجدان آدمی، او را به ارزش آن متوجه کند. از این رو از وی میپرسد که آیا زشتیها با پاکیها برابرند؟ از نظر قرآن انسان پاک به سوی بهداشت و پاکی گرایش دارد و از زشتی و خباثت پرهیز میکند. این آیه از پاکیزگی و بهداشت به عنوان معیاری برای ارزشگذاری میان اشیا استفاده میکند و میگوید که زیادی ناپاکیها دلیلی بر خوبی و حقانیت آن نیست بلکه ملاک و ارزشگذاری تنها میبایست پاکی آن باشد نه زیادی و افزایش حجمی و کمی آن.
از نظر قرآن پاکیزه و سالم بون و سازگاری اشیاء با طبع انسان، شرط اساسی در بهرهوری از فرآوردههای زمینی است و انسان تنها میبایست از چیزهای پاک و بهداشتی بهرهبرداری کند. (بقره آیه 168) از این رو خداوند همه چیزهای پاک و بهداشتی را حلال کرده است و چیزهایی که پلید است و یا طبع انسان آن را نمیپسندد و آن را پلید میشمارد را به عنوان حرام دانسته و دستور داده تا از زندگی و مصرف انسان بیرون رود. همچنین خداوند کسانی که مواهب پاکیزه و سالم و سازگار با طبع انسان را حرام بشمارند را به عنوان افترازنندگان به خدا مورد توبیخ و سرزنش قرار داده تا این معنا را به انسانها تفهیم کند که هر چیز پاک و پاکیزه و بهداشتی حلال است و نمیتوان آن را حرام دانسته و از محدوده بهرهوری انسان خارج کرد. (اعراف آیه 32)
قرآن میگوید انسان سالم و با شخصیت سالم به طور طبیعی گرایش به پاکی و بهداشت و بهرهمندی از چیزهای پاک و پاکیزه دارد و کسانی که از بهرهگیری از چیزهای پاک و بهداشتی خودداری میورزند در حقیقت پیروان شیطان هستند که تحت القائات او از سلامت روحی دور افتادهاند. از این رو خداوند به مردم دستور میدهد که از شیطان پیروی نکنند و از نعمتهای پاک و بهداشتی که خداوند برای آنان آفریده و با طبع سالم ایشان هماهنگ و سازگار است بهرهمند شوند. (بقره آیه 168)
چنانکه گفته شد در نگرش قرآن، پاکی و بهداشت از اهمیت ویژهای برخوردار است از اینرو هدف از تشریع قانون غسل جنابت و وضو را پاکیزه شدن اهل ایمان شمرده است تا مؤمن از نظر بدنی از بهداشت بهرهمند باشد. (مائده آیه6)
قرآن بر پایه حکمی کلی و فراگیر اعلام کرده که همه چیزهایی که پاکیزه و سالم و سازگار با طبع انسانی است حلال بوده و همه چیزهایی که ناپاک و با طبع انسانی ناسازوار است حرام میباشد. (اعراف آیه157)
اینکه خداوند مردمان را به پاکیزگی و پاکیزهها دعوت میکند و آنان را با مواهب پاکیزه و متناسب با طبع بهرهمند میسازد همه برخاسته از کرم الهی است. از اینرو با تأکید بر این نکته میکوشد تا اهمیت و ارزش پاکیزگی و بهداشت را به انسان بنمایاند. (اسراء آیه701)
دیگر آموزههای دستوری قرآنی نیز در این چارچوب نازل شده است که میتوان به مسئله ضرورت دفن و خاکسپاری مردگان اشاره کرد که به منظور سلامت و بهداشت محیطزیست افراد جامعه وارد شده است. این مسئله آنچنان حائز اهمیت بوده است که حتی قابیل پس از کشتن هابیل در جستوجوی آن بود تا جسد را بپوشاند و آثاری از پلیدی بر زمین نماند. در تعبیر قرآنی از جسد به سوآهًْ یاد شده است که پلیدی را بیان میکند. اصولاً بدن بهگونهای است که گرایش به پلیدی دارد و وقتی که روح نگه دارنده، از آن بیرون میرود پلیدی، با سرعت تمام بدن را در بر میگیرد و آثار بهداشت و پاکی را از میان میبرد. حضور کلاغی برای آموزش چگونگی دفن مردگان به این منظور بوده است که آثار پلیدی در محیط زیست بشر باقی نماند. (مائده آیه31)
مسئله دیگر که بر اهمیت و جایگاه پاکی و بهداشت در آموزههای قرآنی اشاره دارد موظف کردن مردمان به شکرگزاری و سپاس به خاطر نعمتهای پاک و بهرهمندی از مواهب موافق طبع بشر میباشد. (انفال آیه26) چنانکه محبوب بودن افراد پاکیزه و تمیز و بهداشتی در درگاه خداوند از نشانههای اهمیت و ارزش بهداشت در اسلام است.
بهداشت تغذیه و جسم
هنگامی که قرآن به بهداشت انسان توجه میدهد حوزههای مختلفی را در نظر میگیرد. از اینرو به بهداشت تن و روان و بهداشت در تغذیه اشاره میکند. مسئله بهداشت روانی در آیاتی که مرتبط با اضطراب و آرامش و خوف است بیان شده است که در اینجا مجال پرداختن به آنها نیست.
