اجتماعیاخلاقی - تربیتیحقوقیسیاسیمعارف قرآنیمقالات

التزام قولی و عملی به تعهدات

somamusبسم الله الرحمن الرحیم

اجتماع بر پای اخلاقی و حقوقی از جمله صداقت، امانت، عدالت، وفای به عهد، عقد و قول و قرارها سامان می یابد و همگان از این طریق با اعتماد متقابل به یک دیگر در مسیر سعادت و آرامش و آسایش گام بر می دارند. اگر این اصول اخلاقی و حقوقی نادیده گرفته شود و جامعه با بحران عدم اعتماد نسبت به یک دیگر مواجه شود، شاید بتوان احتمال فروپاشی اجتماعی را به عنوان برآیند چنین رفتاری به عنوان یک سنت الهی حاکم بر جامعه پیش بینی کرد. بسیاری از مردم در قالب قول و قرارها، وعده هایی به یک دیگر می دهند که باید بدان پای بند باشند تا اصل اعتماد متقابل حفظ شود؛ اما برخی می گویند: حال قول و قراری بود مگر عقد و قراردادی بود که پای آن را امضا کرده باشیم تا به مفاد آن متعهد و ملتزم شویم. چنین نگاهی یکی از مهم ترین عوامل سلب اعتماد اجتماعی متقابل است که در آیات و روایات اسلامی از آن برحذر داشته شده است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا ابعاد و آثار التزام و عدم التزام به تعهدات و قول و قرارها را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

وعده های توخالی و قول و قرارهای بی پایه

اعتماد اجتماعی متقابل میان افراد جامعه نقش اساسی در ثبات و امنیت اجتماع دارد؛ زیرا فقدان اعتماد اجتماعی متقابل به معنای بحران و زمینه درگیری و فروپاشی اجتماع است. اجتماعی که مردم آن به قول و قرارهای خود عمل نکنند و یا وعده های توخالی بدهند و به آن پای بند نباشند و تنها از باب فریبکاری و عبور از مشکل و معضل شخصی به این ترفند رو آورند، پس از چند بار تکرار این رویه ، به سبب سلب اعتماد، دیگر کسی به قول و قرارها بلکه حتی تعهدات و التزامات حقوقی در قالب قراردادهای رسمی نیز توجهی نمی کند و همین رفتار اجتماعی و داد و ستد و معاملات را سخت تر و پیچیده تر می کند. این گونه است که جامعه باید هزینه بالایی را برای فقدان اعتماد متقابل بپردازد و دستاوردهای اندکی داشته باشد.

در نظر بگیرید نامزدهای انتخاباتی در هنگام انتخابات وعده هایی به مردم حوزه انتخابی خود بدهند که یا توخالی است؛ زیرا از نظر حقوقی و قانونی دارای اختیاراتی در آن حوزه نیستند تا به وعده های خود عمل کنند، یا آن که اگر از نظر حقوقی و قانونی جزو وظایف و اختیارات قانونی آنان باشد، به دلایل شخصی یا غیر شخصی نمی توانند به آن وعده عمل کنند یا حتی بدتر از آن نخواهند به آن وعده ها عمل کنند و تنها برای راهیابی به آن مقام و بهره مندی از شیرینی قدرت و اعتبارات و جایگاه اجتماعی، وعده هایی را می دهند و قول و قرارهایی را می گذارند. در این صورت اگر به این قول و قرارها عمل نشود و یک بار و دوبار و در نهایت سه بار توجیه بدقولی را بکند، مردم در بار چهارم عذرها و توجیهات حتی معقول و مقبول وی را نمی پذیرند و همین موجب سلب اعتماد مردم نسبت به نمایندگان خود می شود. نتیجه و برآیند چنین رویه و رفتاری، کاهش مشارکت مردم و عدم استقبال از انتخابات و کاهش قدرت چانه زنی نمایندگان و حتی دولت و نظام اجتماعی در برابر دشمنان و مخالفان خواهد شد و امنیت کلان و ملی اجتماع با خطر مواجه می شود؛ چرا که برآیند آن اگر نگوییم، فقدان مشروعیت سیاسی و مقبولیت نظام، دست کم بحران مشروعیت خواهد بود.

