آثار و برکات عفو و احسان

بسم الله الرحمن الرحیم
عفو به معنای گذشت از گناه و خطا، نگرفتن حق و حقوق خود، تسامح، مدارا، اغماض و صفح نسبت به دیگری، یکی از مصادیق فضلیت اخلاقی احسان است. در آموزه های وحیانی اسلام بسیار بر عفو تاکید شده و زندگی اجتماعی  و سبک زندگی قرآنی و اسلامی را بر مدارا و محور آن سامان داده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا برخی از ابعاد این فضلیت اخلاقی را بر اساس آموزه های اسلامی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مفهوم شناسی عفو
عفو واژه عربی و به معنای زمینی رها و مغفولی است که هیچ گامی بر آن نهاده نشده و هیچ آثاری در آن نیست. هم چنین به معنای  آب بیش از نیازی است بدون سختی و مزاحمت به دست می آید. این واژه سپس به معنای ترک و رها کردن حق و حقوق و نیز گذشت و بخشش از خطا و گناه دیگری نیز به کار رفته است.
عفو یکی از نام ها و اسمای حسنای الهی به معنای ازاله و محو آثار گناه و هبه و بخشش بسیار است. خداوند در قرآن فرموده است: إِنَّ اللهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ؛ به راستی که خداوند عفو و غفور است.(نساء، آیه 99)
واژه عفو در معنای مجازی و حقیقی در موارد زیر به کار رفته است: 1 – عفا عنه أو له ذنبه ، وعن ذنبه : أعرض عن عقوبته وهو يستحقها ؛ عفو از گناه به معنای بخشش از حقی خود نسبت به عقوبت دیگری؛  2 – عفا الله عنه : محا ذنوبه؛ عفو خداوند از او؛ یعنی محو آثار گناه؛ 3 – عفات الريح أو نحوها المنزل أو نحوه : محته ، أزالت أثره ؛ عفو باد مانند آن از خانه به معنای محو و نابود کردن آثار خانه و مانند آن؛  4 – عفا : عن الحق : أسقطه؛ عفو از حق یعنی اسقاط حق خود؛ 5 – عفا : عن الشيء : أمسك عنه وامتنع؛ عفو از چیزی یعنی امتناع از آن؛ 6 – عفا الصوف : جزه ، قصه ؛ عفو پشم به معنای تجزیه کردن و حلاجی آن؛ 7 – عفا الشيء : كثره ؛ عفو از چیزی به معنای نمو و افزایش آن؛ 8 – عفا الشيء : كثر؛ عفو چیزی به معنای بسیاری و زیادی؛ 9 – عفا الشيء : قل ؛ به معنای ضد آن یعنی کم و اندک؛ 11 – عفا عليه في العلم : زاد عليه؛ عفو بر کسی در علم؛ زیادی در علم و دانش؛ 12 – عفات الأرض : غطاها النبات؛ عفو زمین به معنای رها کردن آن به طوری که گیاه آن را پوشش دهد ، یعنی گله و رمه به آن راه نداده و آن زمین را رها سازد تا پوشش گیاهی و علفی آن افزایش یابد؛ 13 – عفاه : أتاه يطلب معروفه ؛ عفو از او؛ آوردنی که طلب معروف در آن باشد؛ 14 – عفا الشعر : تركه حتى يطول ويكثر؛ عفو مو؛ یعنی رها کردن و ترکش تا بلند و زیاد شود.(معاجم و فرهنگ نامه های عربی)
ریشه و خاستگاه همه این معانی گفته شده به همان رها کردن و ترک چیزی است. بی گمان برخی از این معانی به کار رفته از لوازم ترک و رها است. در حقیقت لازمه ترک و رها کردن اموری چون افزایش، گذشت، بخشش، پوشش گیاهی، افزایش طول و زیادت و مانند آن ها است.
عفو در اصطلاح قرآنی، به معناى  1. گذشت از گناه و خوددارى از مجازات بر آن ؛ 2. و نيز به معناى باقيمانده مال از نفقه و خرجى كه بخشيدن آن سبب تنگدستى صاحبش نگردد، آمده است.( لسان العرب، ج 9، ص 294 و 296، «عفا»)
این مفهوم پیش گفته، در آموزه های قرآنی و روایی با واژگان دیگری چون صفح به معنای گذشت(حجر، آیه 85) و جملاتی که این مفهوم را می رساند مانند آیه 126 سوره نحل و آیه 96 سوره مومنون و آیه 34 سوره فصلت مطرح شده است.