اما در مورد بهداشت بدن، قرآن به لزوم غسل از جنابت و تطهیر بدن (مائده آیه 6) و تشویق انسان به شستشو با آب، پس از خروج مدفوع (بقره آیه 222) توجه میدهد.
در بهداشت تغذیه با بیان اینکه عدم رعایت بهداشت در تغذیه، ظلم و ضرر بر نفس انسانی است میکوشد تا مردم را به رعایت آن تشویق کند. (بقره آیه57)
قرآن ملاک حلال بودن خوردنیها را پاکیزگی و سازگار بودن آنها با طبع انسانی برمیشمارد. (بقره آیه168 و مائده آیه4) و با حرام کردن هر چیز آلوده و کثیف و غیربهداشتی (انعام آیه 145) و بیان اینکه زیادهروی در خوردنیها و آشامیدنیها زمینه خشم خداوند را فراهم میآورد میکوشد تا بهداشت فردی و جمعی در جامعه افزایش یابد. (طه آیه81)
خداوند در آیه 157 اعراف تأکید میکند که هر چیز پاکیزه و سالم و سازگار با طبع آدمی حلال بوده و هر چیزی که کثیف و با طبع انسان ناسازگار است حرام میباشد.
اگر به آموزههای وحیانی همه ادیان توجه شود این نکته استنباط میشود که اهمیت به تغذیه سالم و پاکیزه و توجه به بهداشت جسم و بدن و تغذیه از اصول آموزههای آنها است. (مومون آیه 51).
سفارش به مسلمانان برای بهرهگیری از خوراکیهای پاکیزه، سالم و سازگار با طبع (بقره آیه 172) لزوم پرهیز از انفاق غذاهای نامرغوب و غیرپاکیزه (بقره آیه 267) و پرهیز از مردار خواری و یا خون و گوشت خوک و دیگر غذاهای ناپاک و غیرسالم و مضر به سلامت بدن و بهداشت (بقره آیه 173 و مائده آیه 3 و انعام آیه 145) و موارد دیگر همه بیانگر اهمیت و ارزشی است که به بهداشت تغذیه در اسلام و قرآن داده شده است.
خداوند با بیان فرآوردههایی چون شیر شتر و گاو و گوسفند به عنوان نوشیدنیهای سالم و گوارا (نحل آیه 66) و فرآوردههای درختان خرما و انگور (نحل آیه 67) و عسل طبیعی به عنوان نوشیدنی سالم و شفابخش (نحل آیه 69) و تاکید بر شیر مادر برای فرزندان (بقره آیه 233) در حقیقت به بهداشت تغذیه و اهمیت آن توجه میدهد و از مردم میخواهد که از این احکام پیروی کرده و گرفتار وسوسههای شیطان نشوند. (بقره آیه 168)
جلوههای دیگری از بهداشت
بهداشت در خاک و محیط زیست (نساء آیه 43) و بهداشت شهری (سبا آیه 15) و بهداشت لباس و ضرورت پاکیزه نگه داشتن آن و تطهیر آن از آلودگی (مدثر آیه 4) از مواردی است که قرآن بر آن تاکید میکند.
بهداشت آب و تاکید بر مطلوبیت شستشوی بدن با آب خنک و قابل شرب (ص آیه 42) و بیان تاثیر آب در زدودن آلودگیها از بدن (انفال آیه 11) و لزوم تطهیر بدن از چرک و آلودگی برای ورود به مکانهای مقدس (حج آیه 29) و خانه خدا (بقره آیه 125) افزون بر بیان اهمیت، بیانگر آن است که قرآن به همه جلوههای طهارت و بهداشت در همه حوزهها توجه دارد و از مومنان میخواهد که در امور خویش آن را مراعات کنند.
بهداشت در مسائل زناشوئی از دیگر مواردی است که قرآن بدان پرداخته و بر آن تاکید دارد. از این رو دستور میدهد که از مقاربت با همسران خویش در هنگام قاعدگی پرهیز کنند تا آسیبی به خود و همسر نرساند. (بقره آیه 222).
بهداشت در عبادت از دیگر تاکیدات قرآن است. از این رو در آموزههای آن، عبادت ارتباط تنگاتنگی با طهارت و نظافت و بهداشت دارد (بقره آیه 125) و برای ورود به مسجدالحرام و انجام مناسک طواف و حج لازم است شخص خود را تطهیر کند. (حج آیه 29) و همچنین برای هر عبادتی فرمان داده است تا شخص خود را طاهر کرده و با پاکیزگی به عبادت بپردازد. (مائده آیه 6)
به هر حال میتوان گفت که بهداشت در اسلام از مهمترین اصولی است که بر همگان رعایت آن لازم و ضروری است و نه یک حکم عادی بلکه حکم لازم و قانونی اجباری بشمار میرود.
آنچه بیان شد گوشهای از آموزههای قرآن در مورد بهداشت جسم و تغذیه بود و بهداشت روانی و روحی از موضوعی است که به تفصیل در قرآن به آن پرداخته شده است و بررسی آن مجال جداگانهای میطلبد.