از همین روست که در اسلام بر اصول اخلاقی پایه و بنیادینی چون صداقت، امانت، وفا به عهد و عدالت فراگیر به ویژه عدالت قسطی تاکید شده است و از مردمان خواسته شده تا برای تحقق یک جامعه نه آرمانی بلکه اجتماع سالم معمولی به این اصول پای بند باشند؛ زیرا این ها از فضایل و محاسن اخلاقی هر انسانی است و اگر اجتماع اسلامی بخواهد به یک اجتماع آرمانی و سرمشق تبدیل شود باید فراتر از محاسن اخلاقی در چارچوب مکارم اخلاقی عمل نماید و اهل احسان و ایثار باشد.

از آموزه های وحیانی اسلامی به دست می آید که دین داری چیزی جز اخلاق مداری نیست؛ از این روست که در روایات آمده کسی که اصول اخلاقی چون حیا و عهد و مانند آن را رعایت نکند در حقیقت دین ندارد و نمی تواند مدعی دین داری باشد؛ زیرا وقتی همه دین همان اخلاق است؛ چنان که امیرمومنان امام علی(ع) فرموده است: «اَلحَیاءُ هُوَ الدِّین کُلُّه ؛ حیا تمام دین است.»(میزان الحکمه، ج2، ص 717، روایت 4567.) پس اگر کسی حیاء و اخلاق نداشته باشد، و بی حیایی و بی اخلاقی کند، باید گفت او دین ندارد.

از نظر اسلام چنان میان اخلاق و دین به ویژه حیا ارتباط است که آن دو را همراهان همیشگی دانسته اند. امام باقر (ع) فرموده است: «اَلحَیاءُ وَ الاِیمان مَقرُونانِ فی قَرنٍ فَاِذا ذَهَبَ اَحَدَهُما تَبَعهُ صاحِبهُ ؛حیا و ایمان با هم بر یک شاخه قرار گرفته اند، پس هرگاه یکی از آن دو برود، دیگری نیز از او تبعیت می کند.»( همان، روایت، 4565؛ بحارالانوار، ج 78، ص 309.) از این روست که امام صادق (ع) فرموده است: «لاایمانَ لِمَن لاحَیاءَ لَهُ ؛ایمانی نیست برای آن کسی که حیا ندارد.»( همان، ص 717، روایت 4570.) و امام حسین (ع) فرموده است: «لا حَیاءَ لِمَن لادِینَ لَهُ ؛ آن که دین ندارد، حیاء هم ندارد.»( همان، ج78، ص 111، حدیث 6، میزان الحکمه، ج 2، ص 717، روایت 4569.)

بر همین اساس امیرمومنان امام علی (علیه السلام) می فرماید: «اَحسَنُ مَلابِس الدِّینِ اَلحَیاءُ ؛ نیکوترین لباس دین حیا است.»(محمدی ری شهری، میزان الحکمه ، بیروت دارالحدیث، چاپ دوم، 1419، ج 2، ص 716 ، روایت 4544.)

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، سه گانه دین و عقل و اخلاق هماره با هم هستند به طوری که اگر یکی نباشد دو دیگر نیز وجود نخواهد داشت. از این روست که در روایت آمده است عقل و دین و حیا (اخلاق) همراه با هم هستند و وقتی حضرت آدم(ع) عقل را پذیرفت دین و اخلاق حاضر به جدا شدن از عقل نشده و گفتند خداوند ما سه را با هم قرار داده است.(اصول کافی، ج 1، ص 11 کتاب عقل و جهل)

دینداری در عمل به تعهدات

همان طوری که گفته شد اصول اخلاقی به ویژه اصول بنیادین و پایه ای اخلاق چون حیا از نظر اسلام همان دینداری و بلکه عقلانیت است و کسی که اخلاق ندارد عقل و دین ندارد، باید گفت که کسی که به تعهدات خود عمل نمی کند، دین و عقل ندارد. از این روست که پیامبر اکرم(ص) می فرماید: لادين لمن لا عهد له ؛ آن كس كه وفاي به عهد و پيمان نكند، دين ندارد.﴿بحارالانوار، ج٧٥، ص٩٦﴾

اصولا دین چیزی جز قبول تعهدات و عمل و التزام به آن نیست؛ زیرا مهم ترین تعهدی که انسان در زندگی می پذیرد و متعهد به انجام می شود، تعهداتی است که انسان نسبت به خداوند دارد. در آیات قرآنی از عهدی میان خدا و انسان سخن به میان آمده است. خداوند در آیات 60 و 61 سوره یس از عهد و پيمان الهى با انسان مبنى بر عبادت و پرستش او و پرهيز از عبوديّت شيطان سخن به میان آورده است و در آیه 7 سوره مائده می فرماید که اطاعت مطلق از خدا، عهد و پيمان الهى با مؤمنان است.

