فقه رسانه؛ بایدها و نبایدها- 3

ویژگی‌ها و اهداف رسانه اسلامی

در دو شماره گذشته در مورد چیستی و منابع و مبانی فقه، نسبت فقه رسانه با اخلاق رسانه‌ای و دلایل وجوب کفائی فعالیت‌های رسانه‌ای بررسی شد. اینک  ادامه مقاله از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرد.

ویژگی‌های رسانه اسلامی از دیدگاه قرآن
اگر بخواهیم از فقه رسانه در اسلام سخن بگوئیم باید قبل از آن به ویژگی‌های یک رسانه اسلامی نیز توجه داشته باشیم. این ویژگی‌ها براساس فلسفه دین و آفرینش بر پایه آموزه‌های وحیانی اسلام قابل تبیین و تشریح است. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های رسانه اسلامی عبارتند از:
1- صحت: از مهمترین ویژگی‌های یک رسانه اسلامی، صحت در پیام و اطلاعات و اطلاع رسانی است. در آیات و روایات، خبر واحد را به سبب آنکه یکنفرآن را اطلاع می‌دهد در صورتی مقبول می‌شمارد که آن شخص خبردهنده انسانی عادل و دست‌کم ثقه و قابل اعتماد باشد. اگر شخصی غیرعادل و غیرثقه خبری را می‌دهد، باید آن خبر و مفادش مورد بحث و بررسی قرارگیرد و با تائید منبع عادل و ثقه دیگر، قابل نشر و انتشار است. خداوند درباره خبر و اطلاعاتی که یک فاسق می‌گوید چنین قا نونی را بیان می‌کند: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر فاسقی برایتان خبری آورد، خوب وارسی کنید، مبادا از روی نادانی، گروهی را آسیب برسانید و]بعد[ از آنچه کرده‌اید پشیمان شوید. (حجرات، آیه 6) براساس این آیه اطلاعات شخص فاسق، غیرقابل استناد است و علمی را به دیگری منتقل نمی‌کند و اگر انسان به آن استناد کند به سبب جهل و نادانی به گرفتاری می‌افتد. البته اخبار واحد ثقه بر خلاف اخبار متواتر موجب علم نمی‌شود، بلکه ظن علمی یعنی اطمینان را موجب می‌شود و در اطلاع‌رسانی همین میزان برای نقل خبر کافی است. باید توجه داشت که در جهان امروز متواترسازی یک رویه معمول است تا اخبار دروغین را به عنوان اطلاعات صحیح و درست به دیگران منتقل کنند.
2- علمیت و عقلانیت: رسانه اسلامی موظف است تا  پیام و اطلاعاتی را که نشر می‌دهد، در چارچوب موازین عقلی وعلمی باشد. براین اساس باید از پیام های ظنی که مفید فایده‌ای نیست، خودداری شود. خداوند می‌فرماید: «بیشترشان جز ازگمان پیروی نمی‌کنند ‌]ولی[ گمان به هیچ وجه ‌]آدمی را[ از حقیقت بی‌نیاز نمی‌کند. آری، خدا به آنچه می‌کنند داناست.» (یونس، آیه 36) همچنین می‌فرماید: «و ایشان را به این]کار[ معرفتی نیست. جز گمان‌]خود[ را پیروی نمی‌کنند و در واقع، گمان در ]وصول به[ حقیقت هیج سودی نمی‌رساند.»(نجم، آیه 28) خداوند همچنین هشدار می‌دهد در اموری که علم و یقین قطعی ندارید ورود نکنید و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» (اسراء، آیه 36)
3- سادگی و شفافیت: همان‌طوری که قرآن شفاف و روشن است، یک رسانه باید این‌گونه باشد؛ زیرا خود قرآن در حکم رسانه الهی است که پیامی روشن و مبین دارد و پیامرسان آن پیامبر از بهترین شیوه برای تبیین استفاده کرده است.