عفو در اخلاق و احکام اسلامی
یکی از فضایل اخلاقی، عفو و گذشت انسان از حقوق خود است؛ زیرا عفو از مصادیق احسان است و در اخلاق بر احسان به دیگری تاکید بسیار شده و آموزه های قرآنی و روایی بر این خصوصیت و فضلیت تشویق و ترغیب کرده است.
به عنوان نمونه، خداوند در آیاتی از جمله آیه 34 سوره فصلت، برترى عفو و گذشت، نسبت به مقابله با بديها ، و برخورد كريمانه با عفو و اغماض از آزار و اذيّت ديگران، رفتارى شايسته (حجر، آیه 85) را مورد تاکید قرار می دهد. خداوند حتی در آیه 60 سوره حج به مسلمانان مورد ستم واقع شده از سوى مشركان، در مورد عفو و گذشت از آنها توصيه و سفارش می کند تا این گونه برتری عفو را نسبت به مجازات  وعقوبت مورد تاکید قرار می دهد. به سخن دیگر، اگر انسان بخواهد دیگران را به اسلام دعوت کند باید مشکلات و مصیبت هایی که از سوی دیگران می رسد تحمل کند و با صبر و حلم و شکیبایی و بردباری اجازه دهد تا دیگران با روحیه احسانی و اخلاق کریمانه مردمان آشنا شوند.
با نگاهی به آموزه های قرآنی به دست می آید که عفو و گذشت ، نسبت به مقابله به مثل مورد پسند خداوند است.(نحل، آیه 126) و حتی پيامبر(صلى الله عليه وآله) مأمور به عفو در قبال بديهاى مشركان است.(مومنون، آیه 96)
از نظر قرآن به طور کلی عفو و گذشت انسان از حق خويش، امری ارزشمندى و حتی مستحب است(بقره، آیه 237؛ نحل، آیه 126) و این ارزشمندی و استحباب به ویژه در شرایطی چون قدرت بر انتقام و عقوبت(بقره، آیه 178) و ناتوانی طرف مقابل به ویژه در امور مالی(بقره، آیه 280) و تخلفات جنگی (آل عمران، آیه 152) ، اختلافات خانوادگی (نساء، آیه 128) و مانند آن ها، بیش تر از موارد دیگری چون ناتوان از مجازات و عقوبت است. به این معنا که گاه انسان به سبب ناتوانی از انتقام و مجازات و عقوبت دست بر می دارد و آن را ترک و رها می کند در حالی که اگر قدرت می داشت بدون اغماض ، مجازات و عقوبت را انجام می داد. پس اگر در این موارد عفو می کند از سر ناچاری است که ارزش کم تری دارد هر چند که بی ارزش نیست بلکه حتی مستحب است تا به این رویه خو گرفته و عادت به عفو نماید.
آثار و کارکردهای عفو و گذشت
در آیات و روایات برای عفو و گذشت کارکردها ، آثار و برکاتی بیان شده که به برخی از آن ها در این جا اشاره می شود.
1. مقام صابران: کسی که از حق و حقوق خود می گذرد و از گناه و خطا و بدهکاری و اشتباهات دیگران در می گذرد، به مقام صابران می رسد و از مواهب و آثار آن بهره مند می شود.(نحل، آیه 126)
2. مقام محسنان: هم چنین اهل عفو و گذشت ، به مقام نیکوکاران و محسنان دست یافته و ازآثار این مقام در دنیا و آخرت بهره مند خواهد شد.(آل عمران، آیه 134؛ مائده، آیه 13؛ نساء، آیه 128) «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: أَحسنُ اَفعالِ المُقتَدِرِ، اَلعَفْوُ؛ عفو و اغماض، نيکوترين عَمل يک انسان مقتدر و تواناست. (فهرست غرر، ص ۲۵۲)
3. تخفیف احکام: عفو الهی نسبت به مردمان موجب کاهش شدت احکام و آسان در آن شده است. به این معنا که اگر خداوند نسبت به مردمان گذشت و عفو نداشت احکامی که بر آنان تکلیف می شد بسیار سخت تر و شدیدتر بود؛ ولی خداوند نسبت به آدمی از نام عفو ظهور کرد و همین امر موجب شد تا احکام تخفیف یابد.(بقره، آیه 187؛ نساء، آیات 43 و 97 تا 99) خداوند در آیه 101 سوره مائده در تعلیل بيان نكردن و مكلّف نساختن مردم به پاره اى از احكام، تشریح می کند که این امر پرتوى از عفو خداوند متعال نسبت به مردمان بوده  است.