بنابراین، از نظر اسلام دین چیزی جز پذیرش عهد و تعهداتی از سوی انسان در قبال خداوند نیست. از این روست که پیامبر(ص) فرموده است که کسی که عهدی ندارد دینی ندارد و به همین منوال باید گفت کسی که دین ندارد عهدی ندارد؛ زیرا مهم ترین عهد انسان همان دین داری و بندگی و عبادت و عبودیت خداوند است.

علل عهد شکنی از نظر اسلام

از نظر قرآن کسانی عهد شکنی می کنند که دین ندارند و یا دین آنان سست است و از افراد سست ایمان هستند. از این روست که خداوند کافران(بقره، آیه 100؛ اعراف، آیات 101 و 102)، مشرکان(توبه، آیات 1 تا 13)، منافقان(احزاب، ایات 12 تا 15؛ توبه، آیات 75 و 76)، اهل کتاب(مائده، آیه 14؛ بقره، آیه 100؛ اعراف، ایات 101 و 102)، فاسقان از مسلمانان(بقره، آیات 26 و 27) و مانند آنان را از مصادیق عهد شکنان معرفی می کنند؛ زیرا یا دین ندارند یا سست دین و سست ایمان هستند.

از نظر قرآن عهد شکنی و عدم وفا به آن حرام و گناه است و انسان نباید حتی برای سود بیش تر و تغییر مصلحت ها، عهد شکنی کند.(نحل، آیات 91 و 92) پس اگر پیمان و میثاقی(انفال، ایه 72) یا وعده ای داده شد(توبه، ایه 114) باید به آن عمل شود و وفا گردد.

امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: وَ إيّاكَ … اَن تَعِدَهُم فَتُتبِعَ مَوعِدَكَ بِخُلفِكَ… الخُلفَ يوجبُ المَقتَ عِندَ اللّه وَ النّاسِ؛ بپرهيز از خلف وعده كه آن موجب نفرت خدا و مردم از تو مى شود.(نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 53 ،ص444)

کسی که وعده می دهد هر چند در زمان ناتوانی و عذر شرعی می تواند به وعده خود عمل نکند(یوسف، ایه 66) ولی باید آدم تعهد نسپارد که قدرت و توان انجامش را ندارد. امام علی(ع) می فرماید: لا تَعِدَنَّ عِدَةً لاتَثِقُ مِن نَفسِكَ بِانجازِها؛ وعده اى نده كه از وفاى به آن اطمينان ندارى.(تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص253 ، ح5316)

اگر کسی تعهد بدهد ولی وفا نکند و عذر و بهانه و توجیه تراشی کند قابل اعتماد نیست و نمی توان او را به عنوان فردی قابل اعتماد شناخت و با او پیوند خویشاوندی یا دوستی بست. امام علی (ع) : لا تَعتَمِد عَلى مَوَدَّةِ مَن لا يوفِى بِعَهدِهِ؛ به دوستى كه به عهد خود وفا نمى كند اعتماد نكن.( تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص418 ، ح9562)

انسان باید بسنجد که آیا از توان عهد و قول و قرارش بر می آید یا نه؟ اگر بر نمی آید وعده ندهد. امام حسن(ع) می فرماید: المَسؤولُ حُرّ حَتی یَعِد ، وَ مُستَرِقُ المَسئولِ حَتی یَنجَز؛ انسان تا وعده نداده ، آزاد است . اما وقتی وعده میدهد زیر بار مسؤولیت میرود، و تا به وعده اش عمل نکند رها نخواهد شد.(بحار الانوار، بیروت، ج75، ص113)

امام صادق(ع) نیز می فرماید: لا تَعِدَنَّ أخاكَ وَعداً لَيسَ في يَدِكَ وَفاؤُهُ؛ به برادرت وعده ‏اى مده كه وفاى به آن در توان تو نباشد.(بحارالأنوار، ج 75 ، ص 250 ؛ تحف العقول ص367)

اگر کسی عهد شکنی کند باید بداند خودش پیش از دیگری آسیب می بند و اعتبار اجتماعی خود را از دست می دهد و مردم به وی بی اعتماد می شوند. هم چنین حضرت علي عليه‌السلام می فرماید: اذا نقضوا العهد سلط الله عليهم هدوهم؛ هرگاه مردم پيمانشكني كنند، خداوند دشمنان را بر آنها مسلط مي‌كند.﴿بحارالانوار، ج١٠٠، ص٤٥﴾