4- تنوع و تطور: در آیات قرآن از جمله آیه 89 سوره نحل از تنوع برای انتقال یک پیام سخن به میان آمده است.  این تنوع در ابزارها و شیوه‌ها باید درهر رسانه‌ای مدنظر قرار گیرد و پیام در اشکال گوناگون با توجه به ذائقه‌های مردم فرستاده شود. برخی از مردم تصویری و دیداری و برخی دیگر شنیداری هستند و برخی با عکس و تصویر و برخی دیگر با فرمول و استدلال منطقی و ریاضی مطالب را بهتر درک می‌کنند، استفاده از چند رسانه‌ای‌ها برای یک پیام همواره در دستور کار یک رسانه اسلامی باشد.
5- عقلی و علمی و مستدل: از همین آیه 89 سوره نحل می‌توان دریافت که یک ویژگی رسانه‌ای اسلامی علمی و مستدل بودن است. همچنین از آیات دیگر قرآن می‌توان این ویژگی را برای یک رسانه پیام‌رسان اثبات کرد. (عنکبوت، آیات 50 و 51؛ یوسف، آیه 108)
6- دعوت الی‌الله: از مهمترین ویژگی‌های یک رسانه اسلامی دعوت به حق و دعوت به توحید اسلامی و خداپرستی یگانه است. (فصلت، آیه 33)
7- دعوت به خیر و نیکی: دعوت به خیر و نیکی نیز از دیگر ویژگی‌های یک رسانه اسلامی است که خداوند در آیه 41 سوره حج به آن اشاره کرده است.
8- گسترش فضایل اخلاقی: این ویژگی دیگری است که یک رسانه اسلامی باید به آن توجه کند آیات سوره عصر و بسیاری از آیات قرآنی به این مهم توجه داده است.
9- نیک‌گفتاری و نیک‌خواهی: اصولا انسان با بهترین‌ها جذب و جلب می‌شود. رسانه‌ای می‌تواند اسلامی باشد که ویژگی‌های یک رسانه اسلامی از جمله پاک‌گویی را داشته باشد. خداوند می‌فرماید: وهدوا الی الطیب‌من القول و هدوا الی صراط‌الحمید؛ آنان به آن سخن پاک و به راه خداوند ستودنی راهنمایی شده‌اند. (حج، آیه 24) در قرآن برای سخن، ویژگی‌هایی بیان شده که شامل: صداقت و راستی (منافقون، آیه 1)، استوارگویی (نساء، آیه 9؛ احزاب، آیه 70)، رساگویی (نساء، آیه 63)، شیوای (بقره، آیه 253؛ نساء آیات 5 و 8؛ احزاب، آیه 32)، آسان‌گویی (اسراء، آیه 28)، کریمانه‌گویی (اسراء، آیه 23)، نرم‌گویی (طه، آیه 44)، متین‌گویی (مزمل، آیه 5)، بهترین‌گویی (فصلت، آیه 33) و مانند آنها می‌شود. بنابراین، یک رسانه اسلامی باید این ویژگی‌ها را دارا باشد.
10- مسئولیت‌پذیری: هرکسی مسئول کارهایش خویش است. هر ابزاری باید از سوی استفاده‌کننده آن به گونه‌ای استفاده شود که بتواند پاسخگوی آن باشد. خداوند می‌فرماید: «و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» (اسراء، آیه 36)
11- تقوامحوری: خداوند هدف آفرینش انسان را عبادت دانسته (ذاریات، آیه 56) که نتیجه آن تقوا است (بقره، آیه 21). بر همین اساس معیار سنجش کرامت آدمی تقوا است (حجرات، آیه 13) پس یک رسانه و فعالیت‌های رسانه‌ای باید تقوامحور باشد.
12- عدالت محوری: اگر عدالت، محور هستی و هدف و فلسفه بعثت است، یک رسانه اسلامی باید همواره عدالت‌محور بوده و در چارچوب آن حرکت کند.