4. مقام متقین و پرهیزگاران: یکی از آثار عفو و گذشت نسبت به دیگری و نادیده گرفتن و رها کردن حق و حقوق خود و احسان به دیگری، ورود به جرگه متقیان و پرهیزگاران است(آل عمران، آیات 133 و 134؛ نساء، آیه 128؛ بقره، آیه 237)؛ زیرا چنین رفتاری از هر کسی به معنای مراقبت نسبت به کارهایی است که باید انجام دهد و کارهایی که باید ترک کند. این گونه است که هماره مراقب است تا اعمالی را انجام دهد که مورد رضایت خداوند است. اصولا هدف اصلی عبادت که هدف و فلسفه آفرینش انسان و جن است(ذاریات، آیه 56) رسیدن به مقام متقیان و پرهیزگان است.(بقره، آیه 21) خداوند در آیه 237 سوره بقره بیان می کند عفو و چشم پوشى از حقوق خويش، راهى نزديك تر به تقوا و کسب آن است. پس انسان اگر بخواهد میانبر برود و به آسانی به آخرین هدف و غایت عبادت یعنی تقوا و مقام متقین برسد باید از راه عفو و گذشت بهره گیرد.
5. کفاره گناه: اگر انسان بخواهد کفاره گناهان خود را بدهد و گناهان وی پوشیده و نادیده گرفته شود، باید خود اهل عفو و گذشت باشد. البته اگر انسان در شرایط سختی چون قصاص از حق خویش بگذرد و از جان جانی و قاتل در گذرد، چنین عفو و گذشتی ارزشمند است و کفاره گناهان خود بخشش گر و عفو کننده می شود.(مائده، آیه 45) البته این برداشت از جمله «فمن تصدّق به» است که به معنای كسى است كه قصاص را عفو كند.(انوارالتنزيل، بيضاوى، ج 1، ص 432) پس عفو از قصاص به عنوان کفاره گناهان عفو کننده محسوب می شود و خداوند دیگر با عفو کننده را به سبب گناهان دیگرش مواخذه نمی کند و از وی در می گذرد؛ این بر اساس همان قاعده«ارحم ترحم ؛ رحم کن تا رحم شوی» است.
6. خیر و برکت: عفو از دیگری و حق خویش موجب برکت و خیر در زندگی عفو کننده می شود. خداوند در آیه 128 سوره نساء عفو و گذشت در اختلافات خانوادگى را موجب خير و بركت دانسته است. البته از نظر قرآن آگاهى انسان به فرجام خير، در مساله گذشت از وامداران تنگدست، خود مهم ترین برانگيزنده آدمى براى انجام دادن آن اعمال است ؛ به این معنا که کسی که بداند با عفو از ناتوان در پرداخت وام می تواند به خیر بسیار دست یابد و بهره مضاعف برد به طور طبیعی از خیر خویش می گذرد تا به خیر الهی و برکت آن برسد. (بقره، آیه 280) به سخن دیگر، یکی از روش های تشویق و ترغیب دیگران به عفو و گذشت از حق و حقوق خود، آگاهی بخشی نسبت به آثار و برکات این عمل احسانی و خداپسندانه است.
7. تحیت و سلام الهی : تحمّل و گذشت در برابر برخوردهاى جاهلانه، موجب دريافت تحيّت و سلام، در بهشت است.(نگاه کنید: فرقان، آیات 63 و 73)
8. دفع بدی : عفو و گذشت از گفتار و كردار زشت عمدى ديگران، موجب ادب شدن آنان و اجتناب آنان از بدى می شود. در حقیقت یک راه آموزشی و پرورشی در ایجاد جامعه سالم و اخلاقی و پرهیز دادن دیگران از بدی و زشت کاری، ترک مقابله به مثل و رها کردن حق و حقوق خود و نادیده گرفتن آن است؛ زیرا وقتی مقابله به مثل می شود ممکن است دیگری همین رویه را به عنوان اصل رفتار در جامعه و اجتماع تلقی کرده و رفتار زشت خود را ادامه دهد، اما با عفو و گذشت طرف را شرمنده خود می سازد و این گونه امکان آن بیش تر تا دیگری به زشت کاری و بدی خود ادامه ندهد و این گونه بدی از فرد و جامعه دور می شود و سلامت اخلاقی و هنجاری در جامعه تقویت شده و گسترش می یابد.(نحل، آیه 126) از امام سجّاد(عليه السلام) روايت شده است: امّا حق كسى كه از جانب او با سخن يا عمل به تو بدى رسيده اين است كه اگر بدى او عمدى باشد گذشت از او براى تو بهتر است، زيرا اين گذشت موجب منصرف شدن آن شخص از بدى كردن و ادب شدن او است. (بحارالانوار، ج 71، ص 20، ح 2)
9. دوستی : هم چنین عفو و گذشت در برابر بديها، بسترى براى ايجاد دوستي ها و پيوندهاى محكم اجتماعی می شود و دل ها و قلوب مردمان را به هم دیگر نزدیک می سازد.(فصلت، آیه 34)
10. رحمت الهی: عفو و گذشت كريمانه، از موجبات جلب رحمت خداوندی است که در ایه 22 سوره نور به آن توجه داده شده است. بر اساس آیه 14 سوره تغابن عفو و چشم پوشى از دشمني هاى فرزندان و همسران، زمينه جلب رحمت الهى خواهد شد.
11. گذشت و عفو الهی: نيكى به مردم، در آشكار و نهان، و گذشت از بديهاى ايشان، درپى دارنده عفو الهى است.(نساء، آیه 149) پس اگر می خواهیم از سوی خداوند مورد بخشش و عفو قرار گیریم با مردمان نیز این گونه باشیم و به قول معروف چیزی را که برای خود نمی پسندی برای دیگران بپسند و چیزی را که نمی پسندی برای دیگران هم مپسند.
12. محبت الهی:  براساس آیه 134 سوره آل عمران و 13 سوره مائده عفو و گذشت از لغزشهاى مردم، از عوامل جلب محبّت الهى است.
13. مانع مصیبت: عفو خدا از بسيارى از گناهان و خطاهاى انسانها، مانع بروز مصيبت هاى بيشتر بر آنان است. (شوری، آیه 30) در حقیقت اگر از دیگری در گذشتی با این کار مصیبت را از خود و دیگران دفع کردی و اجازه ندادی که خود و دیگران به مصیبتی گرفتار شوند. پس برای دفع مصیبت ها باید عفو کرد.
14. آمرزش الهی: کسی که عفو و گذشت داشته باشد  و کریمانه از خطاهاى ديگران در گذرد، با چنین عملی زمينه ساز جلب غفران و آمرزش الهى به سوی خود و جامعه اش می شود.(نور، آیه 22؛ تغابن، آیه 14)
15. بهشت: ورود به بهشت جاويدان، پاداش عفو و گذشت از مردم است.(آل عمران، آیات 134 و 136؛ فرقان، آیات 63 و 75 و 76)
16. بهشت بی حساب و کتاب: «امام محمدباقر(عليه‌السلام)» می فرماید: اَلعافُونَ عَنِ‌النّاسِ يَدخُلونَ الجَنَّةَ بِغَيرِ حِساب؛ کساني که همواره خُلق و طبعشان عفو و گذشت از ديگران است (فردا) بدون حساب، وارد بهشت خواهند شد. (لئالي‌الأخبار، ج ۲، ص ۱۶۲)
17. پاداش مضاعف : مؤمنان اهل كتاب، دريافت كننده دو اجر و پاداش براى تحمّل در برابر كفّار و عفو و گذشت از آزار آنان هستند.(قصص، آیات 54 و 52) البته بر اساس آن چه گذشت هر کسی نسبت به دیگران عفو داشته باشد و از حق و حقوق خود بگذرد با خیر و برکت مواجه می شود که مصداقی از آن نیز پاداش مضاعف و دو چندان مادی و معنوی است.
18. پاداش ویژه الهی: عفو و اغماض از خطاى ديگران و اصلاح بدى آنان با نيكى و گذشت، موجب پاداش ويژه خداوند است که در آیه 40 سوره شوری به آن توجه داده شده است.
19. همبستگی اجتماعی: از کارکردها و آثار عفو و گذشت، ایجاد همبستگی اجتماعی است. از این رو، در آیه 40 سوره شوری مردمان تشويق به عفو و گذشت در جهت تحكيم همبستگى اجتماعى می شوند. در حقیقت این عفو در راستای همبستگی اجتماعی است، نه حمايت از ستمگران و متجاوزان.
20. شفاعت : بهره مندی از شفاعت الهی از آثار عفو است. «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: اِقبَلْ من مُتَنَصِّلٍ عُذرَهُ فَتَنالُكَ الشَّفاعَة؛ اگر کسي از تو معذرت خواست تو عذر او را بپذير تا شفاعت شفيعان (فردا) نصيبت گردد. (مواعظ صدوق، ص ۷۶)
21. نصرت و یاری الهی : کسی که اهل عفو و گذشت باشد منصور به نصرت الهی خواهد بود. «امام رضا(عليه‌السلام)» می فرماید: مَا التَقَتَ فِئتانِ قَطُّ اِلاّ نَصَراللهُ أعظَمَهُما عَفواً؛ هر گاه دو گروه با هم محاربه کنند خداوند گروهي را نصرت مي‌دهد که عفو و گذشت آن بيشتر باشد. (امالي شيخ مفيد آستان قدس، ص ۲۳۱)
22. بهره مند از مکارم اخلاقی: در اسلام بر محاسن اخلاقی و بلکه فراتر از آن بر مکارم اخلاقی تاکید شده است. عفو در برخی از مصادیق و مواردش جزو محاسن اخلاقی و در برخی دیگر بیانگر و نشانه دهنده مکارم اخلاقی برسد. «امام جعفرصادق عليه‌السلام» می فرماید: ثلاثٌ مِن مَكارِمِ الدُّنيا وَ الآخِرة: تَعفُو عَمَّن ظَلَمَكَ وَ تَصِلُ مَن قَطَعكَ و تَحلُمُ اذا جُهِلَ عَليَكَ؛ سه خصلت از نشانه‌هاي شرافت دنيا و آخرت است: از کسي که به تو ظلم کرده گذشت کني، با کسي که با تو قطع علاقه کرده رابطه برقرار کني و در برابر آدم ناداني که به تو بي‌حرمتي نموده خويشتن‌داري نمايي. (اصول کافي، ج ۳، ص ۱۶۷)
23. طول عمر: یکی از راه افزایش و طول عمر با برکت انسان ، عفو و گذشت از حق و حقوق خود نسبت به دیگران است. «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: من كثُرَ عَفوُهُ مُدَّ في‌ عُمُرهِ؛ کسي که زياد اهل گذشت باشد عمرش طولاني خواهد بود. (بحار، ج ۷۵، ص ۳۵۹)
24. عزتمندی: انسان اگر بخواهد از عزت الهی برخوردار شود باید اهل عفو و گذشت باشد. «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: أَعَزُّ العِبادِ عَليَ اللهِ اَلّذي اِذا قَدَرَ عَفي؛ عزيزترين بندگان در نزد خدا آن کسي است که وقتي به قدرت رسيد عفو و گذشت داشته باشد. (جامع‌السعادات، ج ۱، ص ۳۰۳) هم چنین «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: ما عفي رَجُلٌ مِن مَظَلَمَةٍ يَبَتَغي بِها وَجَه اللهِ الاّ زادَهُ اللهُ بِها عِزاًّ يَوْمَ القِيامَة؛ کسي که براي رضا خدا از يک مظلمه و حق خود بگذرد، خداوند در قيامت بر عزّت و سرافرازي او مي‌افزايد. (جامع‌السعادات، ج ۱، ص ۳۰۳) هم چنین «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: عَليكُم بِالعَفِو فَاِنَّ العَفْوَ لايزيدُ العَبدَ اِلاّ عِزاًّ فَتَعافُوا يُعِزُّكُمُ اللهُ؛ بر شما باد عفو و اغماض را. عفو و گذشت بر عزت و سرافرازي بنده مي‌افزايد، شما گذشت داشته باشيد خداوند شما را عزيز و سرافراز مي‌گرداند. (اصول کافي، ج ۳، ص ۱۶۷)
25. سروری : «امام جعفرصادق(عليه‌السلام)» می فرماید: ثلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ كانَ سَيّداً: كَظْمُ الغَيظِ وَالعفْوُ عَنِ المُسيءِ وَالصِّلَةُ بِالنَّفس وَ المالِ؛ سه خصلت در هر کس باشد نشانة سَروري و آقايي او است: ‌فرو بردن خشم خود در وقت غضب، عفو و اغماض از خطاي ديگران، و صلة ارحام با جان و مال. (تحف‌العقول، ص ۳۳۰)
26. رفعت و برتری: «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام»  می فرماید: أقيلوا ذَويِ المُرؤاتِ عَثَراتِهِم فَما يَعثُرُ مِنهُم عاثِرٌ اِلاّ وَ يَدُهُ بِيداللهِ يَرفَعُهُ؛ از لغزش‌هاي جوانمردان با فُتوّت درگذريد، هيچ يک از آن‌ها نمي‌لغزد جز اينکه دست (لطف) خدا در دست او بوده وي را رفعت و برتري مي‌دهد. (نهج‌البلاغه، کلمة ۱۹)
27. اعتبار اجتماعی: «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید:  عَظِّموا اقدارَكُم بِالتَّغافُلِ عن الدَّنِيَّ مِنَ الأُمورِ؛ با نديده گرفتن امور جزئي و کوچک، بر اعتبار و حيثيت خود بيفزاييد. (تحف‌العقول، ص ۲۲۶)
28. نشانه ایمان: «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ الأرضِ، مِنافعهم منها وَ اَذاهُم عَليها! مؤمن همانند زمين مي‌ماند خير و منفعتش براي ديگران، و آزار و ناگواري‌هاي ديگران بر عليه آن است. (تحمل و بردباري او زياد است.) (بحار، ج ۷۱، ص ۴۲۲)
29. عفو الهی: انسان گناهکار و خطاکار است و اگر بخواهد مورد عفو الهی قرار گیرد خود نیز اهل عفو و مغفرت باشد. «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: مَن يَعْفُ يَعْفُ اللهُ عَنهُ؛ هر کس عفو و گذشت داشته باشد خدا نيز از او گذشت خواهد نمود. (شهاب‌الاخبار، ص ۱۴۳) در همین رابطه «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» نیز می فرماید: اذا اُسيءَ اِلَيكُم فَاعْفُوا واصفَحوا كما تُحِّبُّون أَن يُعفي عَنكُم؛ اگر کسي به شما بدي کرد شما چشم‌پوشي کنيد و گذشت داشته باشيد همان‌طور که دوست داريد ديگران هم نسبت به شما گذشت داشته باشند. (تحف‌العقول، ص ۱۴۷)
30. پاداش غیر قابل حساب : درباره ارزش عفو «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: شيئانِ لايوُزَنُ ثوابُهُما: العَفُو و العدلُ؛ دو چيز است که (عظمت) ثواب آن‌ها قابل ارزيابي نيست: يکي عفو و اغماض و ديگري عدل و انصاف. (فهرست غرر، ص ۲۵۲)
31. نشانه ای از سیره اهل بیت(ع) : هر کسی دوست دارد که خود را همانند اهل بیت(ع) کند، باید اهل عفو و گذشت باشد. «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: مُرُوَّتُنا اَهلَ البَيتِ اَلعفْوُ عَمَّن ظَلَمَنا وَ إعطاءُ مَن حرَمَنا؛ فتوّت و بزرگ‌منشي ما خاندان رسالت عفو و اغماض از کسي که به ما ظلم کرده و بذل و عطا به کسي که ما را محروم نموده است. (تحف‌العقول، ص ۳۷)
32. زکات پیروزی: عفو از کسی که بر او غلبه و چیره شدی بسیار نیک است؛ زیرا عمل به یک واجب دینی است که موجب افزایش بهره مندی وجودی و نعمت های الهی در زندگی انسان می شود. «امام جعفرصادق عليه‌السلام» می فرماید: اَلعَفوُ زكاةُ الظَّفَرِ؛ زکات فتح و پيروزي، عفو و گذشت از خطاي ديگران است. (بحار، ص ۷۸، ص ۲۶۸)
33. نشانه شکر قدرت: «امام محمدباقر(عليه‌السلام)» می فرماید:  اذا قَدَرتَ علي عَدُوّ‌ِكَ فَاجعَلِ الَعفوَ عَنهُ شُكراً لِلقُدرةِ عَلَيهِ؛ هر زمان که بر دشمنت پيروز شدي به شکرانة اين پيروزي او را ببخش. (لئالي‌الأخبار،ج ۲، ص ۱۶۲)
34.
تشویق به عفو و گذشت
همان طوری که گذشت در آیات قرآنی بارها بر عفو و گذشت حتی دشمنان تشویق و ترغیب شده است  به ویژه در شرایطی که قصد و نیت از آن کسب رضایت الهی و گسترش اسلام و جنبه های اخلاقی اسلام است. در این جا به برخی از آثار و ابعاد عدم گذشت و عفو اشاره می شود تا معلوم و دانسته شود که تا چه اندازه عفو و گذشت برای شخص و جامعه مفید و سازنده است.
1. پیشمانی و ندامت : انسان باید اهل گذشت و عفو باشد و بداند که در عفو و گذشت لذتی است که در انتقام نیست. امام محمدباقر(عليه‌السلام) می فرماید: اَلنّدامَةُ عليَ العَفوِ أفضَلُ وَ أيسَرُ مِنَ النَّدامَةِ عَلَي العُقوبَةِ! پشيماني از عفو و گذشت بهتر از پشيماني از عقوبت و انتقام است و جبرانش آسان‌تر است.(اصول کافي، ج ۳، ص ۱۶۸)
2. زشت ترین عیب: عدم عفو و گذشت از نظر اسلام بدترین عیبی است که در انسان وجود دارد. «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: قِلّةُ العَفوِ أَقبَحُ العُيوبِ والتَّسَرُّعُ اِلَي اِلانتقامِ أَعظَمُ الذُّنوبِ؛ زشت‌ترين عيب‌ها کم گذشت‌بودن، و بزرگترين گناهان عجله در انتقام گرفتن است. (فهرست غرر، ص ۲۵۳)
3. بدترین افراد: «امام حسن عسكري(عليه‌السلام)» می فرماید: خيرُ اِلاخوانِ مَن نَسِيَ ذَنبَكَ وَ ذَكَر اِحسانَكَ اِلَيهِ؛ بهترين دوستان تو آن کسي است که خطايت را فراموش کند و (تنها) خوبي‌هايت را به ياد داشته باشد. (بحار، ج ۷۸، ص ۳۷۹) پس باید گفت بدترین برادر خونی و دینی کسی است که اهل گذشت و عفو نباشد.