حضرت علي عليه‌السلام هم چنین می فرماید: ان العهود قلائد في الاعناق الي يوم القيامه فمن وصلها وصله الله و من نقضها خذله الله ؛ همانا عهد و پيمانها گردن بندهايي هستند در گردن‌ها تا روز قيامت. كسي كه پيوند آنها را نگهدارد ﴿وفاي به عهد كند﴾، خداوند او را به مقصود مي‌رساند و كسي كه آن عهدها را بشكند، خداوند او را به خودش واگذارد. ﴿ ميزان الحكمه، ج٧، ص٤٩﴾

وجوب وفای به عهد

خداوند به مومنان فرمان می دهد تا به عهد خویش وفا کنند و بدانند که باید پاسخ گوی تعهدات و قول و قرارها و وعده های خویش باشند. خداوند می فرماید: واَوفوا بِالعَهدِ اِنَّ العَهدَ كانَ مَسـولا؛ و به عهد خود وفا کنید زیرا از عهد سوال می شود.(اسراء، آیه 34)

خداوند در آیه 177 بقره که اوصاف ابرار را می شمرد، وفای به عهد را یکی از اوصاف ابرار و نیکان قلمداد می کند و می فرماید: والموفون بعهدهم اذا عاهدوا والذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون؛ هنگامی که عهد و پیمان می بندند رعایت می کنند؛ مومنان کسانی اند که در عهد و اماناتشان مراعات کننده اند.

و هم چنین می فرماید: بلی من اوفی بعهده و اتقی فان الله یحب المتقین؛ آری هرکس به عهد خود وفا کند و تقوای الهی پیشه نماید در زمره متقین بوده و خداوند پرهیزگاران را دوست دارد. (آل عمران، آیه 76)

در حدیث معروف و مشهور نیز آمده است: «المؤمنون عند شروطهم؛ مومنان در گرو عهد خود هستند.» سيد محمد كاظم یزدی در عروه الوثقی می نویسد: اين از قويترين ادله بر لزوم بيع است، براي اينكه شرط به معناي تعهد و مطلق تعهد است. این معنا از این واژه متبادر اين است ؛ زیرا در كتاب لغت سراح آمده است: «شرط هو العهد». هم چنین باید توجه داشت که واژه شرط در روايات به معناي «مطلق عهد ولو عهد ابتدايي» استعمال شده مثل اين كه در روايات معتبر كه مربوط به خيار حيوان است امام(سلام الله عليه) مي‌فرمايد: «الشرط في الحيوان ثلاثة ايام؛ عهد درباره حیوان سه روز است»؛ یعنی تا سه روز خیار حیوان دارد که عقد را فسخ کند و بعد از آن دیگر حق فسخ نیست.

پیامبران به هر عهدی که می بستند و وعده ای که می دادند وفا می کردند حتی اگر این وعده و عهد را به دشمنان خود می دادند؛ چنان که حضرت ابراهیم(ع) به عهد خود با آزر سرپرست و عموی بت پرست خویش عمل کرد.(توبه، ایه 114)

پیامبر(ص) براین نکته تاکید داشته و می فرماید: ثَلاثٌ لَيسَ لاَحَدِ النّاسِ فيهِ رُخصَةٌ: بِرُّ الوالِدَينِ مُسلِما كانَ اَؤ كافِرا وَ الوَفاءُ بِالعَهدِ لِمُسلِمٍ اَو كافِرا وُ الاَمانَةُ اِلى مُسلِمٍ كانَ اَؤ كافِرا؛ سه چيز است كه ترك آن براى هيچ كس جايز نيست: نيكى به پدر و مادر مسلمان باشند يا كافر، وفاى به عهد با مسلمان يا كافر و اداى امانت به مسلمان يا كافر.(نهج الفصاحه ، ص416 ،ح1264)

امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: لَيسَ مِن فَرائِضِ اللّه شَىءٌ اَلنّاسُ اَشَدُّ عَلَيهِ اجتِماعا مَعَ تَفَرُّقِ اَهوائِهِم وَ تَشَتُّتِ آرائِهِم مِن تَعظيمِ الوَفاءِ بِالعُهودِ؛ هيچ يك از فرائض الهى همانند وفاى به عهد نيست كه مردم با همه خواسته هاى گوناگون و ديدگاه هاى مختلف، بيشتر بر آن اتّفاق نظر داشته باشند.(نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 53 ،ص442)