13- حمایت از مظلوم و مستضعف: خداوند در آیاتی از جمله آیه 75 سوره نساء جنگ به نفع مظلوم و مستضعف علیه ظالم و مستکبر را یک فرمان و حکم الهی می‌داند، بنابراین یک رسانه اسلامی باید در این مسیر گام بردارد.
14- افشاگری به نفع مظلوم و علیه ظالم: اگر مظلوم خواستار افشاگری است باید این مهم برایش فراهم آید؛ چون خداوند به او اجازه افشاگری داده است و رسانه نیز باید در خدمت این امر باشد نه آنکه برخلاف امر الهی اجازه افشاگری و حق‌خواهی به مظلوم نداد. خداوند می‌فرماید: بانگ برداشتن به بدزبانی را دوست ندارد، مگر ‌]از[ کسی که بر او ستم رفته باشد و خدا شنوای داناست. (نساء، آیه 148) از این آیه به دست می‌آید که اطلاع رسانی و رسانه‌ای کردن امور بد و زشت جایز نیست و بانک به بدزبانی در غیر از مورد استثنا جایز و روا نمی‌باشد.
15- تسامح و مدارا: در آیات قرآنی بر این نکته تاکید شده که در برابر انتقاد و دشنام، با کرامت برخورد کنید. یک رسانه اسلامی باید در برابر دشنام با مدارا و تسامح برخورد کرده و کریمانه عبور کند نه آنکه جنجال آفرینی کرده و دشنام را با دشنام پاسخ دهد و دایره بی‌عفتی را وسعت دهد. خداوند می‌فرماید: و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که روی زمین به نرمی گام برمی‌دارند و چون افراد نادان، آنان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می‌دهند. (فرقان، آیه 63)، همچنین می‌فرماید: و کسانی‌اند که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر لغو بگذرند با بزرگواری می‌گذرند. (فرقان، 72)
16- اهتمام به فهم مخاطب: رسانه باید پیام را به گونه‌ای در اختیار مخاطب قرار دهد که قابل فهم باشد. چند رسانه‌ای‌ها این امکان را دارند که در قالبهای گوناگون یک پیام را به مخاطب برسانند. پیامبر(ص) می‌فرماید: نحن معاشر الانبیاء نکلم الناس بقدر عقولهم؛ ما پیامبران به اندازه عقول مردم سخن می‌گوئیم. آیه 125 سوره نحل می‌فرماید: با حکمت و اندرز نیکو به  راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به‌]شیوه‌ای[ که نیکوتر است مجادله نمای. در حقیقت، پروردگار تو به ‌]حال[ کسی که از راه او منحرف شده داناتر و او به ‌]حال[ راه‌یافتگان ‌]نیز[ آگاه‌تر است. از آیات دیگر قرآن به دست می‌آید که رسانه به عنوان یک ابزار پیام‌رسانی باید به گونه‌ای باشد که حق انتخاب را به مخاطب بدهد و راهی یا پیامی را به او تحمیل نکند. (زمر، آیات 17 و 18؛ روم، آیه 128)
17- صداقت: این مطلب از آیات بسیاری به دست می‌آید؛ زیرا اسلام براساس راستی و راستگویی است و صداقت جزو اولین‌های فضایل اخلاقی به شمار می‌رود. اگر رسانه‌ای صداقت نداشته باشد، قابل اعتماد نیست. یک رسانه اسلامی باید ثقه و مورد اعتماد مردم باشد که این با صداقت تحقق می‌یابد.
18- امانت: یک رسانه باید امین و امانتدار خوبی باشد. خداوند می‌فرماید: خدا به شما فرمان می‌دهد که امانتها را به صاحبان آنها رد کنید و چون میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که خدا شما را به آن پند می‌دهد. خدا شنوای بیناست. (نساء، آیه 58)
19- تنویر اذهان عمومی: از آیات قرآن به دست می‌آید که تنویر افکار عمومی و تبیین حقایق، یک اصل اساسی است و حتی بعثت پیامبران برای این امر بوده است. (حدید، آیه 25) رسانه اسلامی نیز باید در این مسیر حرکت کند.
20- تشویق به همدلی و همزبانی و اتحاد و وحدت و جلوگیری از اختلاف؛
21- ترغیب به همکاری، نیکی و تقوا؛
22- اهتمام به مصالح عمومی؛
23- مراعات حریم خصوصی و حقوق شهروندی؛
24- مقابله با نابهنجاری‌ها و منکرات و رذایل اخلاقی و ده‌ها مورد دیگر که در آیات و روایات به آن اشاره شده و ما در اینجا فهرست‌وار به آنها اشاره کردیم.
اهداف رسانه اسلامی
براساس آموزه‌های وحیانی قرآن و اسلام، مهمترین اهداف یک رسانه اسلامی در هر قالبی گسترش فلسفه و گفتمان و فرهنگ اسلامی و سبک زیست قرآنی و دعوت به آخرت و توحید و معاد و هنجارها و فضایل و مکارم اخلاقی و رفتاری است. تعلیم و تزکیه مردم به عنوان اهداف مدنظر است. در اینجا به برخی از مهمترین اهداف یک رسانه اسلامی اشاره می‌شود:
1- هدایت: از مهمترین اهداف یک رسانه اسلامی، هدایت مردم است. اصولا رسانه اسلامی باید در مسیر تبلیغ و دعوت اسلامی حرکت کند، بنابراین هدایت مهمترین وظیفه آن است. همه پیامبران به حکم الهی، اصلی‌ترین وظیفه خود را هدایت و دعوت به صراط مستقیم دانسته‌اند و هر مسلمانی نیز موظف است تا خود و دیگران را به این سمت و سو هدایت کند. این مطلب از آیات 153 سوره انعام و 51 سوره آل‌عمران و 43 سوره مریم و نیز آیات سوره عصر به دست می‌آید. همچنین از نظر قرآن ابلاغ و تبیین حقایق و تعالیم دین، مسئولیت عالمان و کسانی است که دانا و توانا به انجام این مسئولیت هستند. (بقره، آیات 159 و 174؛ آل‌عمران، آیه 187)
2- دعوت به توحید: دعوت به یکتاپرستی و مبارزه با انواع و اقسام شرک، از اهداف یک رسانه اسلامی در مقام تبلیغ خیر و نیکی است. (آل‌عمران، آیه 51؛ اعراف، آیه 99؛ ابراهیم، آیات 9 و 10)
3- اتمام حجت: یک رسانه اسلامی باید چنان حقایق را بیان و مسیر حق را از باطل بازشناسد که حجت بر همگان تمام شود و دیگر عذر و بهانه‌ای از نشنیدن و ندانستن حق نداشته باشند. (نساء، آیه 165؛ اعراف، آیات 79 و 91 و 93؛ اسراء، آیه 15؛ احقاف، آیه 35)
4- انذار: از مهمترین وظایف هر مسلمانی انذار و بیم دادن دیگران از خدا و قیامت و محاسبه و آتش دوزخ است. خداوند در آیه 122 سوره توبه می‌فرماید: «و شایسته نیست مؤمنان همگی کوچ کنند. پس چرا ازهر فرقه‌ای از آنان، دسته‌ای کوچ نمی‌کنند تا در دین تفقه و آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند. شاید که آنان ‌]از کیفر الهی[ بترسند. پس هدف یک رسانه اسلامی، انذارگری است.
5- جلب آمرزش و غفران الهی: جلب غفران و آمرزش خداوند برای مردم، از اهداف دعوت و تبلیغ رسانه‌ای است. بر این معنا آیاتی چون 9 و 10 سوره ابراهیم و 1 و 7 سوره نوح دلالت دارد.