4. نومیدی : انسان دوست دارد همه کس نسبت به او احسان و خیر کند و خوبی ها برای او باشد. بر اساس قاعده طلایی که پیشین از این گفته شد یعنی قاعده هر چه برای خود می پسندی برای دیگران بپسند و هر چه را نمی پسندی مپسند، انسان باید اگر خواهان عفو و گذشت الهی است دیگران را عفو کند و اهل خطا و گناه را نومید نسازد. «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: عجِبتُ لِمَن يَرجو فضلَ مَن فوقَهُ كَيفَ يَحرُمُ مَن دونَه؟! تعجب مي‌کنم از کسي که به فضل و عنايت (پروردگار) مافوق خود اميد دارد چگونه مادون خود را نااميد مي‌نمايد؟! (و از لغزش‌ او نمي‌گذرد) (فهرست‌ غرر، ص ۳۰۹) «امام جعفرصادق(عليه‌السلام)» نیز می فرماید: اُعفُ عَمَّن ظَلَمَك كَما أنَّكَ تُحِبُّ أَنْ يُعفي عَنك؛ همان گونه که دوست داري ديگران (اگر به آن‌ها ظلم کردي) از تو گذشت کنند تو هم نسبت به کسي که به تو ظلم کرده گذشت داشته باش. (تحف‌العقول، ص ۳۱۷)
5. ناگواری در معیشت و زندگی : «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: مَن لَم يَتغافَلْ ولاَيَغُضُّ عَن كثيرٍ مِنَ الأُمورِ تَنَغَّصَتِ عَيشُه؛ کسي که تغافل نکند و از بسياري از امور چشم‌پوشي ننمايد زندگي منغّص و ناگواري خواهد داشت. (فهرست غرر، ص ۲۹۷)
6. زشت ترین کار: «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: ما أقبَحَ العُقوبَةَ مَع الاعتذار؛ چقدر زشت و ناروا است که انسان، گنهکاري که از او پوزش مي‌طلبد، عقوبت نمايد. (فهرست غرر، ص ۲۴۱)
7. نشانه فرومایگی:  «مولي اميرالمؤمنين‌ عليه‌السلام» می فرماید: معاجَلَةُ اِلانتقامِ مِن شِيَم اِللِّئامِ؛ عجله و شتاب در انتقام گرفتن، روش مردمان فرومايه است. (فهرست غرر، ص ۳۹۶)
8. بدترین مردمان: «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: شَرُّ الناسِ مَن لايَغفِرُ الذَّنبَ و لايُقيلُ العَثْرَةَ؛ بدترين مردم کسي است که خطاي ديگران را نمي‌بخشد و از لغزش آن‌ها نمي‌گذرد. (بحار، ج ۷۷، ص ۶۶)
آداب عذر خواهی و عذرپذیری
چنان که گفته شد، عفو و گذشت باید بدون حتی عذر خواهی دیگری باشد و انسان اهل صفح باشد و بدون آن که خطاکار بخواهد ورق زندگی را ورق زندگی و در صفحه سپید زندگی با او تعامل داشته باشد و گویی که اصلا خطایی از او ندیده است. اما اگر کسی عذر خواهد باید عذرش را بپذیرد حتی اگر دلیل موجه ای برای خطا و گناهش نداشته باشد. در آداب عفو و عذرپذیری از خطای دیگری آمده است:
1. بهانه تراشی برای خطاکار: انسان نه تنها باید بهانه و عذر موجه دیگری را بپذیرد بلکه حتی اگر عذرش بی پایه و اساس بود روی او نیاورد و بلکه حتی برایش عذر و بهانه بتراشد. «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: اِقبَلْ عُذرَ أَخيكَ فَاِنْ لَمَ يَكُنْ لَهُ عُذرٌ فَالتَمِسْ لَهُ عُذراً! عذر برادر ديني‌ات را بپذير و اگر براي خطاي خود عذري نداشت تو براي او عذري بتراش! (تحف‌العقول، ص ۱۰۷) امام حسن مجتبي(ع) حتی می فرماید: لَو شَتَمَني اَحدٌ في إحدي اُذُنَيَّ ثُمّ اعتَذَرَ في‌الأُخري لَقَبِلتُ؛ اگر کسي برابر يک گوش من مرا دشنام دهد بعد در گوش ديگر از من عذرخواهي کند عُذر او را مي‌پذيرم. (احقاق‌الحق، ج ۱۱، ص ۱۱۶) هم چنین «امام زين‌العابدين(عليه‌السلام)» می فرماید: إنْ شَتَمَكَ رَجُلٌ عَن يَمينِكَ ثُمّ تَحَوَّلَ عَن يَسارِكَ وَ اعتَذَر اِليكَ فَاقْبَلْ عُذَرهُ؛ اگر کسي از طرف راست تو آمد و ناسزا گفت بعد برگشت و از طرف چپ از تو عذرخواهي کرد تو عذر او را بپذير. (بحار، ج ۷۸، ص ۱۴۱)