ارزش و اهمیت وفای به عهد

هم چنین از نظر قرآن، وفاى به عهد و پيمان، از ملاكهاى ارزشى انسان (انفال، آیات 55 و 56) و خصلت های شایسته (رعد، ایه 20؛ مومنون، آیه 8؛ معارج ، آیه 32) است و کسانی به وعده ها و قول و قرارها و عهود خود عمل می کنند که اهل تقوا(مائده، آیه 7)، متوجه بازخواست الهی نسبت به تعهدات(اسراء، آیه 34؛ احزاب، ایه 15)، متوجه پاداش های الهی به متلزمین به تعهد(نحل، آیه 95 و 96)، متوجه مشیت الهی(کهف، آیات 65 تا 69)، نظارت الهی بر عمل و کارها(نساء، آیه 33؛ یوسف، ایه 66)، عزم جدی در انجام به تعهدات و التزامات(طه، آیه 115) و مانند آن ها باشند.

از نظر قرآن خردمندان و اولوا الالباب(رعد، آیات 19 و 20)، مومنان راستین(مومنون، آیات 1 و 8؛ احزاب، آیه 23)، اهل عبادت و نماز(معارج، آیات 22 و 32)، ابرار و نیکان (بقره، آیه 177) و مانند آن ها هستند که به عهد خویش پای بند بوده و بدان وفا می کنند.

حضرت علي عليه‌السلام نیز درباره نقش ایمان و یقین به خدا در انجام تعهدات می فرماید: مَا ايقَنَ بِاللهِ مَن لَم يَرع عُهودَهُ وَ دَمَمه؛ كسي كه عهد و پيمان خود را رعايت نكرد، به خداي سبحان يقين نياورده است.( غررالحكم، ص٣٦٦﴾ پیامبر(ص) نیز درباره ایمان به خدا و آخرت در پای بندی فرد به تعهدات و التزاماتش می فرماید: مَن كانَ يُؤمِنُ بِاللّه وَاليَومِ الآخِر فَليَفِ اِذا وَعَدَ؛ هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، هرگاه وعده مى دهد بايد وفا كند.(كافى، الاسلامیه، ج2، ص364، ح2)

آثار و برکات وفای به تعهدات

چنین افرادی از نظر قرآن، به سبب وفا به تعهدات خود، در دنیا و آخرت رستگار(مومنون، آیات 1 و 8)، مورد تکریم فرشتگان(رعد، آیات 20 تا 24) و بهره مند از مقام و آثار متقین(بقره، آیه 177)، صادقین(همان) و محبت خدا ( آل عمران، آیه 67) خواهند بود.

رسول اكرم صل الله عليه و آله هم چنین می فرماید: مَن كانَ يُومِنُ بِاللهِ مَن لَم يَرع عُهودَه وَ دَمَمَه؛ آنكس كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد بايد به وعده‌اي كه مي‌دهد وفا كند.﴿ اصول كافي، ج٢، ص٣٦٤﴾

بر اساس روایات هر کسی می خواهد خودش را به پیامبر(ص) و معصوم نزدیک کند باید صفات ایشان را داشته باشد. از مهم ترین صفات که باید به عنوان اسوه سرمشق رفتار مومن باشد وفای به عهد است. پیامبر(ص) می فرماید: اَقرَبُكُم غَدا مِنّى فِى المَوقِفِ اَصدَقُكُم لِلحَديثِ وَاَدَّاكُم لِلاَمانَةِ وَاوفاكُم بِالعَهدِ وَاَحسَنُكُم خُلقا وَ اَقرَبُكُم مِن النّاسِ؛ نزديك ترين شما به من در قيامت، راستگوترين، امانتدارترين، وفادارترين به عهد، خوش اخلاق ترين و نزديك ترين شما به مردم است.(امالی، طوسی، ص229 ؛ بحارالأنوار، بیروت، ج72، ص94، ح12)

امام رضا عليه‌السلام درباره سیره اهل بیت(ع) در وفا به عهد و عقد می فرماید: انا اهل بيت نري ما وعدنا علينا دينا كما صنع رسول الله ؛ ما خانداني هستيم كه وعده‌هاي خود را قرضي بر گردن خود مي‌بينيم، چنان كه رسول خدا صلي الله عليه و آله چنين بود. ﴿ بحارالانوار، ج٧٥، ص٩٧﴾

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا