گشایش در رحمت به‌هنگام گرفتاری
به مناسبت 8 ربیع‌الثانی سالروز ولادت خجسته امام عسکری(ع)
سنت خداوند در خلقت بر این قرار گرفته که هر بلا و گرفتاری که برای انسان پیش می‌آید همراه و آمیخته با آسانی و گشایش باشد و آن گرفتاری و سختی در عین تلخی ظاهری، خود نعمتی برای فرد گرفتار باشد. در مطلب حاضر نویسنده موضوع آسانی پیش و پس از سختی‌ها را بر اساس آیه سوره انشراح و حدیثی از امام عسکری(ع) واکاوی و تبیین کرده است.
شاید شما این بیت معروف را شنیده باشید که می‌گوید: خدا گر ز حکمت ببندد دری، ز رحمت گشاید در دیگری. این بیت که ضرب‌المثل شده است در حقیقت برگرفته از این شعر سعدی است که می‌سراید: خدای ار به حکمت ببندد دری. گشاید به فضل و کرم دیگری. (بوستان، باب دوم در احسان) اما ریشه آن، آیات و روایات قرآنی است که ایشان آن را به صورت شعری زیبا و سپس مردم به شکل ضرب‌المثل درآورده‌اند و مفاهیم قرآنی در این قالب زیبا به جامعه ایرانی- اسلامی هدیه شده است.
البته غیر از این بیت و ضرب‌المثل، آیات و روایات دیگری نیز وجود دارد که ضرب‌المثل شده است. به عنوان نمونه، خداوند می‌فرماید: الیس الصبح بقریب؛ آیا صبح نزدیک نیست. (هود، آیه 81) این بشارت به صبح پس از آن بیان شده که خداوند حضرت لوط(ع) را فرمان کوچ شبانه از شهر همجنس‌بازان می‌دهد تا آنان را عذاب کند و آن حضرت(ع) و خاندانش را از گرفتاری و بلای عظیم دور دارد. خداوند می‌فرماید: «گفتند ای لوط؛ ما فرستادگان پروردگار توئیم. آنان هرگز به تو دست نخواهند یافت، پس پاسی از شب گذشته خانواده‌ات را حرکت ده و هیچ کس از شما نباید واپس بنگرد مگر زنت که آنچه به ایشان رسد به او [نیز] خواهد رسید، بی‌گمان وعده‌گاه آنان صبح است مگر صبح نزدیک نیست. (هود، آیه 81) این‌گونه شد که در ضرب‌المثل‌های فارسی به تبع از نظامی گنجوی در منظومه لیلی و مجنون آمده است: در نومیدی بسی امید است پایان شب سیه سپید است.
برخی نیز همچون کمال‌الدین اصفهانی با دولت سحری و صبحگاهان، برخوردی دیگر دارد و می‌سراید: «باش تا صبح دولتت بدمد، کاین هنوز از نتایج سحر است.»
سنت الهی گشایش پس از سختی
اما خداوند در قرآن به انسان‌ها از سنتی الهی خبر می‌دهد که بذر امید را در دل‌ها می‌کارد. خداوند در آیات 5 و 6 سوره انشراح پس از بیان مشکلات و گرفتاری‌هایی که پیامبر(ص) با آن مواجه بوده و نزدیک بود کمر را بشکند، می‌فرماید: فان مع العسر یسرا. ان مع‌العسر یسرا؛ پس براستی با هر دشواری، آسانی و گشایشی است؛ بلکه براستی با هر دشواری، گشایشی است.
این آیات بر سنت الهی دلالت می‌کند که می‌فرماید: خداوند همیشه بعد از هر دشواری سهولتی پدید می‌آورد. مفسرین گفته‌اند: این دو آیه دلالت دارد بر اینکه با یک عسر و دشواری، دو یسر و گشایش همراه است؛ زیرا قاعده نحوی می‌گوید: کلمه‌ای که دارای الف و لام است به اصطلاح معرفه است. پس اگر در کلامی تکرار شود، منظور از آن، همان کلمه اول است و در حقیقت هر دو کلمه یک چیز را می‌رسانند، ولی اگر نکره باشد دومی معنا و منظوری غیر منظور اولی را افاده می‌کند و چون العسر در دو آیه، معرفه به‌کار رفته بیانگر یگانگی آن دو است، در حالی که یسر دوباره به شکل نکره به‌کار رفته تا بیان کند که هر عسر و سختی و دشواری آمیخته به دو آسانی است که پیش و پس از آن را دربر گرفته است. به سخن دیگر، هر گاه ما به سختی و دشواری و گرفتاری در زندگی خود می‌نگریم درمی‌یابیم این دشواری از دو سو یعنی پیش از وقوع دشواری و نیز پس از وقوع آن دارای دو آسانی و گشایش بوده است. همچنین از آنجا که کلمه یسر با تنوین به‌کار رفته بیان این معنا نیز خواهد بود که این یسر دوم با یسر اول تفاوت نوعی نیز خواهد داشت که البته باید بهتر از حالت اولی باشد. بنابراین، اگر ما در زندگی دچار مشکل و گرفتاری و سختی و دشواری شویم، باید بدانیم طبق سنت الهی، نه تنها برطرف می‌شود، بلکه اگر صبوری کنیم، پاداشی برتر و بهتر از آن آسانی پیشین به دست خواهیم آورد و وضعیت ما بهبود نسبی می‌یابد و آسانی و گشایش دوم، بهتر و برتر از قبلی خواهد بود.
برخی از مفسران گفته‌اند: تنوینی که در کلمه «یسرا» است برای بزرگداشت یسر است. پس این کلمه می‌فهماند با هر عسر، گشایش و یسری گرانقدر می‌آید؛ اما برخی گفته‌اند: تنوین، تنویع است و می‌خواهد بفرماید با هر دشواری نوعی گشایش هست.
اما منظور از کلمه (مع- با) آیا واقع شدن یسر به دنبال عسر است یا همراه و معیت همزمانی؟ برخی قائل شده‌اند که این معیت دلالت بر این ندارد که گشایش و گرفتاری با هم در یک زمان تحقق می‌یابد، بلکه در زمانی گرفتاری و در زمانی دیگر گشایش خواهد بود؛ اما به نظر می‌رسد که آیه، معیت و همزمانی را بیان می‌کند؛ زیرا اگر به دقت بنگریم، حتی همراه با هر گرفتاری یک گشایشی است و این‌گونه نیست که مدتی گرفتاری باشد و سپس دری گشوده شود، بلکه اگر خوب دقت شود در همان زمان گرفتاری، گشایشی رخ داده است. نه اینکه منظور از معیت این باشد که یسر و عسر در زمان واحد تحقق می‌یابد.
به سخن دیگر، در آیه شریفه یک نوع پیوستگی و ارتباط بین تحمل سختی‌ها و رسیدن به آسانی وجود دارد؛ یعنی این‌طور نیست که انسان به طور اتفاقی بعد از سختی، به راحتی برسد. واژه «مع» این پیوند و ارتباط را بیان می‌کند.
خداوند با بهره‌گیری از مفهوم معیت در این آیات پیام‌هایی را به مخاطب می‌دهد که از جمله می‌توان به این دو مورد اشاره کرد: 1- آیه با لفظ «مع» می‌فهماند که آسانی با رنج توأم است. پس، از لحظه تحمل سختی، آسانی به تدریج به دست می‌آید؛ 2- از کلمه «مع» استفاده شده تا نشان دهد آسانی به سختی نزدیک است که از این رهگذر موجبات تسلی خاطر و تقویت قلب فراهم می‌شود. به هر حال با هر مشکلی، آسانی آمیخته و با هر صعوبت و گرفتاری، آسانی و سهولتی همراه است. (نگاه کنید: طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، ج4، ص157، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1362ش؛ فرشی، سیدعلی‌اکبر، تفسیر احسن‌الحدیث، ج 12، ص 274، بنیاد بعثت، تهران، 1377ش؛ تفسیر نمونه، ج 27، ص 127 و 128؛ طبرسی، فضل‌بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج4، ص 507، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377 ش).
گفتنی است که علامه طباطبایی بر این باور است که منظور از کلمه «مع» واقع شدن یسر به دنبال عسر است، نه اینکه منظور از معیت این باشد که یسر و عسر در زمان واحد تحقق می‌یابد. (تفسیرالمیزان، ج20، ص 534) در حالی که مفسران نمونه بر این باورند که هر مشکلی، با آسانی آمیخته و با هر صعوبتی، سهولتی همراه است؛ چرا که این دو همیشه با هم بوده و با هم خواهند بود. (تفسیر نمونه، ج 27، ص 127 و 128)
همراهی و همزمانی گرفتاری و گشایش
امام عسکری علیه‌السلام نیز با توجه به آیات قرآن از جمله سوره شرح بر این نکته تاکید دارد که گرفتاری و گشایش، همزمان است، هرچند که گشایش دوم با گشایش اول فرق دارد، ولی همان یک گرفتاری که انسان به آن دچار می‌شود از دو سو آمیخته با گشایشی است که به طور طبیعی می‌تواند گشایش دوم از گشایش نخست متفاوت بوده و فرق داشته باشد. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: ما من بلیه الا ولله فیها نعمهًْ تحیط بها؛ هیچ گرفتاری و بلایی نیست مگر آنکه نعمتی از خداوند آن را در میان گرفته است. (بحارالانوار: ج 78، ص 374، حدیث 34؛ منتخب میزان‌الحکمه، حدیث شماره: 1200896)
امام حسن عسکری(ع) در این روایت بیان می‌کند که اگر انسانی دچار بلا و گرفتاری شود، خداوند آن را بگونه‌ای قرار می‌دهد که از همه اطراف به نعمتی احاطه شود. در این روایت سخن از واژه احاطه است که فراتر از تفاسیر مفسران به نکته‌ای مهم و اساسی اشاره می‌کند.
از نظر امام حسن عسکری(ع) معیتی که در قرآن برای گرفتاری بیان شده است، یک معیت قیومی است، به این معنا که اگر گرفتاری و بلایی برای کسی رقم بخورد، این بلا از همه سو به نعمتی الهی احاطه شده است و شخص اگر به هر سو بنگرد می‌بیند که درهایی از گشایش و آسانی برای او گشوده است.
پس اولا این‌طور نیست که اول آسانی باشد سپس گرفتاری و سپس آسانی دیگر، بلکه در همان زمانی که شخص گرفتار است، از همه سو، از سوی نعمتی الهی احاطه شده است؛ ثانیا این آسانی از یک‌سو نیست، بلکه از همه جهات است. بنابراین سخن از پیش و پس بودن آسانی نیست که گرفتاری از پیش و پس با آسانی احاطه شده باشد، بلکه از همه جهات احاطه شده است؛ پس همان زمان که گرفتاری را می‌بیند، اگر دقت کند می‌بیند که نعمتی الهی او را احاطه کرده و از همه سو او را دربر گرفته است.
توضیح این مطلب آن است که انسان اگر دچار یک بلایی شود، خداوند تنها از یک جهت به او فشار آورده است و جالب اینکه از همان جهت اگر خوب دقت کند، نعمتی برای او هست؛ زیرا اگر صبر کند، پاداشی از همان بلا به او می‌رسد و او از صابران خواهد بود؛و اگر به جهات دیگر غیر جهت بلا نیز بنگرد، می‌بیند که خداوند او را حفظ کرده و از بسیاری از گرفتاری‌های دیگر و بدتر دور داشته است. اگر بلایی آمده و فرزندی را از او گرفته در همان حال بی‌نهایت نعمت‌های دیگر، او را دربر گرفته است که بقای او را تضمین و حیات و زندگی او را در سلامت داشته است. انسان به سبب یک نقص و بیماری نباید دیگر ابعاد سلامت وجودی خود را نادیده گیرد و ناسپاسی و کفران کند؛ بلکه باید سپاسگزار نعمت‌های بسیاری باشد که خداوند به او داده است.
فلسفه گرفتاری و سختی
از نظر امام عسکری(ع) همواره نعمتی همراه با هر گرفتاری و بلا و همزمان با آن است. این نعمت می‌تواند نعمتی باشد که خداوند در آیات قرآن به عنوان فلسفه بلا از آن یاد کرده است؛ زیرا قرآن بیان می‌کند هر بلا و مصیبت یا برای ظرفیت‌بخشی و ادعاسنجی است یا کیفر و مجازاتی است تا شخص برگردد و متنبه شده و راه درست را بیابد.
