بهترین موارد مصرف انفاق

بسم الله الرحمن الرحیم
خداوند در کنار نماز به انفاق توجه می دهد تا این گونه ارزش و اهمیت آن را تبیین نماید. اما پرسش این است که بهترین مصارفی که برای انفاقات مالی است، کدام است؟ بهترین است که مالی خودمان را در کجاها و برای چه کسانی صرف کنیم؟ نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی به این پرسش پاسخ داده است. با هم این مطلب را می خوانیم.
چیستی انفاق
انفاق از ریشه نفق در لغت به معناى اخراج مال از ملك(مجمع‌البيان، ج‌1‌-‌2، ص‌121) و در فرهنگ و اصطلاح قرآنی، اعمّ اعطای چیزی از مال و غير مال و از واجب و غير واجب است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه نفق) در قرآن این مفهوم افزون بر واژه «انفاق»، با واژه‌هاى دیگری چو «اعطى»، «ايتاء حق»، «ايتاء مال» و «صدقات» بیان شده است.
البته باید توجه داشت این واژه در اصل به معنای سوراخ هایی است که جانورانی چون موش صحرایی حفر می کنند و با ایجاد تونل های گوناگون راه های فرار و نیز حرکت خود را در جاهای گوناگون فراهم می آورند و خود را محدود به رفت و آمد از یک مسیر یا راه نمی کنند. چنین روشی به آنان امکان می دهد تا هر گونه بخواهند در حرکت و آمد و شد باشند و از دست دشمنان خود بگریزند بی آن که در دام آن ها بیافتند. از همین روست که به طور مجازی در معنای خدعه و مکر و حیله و دورویی به کار رفته است؛ زیرا این روش، فرصت حرکت در جهات گوناگون و هم چنین فرار را برای این دسته از افراد فراهم می کند.
پس واژه نفق و مشتقات آن در معانی مثبت و منفی به کار رفته است؛ زیرا کسی که انفاق به معنای عطا و بخشش دارد، با دادن نفقه راهی را نه تنها برای دیگری برای عبور از مشکل فراهم می آورد، بلکه راهی برای خود نیز فراهم می کند تا در زمان مناسب از آن بهره مند شود. در حقیقت شخص با انفاق مالی و غیر مالی ، راه هایی را برای عبور خود از بحران و مشکلات آینده فراهم می آورد تا به سادگی از هر راهی از مشکل برهد و در دام نیافتد. در همین رابطه به معنای رشد و نمو نیز به کار رفته است؛ زیرا راه ها و تونل های زمینی فضا را برای رشد گیاه نیز فراهم می آورد و آب و هوا و مواد مغذی را به زمین می رساند و هم چنین راه هایی برای تغییرات فراهم می آورد. این گونه است که در معنای نمو و رشد نیز به کار رفته است و بر همین اساس حتی در معنای رشد ارزشی پول یا قیمت ها نیز به کار می رود و عرب می گوید: نَمَى  السعر؛ قیمت ها رشد کرد.
البته از آن جایی که سوراخ های بسیار در زمین موجب می شود تا زمین سست شود و به سادگی بنایی که بر آن ساخته شده فروپاشد نفق به معنای متلاشی شدن و نیز هلاکت و مرگ و مانند آن آمده است؛ از این روست که به طور مجازی به در معانی چون إِضْمَحَلَّ ، إِمَّحَى، غَلا ، إِنْدَثَرَ، إِنْقَضَى ، تَلاشَى ، دَرَسَ ، زَالَ ، عَفَا ، غَابَ ، فَنِيَ ، مَاتَ ، نَفِدَ ، کَدسَ، هَلَكَ و مانند آن به کار رفته است.
در آیات قرآن نفاق به معنای منفی و انفاق به معنای مثبت مورد کار استفاده قرار گرفته است. این گونه است که در آیات قرآنی از منافقی سخن به میان آمده که با خدعه و نیرنگ خود را مسلمان نشان می دهد تا از امکانات جامعه به ویژه امنیت و آرامش و آسایش آن بهره گیرد و در موارد نیاز در خدمت دشمن بیرونی و کافران باشد؛ از این روست که این دسته به عنوان دشمن سخت تر از کافران در جایگاه پست تر در دوزخ قرار می گیرند.(نساء، آیه 145)
اهمیت و ارزش انفاق
انفاق به معنای اخراج چیزی و بخشش به دیگری می تواند مالی و غیر مالی باشد. هم چنین این بخشش و اخراج می تواند در جهت درست و نادرست نیز قرار گیرد؛ زیرا کسانی هستند که مال و ثروت یا علم و دانش خویش را برای پیشبرد کارهای زشت و نابهنجار و یا قتل و نابودی مردم و طبیعت هزینه می کنند و با دست و دلبازی برای نابودی بشر و اختراع سلاح های مرگبار از خود و مال و جان خویش مایه می گذارند؛ بنابراین، نمی توان هر گونه انفاقی را مثبت ارزیابی کرد؛ بلکه تنها انفاقی مثبت و سازنده است که برای پیشبرد اهداف انسانی – الهی باشد و موجب کمالی در انسان و طبیعت شود.
اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد: إنّ إنفاقَ هَذَا المالِ فى طاعَةِ اللَّهِ أعظَمُ نِعمَةٍ، وَإنّ إنفاقَه فى مَعاصِيهِ أعظَمُ‏ مِحنةٍ ؛  بى‏ترديد انفاق مال در طاعت خدا بزرگ‏ترين نعمت، و هزينه‏كردنش در معاصى بزرگ‏ترين مصيبت است.( غرر الحكم: 376، حديث 8463)
پس آن انفاقی، مثبت و مورد نظر قرآن است که در راستای کمالاتی الهی باشد. قرآن به این گونه انفاقات چه مالی و چه غیر مالی، ارزش و اهمیتی قائل شده و آن را در کنار نماز و عبادت خالص خود قرار داده و موجبات رستگاری و فلاح بشر دانسته است.(بقره، آیه 3)
برای این که اهمیت و ارزش انفاق به معنای اخراج مال از ملک خود و بخشش و اعطا را بدانیم باید به آثاری اشاره کنیم که خداوند در قرآن برای انفاق مثبت و سازنده بیان کرده است.
از مهم ترین آثاری که قرآن برای انفاق در امور خیر و نیک بیان کرده می توان به امنیت اجتماعی با انفاق در راستای تقویت بنیه نظامی و دفاعی(انفال، آیه 60؛ بقره، آیه 195)، رفع مشکلات اقتصادی مردم و جامعه(نور، آیه 22)، آرامش درونی و روانی(بقره، آیات 262 و 265 و 274)، آسان شدن کارها(لیل، آیات 5 و 7)، آمرزش و بخشش گناهان(بقره، آیات 267 و 268؛ آل عمران، آیات 134 و 136؛ مائده، آیه 12؛ انفال، ایات 3 و 4 و آیات دیگر)، دست یابی به مقام صالحان(منافقون، آیه 10)، مقام محسنان و نیکوکاران(آل عمران، آیه 134)، بهره مند از امدادهای خاص الهی(بقره، آیه 270)، برخوردار از سود (بقره، آیه 272؛ محمد، آیه 38؛ تغابن، آیه 16)، بهره مند از برکت الهی(بقره، آیات 245 و 261 و 265)، تزکیه و خودسازی(لیل، آیات 18 و 20)، تجارت زوال ناپذیر با خدا(فاطر، آیه 29)، بهره مند از شکر الهی در قالب ازدیاد هویت وجودی(فاطر، ایات 29 و 30؛ تغابن، آیه 17)، دست یابی به تقوای الهی(بقره، آیه 177؛ لیل، آیات 17 و 18)، تکامل و رشد و نمو معنوی و هویتی(بقره، آیات 261 و 265)، ره توشه سفر خطرناک آخرت(بقره، آیه 254؛ ابراهیم، آیه 31؛ منافقون، آیه 10)، جبران مال انفاقی از سوی خدا(سبا، ایه 39)، جلب دعای خاص پیامبر(توبه، آیه 99)، رحمت الهی(توبه، آیه 99)، فلاح و رستگاری(بقره، آیات 3 و 5؛ تغابن، آیه 16)، صداقت (بقره، آیه 177)، فرجام نیک(رعد، آیه 22)، محبت خدا(بقره، آیه 195؛ آل عمران، آیه 134)، مقام ابرار(آل عمران، آیه 92)، مقام مخبتین(حج، آیات 34 و 35)، هدایت(بقره، آیه 3 و 5) و مانند آن ها اشاره کرد.
در روایات نیز به آثار انفاق در زندگی دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی بشر اشاره شده است. به عنوان نمونه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: أرضُ القِيامَةِ نارٌ مَا خَلَا ظِلَّ المُؤمِنِ؛ فَإنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ‏ ؛ زمين قيامت يك پارچه آتش است، مگر سايبان مؤمن، زيرا صدقه‏ى مؤمن او را در سايه‏ى خود مى‏پوشاند.( كافى؛ ج 4 ، ص 3، باب فضل الصدقة، حديث 6؛ ثواب الاعمال: ص 140؛ بحار الانوار، ج  7، ص 291، باب 15، حديث 2(
حضرت امام صادق(ع) درباره نقش رشد و نمو انفاق با آن که ظاهر انفاق همان اخراج مال است، فرموده است: أنفِقْ وَأيْقِنْ بِالخَلَفِ؛ از مال خود در راه خدا هزينه كن و يقين داشته باش كه آنچه را هزينه كرده‏اى جايگزين دارد.(جامع الأخبار، ص 178، الفصل الحادى و الاربعون؛ بحار الانوار، ج 93، ص 130، باب 14، حديث 57)
ترک انفاق و بخل در این زمینه نیز آثار سوء و بدی دارد که از جمله آن پیامدی است که امام صادق عليه السلام در روایتی مى‏فرمايد: مَلعونٌ مَلعونٌ مَن وَهَبَ اللَّهُ لَهُ مَالًا فَلمْ يَتَصَدَّقْ مِنهُ بِشَى‏ءٍ ؛ ملعون است، ملعون است كسى كه خدا مالى به او بخشيده و او چيزى از آن را صدقه نداده است.( وسائل الشيعه، ج 16، ص 280، باب 41، حديث 21555؛ بحار الانوار، ج 93، ص 133، باب 14، حديث 67)
انسان باید مالش را در امور خیر و نیک صرف کند تا از تبعات بد آن در امان ماند. از جمله تبعات بد ترک انفاق می توان به این نکته اشاره کرد که رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: مَن مَنَعَ مَالَهُ مِن الأخْيَارِ إختِياراً صَرَفَ اللَّهُ مَالَهُ إلَى الأشرَارِ إضطِراراً ؛ كسى كه مالش را به اختيار خود از هزينه كردن براى خوبان منع كند، خدا مالش را به ناچار مصرف بدان خواهد كرد.(غرر الحكم، ص 293، الذم، حديث 6555؛ هداية العلم: ص 70)
البته در انفاق باید مراعات کرد و از زیاده روی پرهیز کرد ، چنان که خداوند به پیامبرش می فرماید: وَلاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا؛ و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم‏] گشاده‏دستى منما تا ملامت‏شده و حسرت‏زده بر جاى مانى.(اسراء، آیه 29)
حضرت سجاد عليه السلام نیز بر اساس این اصل قرآنی فرموده است: إنَّ مِن أخْلاقِ المُؤمِنِ الإنفاقُ عَلَى قَدْرِ الأقْتَارِ؛  بى‏ترديد از خصلت‏هاى مؤمن هزينه كردن مال در حدّ تنگدستى است. ( كافى، ج 2، ص 241، باب المؤمن و علاماته، حديث 36؛ تحف العقول، ص 282)
اين نكته‏ى بسيار مهم را نيز نبايد از ياد برد كه عمل به آيات انفاق و روايات مربوط به آن در صورتى براى انسان ميسّر است كه از بيمارى خطرناك بخل سالم باشد؛ زيرا اين خصلت نكوهيده و خطرناك براى باطن انسان هم چون ترمز شديدى است كه نمى‏گذارد انسان يك قدم به سوى عمل به آيات كتاب خدا و فرهنگ اهل بيت بردارد و در نتيجه به خاطر تعطيل آيات خدا و فرمان‏هاى اهل بيت در زندگى‏اش دچار عذاب قيامت خواهد شد! اميرالمؤمنين عليه السلام در اين زمينه مى‏فرمايد: البُخلُ يَكسِبُ العارَ وَيُدخِلُ النَّارَ ؛ بخل براى انسان كسب عار و ننگ مى‏كند و او را وارد آتش دوزخ مى‏نمايد.( جامع الأخبار: ص 178، الفصل الحادى و الاربعون؛ بحار الانوار: ج 93، ص 131، باب 14، حديث 57)
بهترین مصارف و موارد انفاق
انفاق یعنی بخشش از چیزی که انسان در اختیار دارد و می تواند به دیگران بدهد. این چیز می تواند علم ودانش باشد، یا مال و ثروت و یا حتی انفاق محبت و همدلی و همدردی با دیگران. اما آن چه در این جا مراد و منظور است همان انفاق مالی است. بهترین مصارفی که در آیات و روایات برای انفاق مالی بیان شده عبارتند از:
1. خویشاوندان: از مهم ترین موارد مصرف انفاقات مالی خویشاوندان است. هر چه شخص به انسان نزدیک تر باشد وظیفه و تکلیف شدیدتر و سخت تر خواهد بود. انسان باید اول به حکم وظیفه انفاقات مالی واجب را در باره خویشان واجب النفقه انجام دهد و سپس خویشان نیازمند. در آیات قرآنی بر این مورد مصرف بسیار تاکید شده است.(بقره، آیه 177؛ نساء، آیه 8؛ اسراء، آیات 26 و 28)
2. ناتوان و مسکین: فقیر کسی است که قدرت حرکت دارد ولی توان ایستادن روی پای خود را ندارد؛ زیرا همانند تاک و مو است که نیازمند عرشی است تا بدان تکیه کند و داربستی می خواهد که بر آن بیاویزد تا راست بماند. در حقیقت ستون فقراتی ندارد تا بر آن استوار گردد. فقیر از نظر اقتصادی درآمدی دارد ولی این درآمد نمی تواند او را سرپا نگه دارد؛ در حقیقت اقتصاد که قوام فرد و جامعه و ستون عمودی خیمه خانواده و جامعه است(نساء، آیه 5)، در شخص فقیر ضعیف و سست است و درآمد کفاف خرج و هزینه هایش را نمی دهد. پس نیازمند کمک و انفاقات مالی دیگران است تا سرپا بماند. اما مسکین کسی است که نشسته و توان حرکتی ندارد چه رسد که سرپا بماند. وضعیت او بدتر از فقیر است. بنابراین، اگر وضعیت فقیر همانند وضعیت کسی است که نیازمند نصرت است، وضعیت مسکین همانند وضعیت کسی است که نیازمند ولایت است؛ یعنی او همانند کودک شیرخوار است که باید غذا را در دهانش گذاشت. پس مسکین نیازمند ولایت دیگران است تا از عهده مخارج خود برآید؛ چرا که هیچ درآمدی ندارد و یا توان آن را ندارد تا در پی کسب و کاری برود و درآمدی داشته باشد. بر این اساس باید گفت نخستین و برترین مورد انفاق آن است که انسان به چنین شخصی کمک کند و او را تحت ولایت انفاقی خود بگیرد.(بقره، ایات 215 و 177؛ نور، آیه 22؛ نساء، آیه 8؛ روم، آیه 38)
3. جهاد در راه خدا: حفظ امنیت جامعه از امنیت فردی مهم تر و اساسی تر است. از این رو، انفاق مالی برای تجهیز عده و عده یعنی نفرات و تجهیزات بسیار مهم و اساسی است. خداوند در آیات قرآنی یکی از مصارف اساسی انفاقات مالی را جهاد دانسته واز آن به جهاد مال تعبیر نموده است.(انفال، آیه 60؛ بقره، آیات 244 و 245 و 193 و 195)
4. آزادی بردگان : آزادی بردگان به ویژه بردگان مسلمان یکی از مهم ترین موارد مصرف انفاقات مالی است. خداوند در آیاتی از قرآن صرف مال در جهت آزاد سازى بردگان را از موارد مصرف انفاق دانسته است.(بقره، آیه 177؛ نور ، آیه 33)
5. درخواست کنندگان و سائلان: لزوم صرف مال، در راه رفع نيازمندى درخواست‌كنندگان در آیه 177 سوره بقره مورد تاکید قرار گرفته است. بر اساس همین آیه انفاق مال به درخواست‌كنندگان از نشانه‌هاى صداقت و راستى انسان است و خداوند در آیات 15 تا 19 سوره ذاریات آن را به عنوان حق بر عهده دارندگان دانسته است؛ به این معنا که آنان در مال انسان شریک به شراکت مشاع هستند و باید این حق پرداخت شود.
6. در راه ماندگان و ابن سبیل: از دیگر موارد مصرف انفاقات مالی است. خداوند انفاق مال را به در راه ماندگان از نشانه‌هاى تقوا و موجب رسيدن به مقام برّ دانسته است.(بقره، آیات 215 و 177؛ اسراء، آیات 26 و 28)
7. فقیران عفیف : فقيران خويشتن‌دار و ناتوان از كسب، از مصارف انفاق است.(بقره، ایه 273)
8. والدین: از نظر قرآن انفاق مالی نسبت به والدین فقیر، جزو واجبات است؛ یعنی در حکم واجب النفقه خواهند بود. از این رو، هم آنان در اولویت هستند و هم ضروری است که به آنان کمک شود(بقره، ایه 215)
9. یتیمان: از دیگر موارد مصرف انفاقات مالی ، یتیمان ناتوان است.(بقره، آیات 215 و 177؛ نساء، آیه 8)
10. مهاجران فقیر: لزوم توجّه توانگران به مهاجرانِ نيازمند و انفاق به آن‌ها در آیات قرآنی به عنوان یکی از موارد مصرف انفاقات مالی مطرح شده است.(بقره، ایه 273؛ نور، ایه 22)
البته موارد دیگری نیز بیان شده است ولی مهم ترین و ضروری ترین موارد مصرف همین موارد پیش گفته است.