6- تبیین کتب الهی: روشنگری احکام و معارف کتب آسمانی، از اهداف تبلیغ رسانه‌ای است. خداوند می‌فرماید: «و ]یادکن[ هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که حتما باید آن را ‌]به وضوح[ برای مردم بیان نمائید و کتمانش مکنید. پس، آن ‌‌‌]عهد[ را پشت سر خود انداختند و در برابر آن، بهایی ناچیز به دست آوردند و چه بدمعامله‌ای کردند. (آل‌عمران، آیه 187)
7- اجتناب‌دهی از فساد: هدف از تبلیغ و انذار رسانه‌ای یک جامعه، دور داشتن آن از فساد و تباهی است. (اعراف، آیه 85؛ توبه، آیه 122؛ هود، آیه 85؛ شعراء، آیه 183)
8- تذکر و یادکرد حق و خدا: یک جامعه باید همواره توحید را اصالت داده و بر محور آن به گردش درآید. از این رو، ذکر الهی و نیز تذکر و پند به مردم نسبت به خدا و آموزه‌های آن یک وظیفه عمومی و همگانی به ویژه رسانه‌ها و فعالیت‌های رسانه‌ای است. (نگاه کنید: ابراهیم، آیه 5؛ طه، آیه 44؛ قصص، آیه 46)
9- ترساندن از مخالفت با آموزه‌های دینی:‌ ترساندن از مخالفت با دین، هدف تبلیغ و انذارها از جمله تبلیغ و انذار رسانه‌ای است. (توبه، آیه 122؛ طه، آیه 44)
10- گسترش نیکی و تقوا: یک رسانه اسلامی باید در راستای گسترش فرهنگ همدلی و همکاری و همزبانی و نیکی و تقوای الهی فعالیت کند. خداوند به عنوان یک فرمان عمومی می‌فرماید: و در نیکوکاری و پرهیز، همکاری کنید نه در گناه و تجاوز؛ و از خدا بترسید که او به سختی عقوبت می‌کند. (مائده، آیه 2)
11- ایجاد ترس در دشمن در حوزه جنگ نرم و جنگ روانی: یکی از اهداف رسانه اسلامی، فراهم آوردن آثار ترس در دشمن است. خداوند در آیه 60 سوره انفال فرمان داده تا استعدادی فراهم آید که بنیه دفاعی و تهاجمی اسلام قوی و بنیه دشمن تضعیف شود. امروز مهمترین کارکردی که رسانه‌ها به عنوان قدرت نرم دارند، حضور درعرصه تخریب روحیه دشمنان و کاهش قدرت روانی آنان است. جنگ رسانه‌ای، مهمترین جنگ در جهان معاصر است.
12- رفع اختلاف: از دیگر اهداف یک رسانه اسلامی، رفع اختلاف در امت و ایجاد وحدت در مدار کلمه توحید و توحید کلمه است. (زخرف، آیه 63؛ بقره، آیه 213؛ نحل، آیه 46)
13- گسترش عدالت: یکی از مهمترین اهداف بعثت، دعوت مردم به قیام برای تحقق عدالت پس از آشنایی با حقوق و مطالبه‌گری است. این مطلب به صراحت در آیه 25 سوره حدید آمده است. یک رسانه اسلامی می‌بایست در این مسیر حرکت کرده و در تحقق و اجرا و گسترش عدالت سهیم باشد. (اعراف، آیه 85؛ هود، آیه 85؛ شوری، آیه 15)
14- مخالفت با ظلم و استکبار: مبارزه با ظلم و فراهم‌آوری مقدمات قیام توده‌ها برای رفع آن از راه اجرای عدالت از دیگر اهداف مهم یک رسانه اسلامی است. (حدید، آیه 25) در آیات قرآن حمایت از مظلوم و مخالفت با ظالم و مجرم و مستکبر در دستورکار هر مسلمانی از جمله فعالیت‌های رسانه‌ای است.