به سخن دیگر، اگر انسان دچار عسر و گرفتاری و دشواری شود: 1- یا کیفر و مجازات عمل خود فرد است و خداوند چون شخص را دوست داشته در همین دنیا مجازات کرده تا برگردد و راه درست را بیابد و توبه و استغفار کند و مجازاتش در قیامت نباشد، بلکه در همین دنیا کیفر شود و پاک و پاکیزه از گناه و خطا به آخرت رود؛ 2- یا آنکه این دشواری و گرفتاری به سبب ادعایی است که داشته و خداوند با این دشواری می‌خواهد ظرفیت‌سنجی کرده و مدعای سخن شخص را دریابد؛ (حجرات، آیه 14) 3- یا آنکه می‌خواهد از این طریق ظرفیت شخص را افزایش دهد؛ زیرا اگر شخص، صبر جمیل در پیش گیرد در مقام صابرین قرار گرفته و از سعه صدر و سعه وجودی برخوردار خواهد شد؛ چنانچه پیامبران از جمله حضرت یعقوب(ع) این‌گونه با بلایا و مصیبت‌ها و در پیش گرفتن صبر جمیل به مقامات رسیدند. (یوسف، آیات 18 و 83)
به نظر می‌رسد که امام حسن عسکری(ع) به این نکته توجه می‌دهد که در درون هر بلایی و از همان روزنه که بلا وارد شده، نعمتی آن را احاطه کرده است. این نعمت می‌تواند شامل یکی از سه‌گانه پیشین باشد.
البته چنانکه گفته شد، مراد امام حسن عسکری(ع) فراتر از این مطلب است؛ زیرا وقتی سخن از «احاطه» است، فراگیری همه سویه و همه‌جانبه است. بنابراین همراه هر بلایی نعمتی است که آن را از هر سو در همان زمان دربر گرفته است و بلا محاط به نعمت و نعمت محیط بر بلا است. پس انسان نباید دلخور و ناراحت شود و بداند که بر اساس حکمت الهی، این بلا وارد شده و اهدافی برای آن است که جز نعمت برای شخص نیست. به عبارت دیگر بلا و سختی هرچند در ظاهر تلخ و غیرقابل پذیرش است اما در همان حال یک نعمت است که شخص را دربر گرفته است.
خداوند در آیات قرآن به این نکته توجه می‌دهد که هر مصیبتی که برای انسان پیش می‌آید طبق یک حکمتی است که در چارچوب حکمت الهی خلقت از جمله خلقت انسان صورت می‌گیرد. اهدافی که خداوند از خلقت انسان دارد از طریق همین مصیبت‌ها و بلایا و نعمت‌ها و عسر و حرج و یسر و آسانی پدید می‌آید. خداوند در آیات 22 و 23 سوره حدید به این نکته مهم و اساسی به عنوان سنت حاکم بر جان و جامعه و جهان توجه می‌دهد و می‌فرماید: ما اصاب من مصیبهًْ فی‌الارض و لا فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبراها ان ذلک علی‌الله یسیر لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم والله لا یحب کل مختال فخور؛ هیچ مصیبتی نه در زمین و نه در نفس‌های شما [= به شما] نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم در کتابی است، این [کار] بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است شادمانی نکنید و خدا هیچ خیالباف خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد.
به هر حال، باید توجه داشت که در هنگام گرفتاری نه تنها دری دیگر گشوده می‌شود، بلکه نعمتی همواره انسان را احاطه می‌کند به طوری که آن گرفتاری در برابر آن نعمت هیچ است و انسان همان‌طوری که به آن بلا و مصیبت توجه دارد، اگر سر از آستان غفلت بردارد و خوب به پیرامون نظر و دقت کند، در می‌یابد که از هر سویی نعمتی الهی او را احاطه کرده است. پس در همان زمان باید شاکر نعمت باشد و خداوند را سپاس گوید و آن نقمت را نبیند. در حقیقت، آن گرفتاری و مصیبت همانند بخشی کوچک است که شما آن را می‌بینید ولی اگر دقت کنید می‌بینید که یک دیواری از نعمت شما را احاطه کرده که آن گرفتاری نه تنها نسبت به آن هیچ است بلکه آن گرفتاری بخشی از همان نعمتی است که خداوند به شما داده است؛ زیرا با این کار می‌خواهد یا ظرفیت شما افزایش یابد و یا تنبیه و مجازات دنیوی شوید در مسیر درست قرار گیرید و یا ادعاسنجی شود و میزان و درجه شما معلوم شود.