2. عفو در قدرت: چنان که گفته شد عفو در قدرت ارزشی تر از موارد دیگر است.  «امام جعفرصادق(عليه‌السلام)» می فرماید:اَلعَفوُ عِندَ القُدْرَةِ مِن سُنَنِ المُرسَلين(ع) و المُتّقين؛ عفو و گذشت در عين قدرت، روش پيامبران مرسل عليهم‌السلام و متقيان پرهيزکار است. (بحار، ج ۷۱، ص ۴۲۳) از همین روست «امام حسين عليه‌السلام» می فرماید: إنَّ اَعفَي النّاسِ مَن عَفي عَن قُدرَةٍ؛ باگذشت‌ترين مردم آن کسي است که با تکيه بر مسند قدرت، عفو و اغماض داشته باشد. (بحار، ج ۷۸، ص ۱۲۱)
3. تغافل از خطا: انسان نباید رفتار دیگری را زیر ذره بین برد و دنبال عیب جویی و خطایابی باشد، بلکه باید دنبال ندیده گرفتن در زندگی باشد. تغافل یک اصل اخلاقی نسبت به رفتار دیگران است. عفو چیزی جز تغافل نیست. «پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه و آله و سلم» می فرماید: المُؤمِنُ نِصفُهُ تَغافُلٌ؛ نيمي از رفتار مؤمن، مبني بر تغافل و ناديده گرفتن است. (الشِّهاب‌ في‌الحِکَم والآداب، ص ۷) «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» نیز می فرماید: تَغافَلْ يُحَمدْ أَمْرُكَ؛ تو برخي از امور و ناگواريها را ناديده بگير، تا موقعيت و امورت ستوده گردد. (فهرست ‌غرر، ص ۲۹۷) هم چنین  «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: مِن اَشرَفِ اَفعالِ الكَريمِ غَفلتُهُ عمّا يَعلَمُ؛ يکي از شريف‌ترين اعمال يک شخص بزرگوار ناديده گرفتن معلومات خود از (عيوب) ديگران است. (نهج‌البلاغه، کلمة ۲۱۳)
4. عفو از توبه کار: انسان باید شرائط و آداب عفو را بداند و بشناسد. یکی از آداب و شرایط عفو آن است که از توبه کار عفو کند. کسی که اصرار بر گناه و خطا دارد و نشانه پشیمانی در او نیست، عفو از او موجب گستاخی وی می شود. از این روست که «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» در شرایط عفو می فرماید: العَفْوُ عَنِ المُقِرِّ لاعَنِ المُصِرِّ!؛ عفو گذشت سزاوار كسي است كه به خطاهاي خود اعتراف و اقرار مي‌كند نه آن كسي كه از تقصيرات و خطاهايش دست‌بردار نيست. (نهج حديدي، ج ۲۰، ص ۳۳۰)
5. پذیرش عذر: کسی که عذر خواسته عذرش را باید پذیرفت و از او عفو کرد. «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: اِقبَلْ عُذرَ مَنِ اعتَذَرَ اِلَيكَ؛ اگر كسي از تو عذر خواهي كرد تو نيز عذر او را بپذير (كه نشانه شخصيت والاي تو است). (تحف‌العقول، ص ۸۲) اصولا انسان باید خودش را بر عفو کردن عادت دهد چنان که «مولي اميرالمؤمنين عليه‌السلام» می فرماید: عَوِّدْ نَفسَكَ السَّماحَ؛ خودت را به گذشت و جوانمردي عادت بده. (دستور معالِم‌الحِکَم، ص ۶۹)