اجتماعیاخلاقی - تربیتیمعارف قرآنیمقالات

احکام و آداب مشورت و مشاوره

somamusبسم الله الرحمن الرحیم

انسان در زندگی نمی تواند بسیاری از مسائل و مشکلات خود را حل و فصل نماید. از این روست که مشورت با دیگران به عنوان بهره مندی از عقول دیگران یک حکم عقلانی و عقلایی است و انسان خردمند کسی است که افزون بر خرد خویش از خرد دیگران بهره مند می شود در حالی که سفیه و سبک مغز کسی است که نه خود می اندیشد و نه از خرد دیگران و راهنمایی آنان بهره مند می شود بلکه متکبرانه و مستکبرانه عمل کرد با با استبداد در رای خود را هماره در خطر می افکند و پشیمانی برآیند طبیعی رفتار اوست. البته بسیاری از مردم می دانند که مشورت خوب و مشاوره گرفتن حیاتی و ضروری است؛ اما احکام و آداب آن را نمی شناسند و نمی دانند چگونه و از چه کسانی مشاوره بگیرند؟ نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا به این پرسش ها پاسخ دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

چرایی نیاز به مشورت و مشاوره

عقل آدمی حکم می کند که برای حل هر مساله ای باید تعقل کرد و خردورزی نمود و بدون تعقل و تفکر کاری نکرد؛ زیرا هر گونه اقدامی بدون تعقل و تفکر به معنای خطرپذیری بیش تر، مشکل فزون تر، عدم موفقیت و پشیمانی است؛ چرا که احتمال آن که مساله حل نشود و مشکلی بر مشکلات افزوده شود بیش تر است. بنابراین، اگر مساله برای شخص هم چنان حل نشده و غامض بماند بهتر از آن است که اقدامی کند که قوز بالای قوز شود.

البته از آن جایی که همه چیز را همگان دانند و انسان به تنهایی ناتوان از درک مسایل و حل آن ها است، خردمند کسی است که از عقول دیگران بهره مند شود. هر انسانی در هر سطح عقلی، فکری، علمی و فرهنگی باشد می داند که سطوح ادراکی و فهم و هوش و استعداد انسان ها یکسان نیست و تفاوت هایی بسیاری میان انسان ها وجود دارد. افزون بر آن هر کسی در یک زمینه و بستری بهتر عمل می کند و تجربیاتی را می آموزد و تخصص هایی را کسب می کند که دیگری حتی اگر از نظر سطح هوشی بالاتر و برتر باشد، ممکن است در این عرصه و زمینه تجربه و تخصصی نداشته باشد. تخصص یابی نیازمند تکرار و تجربه بسیاری است و کسب مهارتی به سادگی شدنی نیست. بنابراین، خردمند بر آن است تا از تجربیات و تخصص ها و مهارت ها دیگران بهره گیرد و کاری که یک متخصص با یک حرکت انجام می دهد خود به عهده نمی گیرد که یا وقت و هزینه بسیار می طلبد یا بدتر از آن گره ای بر گره های می افزاید و مساله را به مشکل و سپس معضل تبدیل می سازد.

مهارت مشورت گیری و مشورت دهی

البته مشورت گیری و مشورت دهی خود یک مهارت است. اصولا مهارت ها به دانش هایی اطلاق می شود که جنبه عملی در آن قوی تر است و با تکرار و تجربه به دست می آید. مهارت ها دانش عملی و کارگاهی است که علم و تجربه در آن آمیخته است. از این روست که بسیاری از افراد ممکن است دانشی را داشته باشند و از مهارتی در همان حوزه دانشی خود برخوردار نباشند؛ دانشجویانی که تنها مباحث نظری در علم مکانیک را آموخته و هرگز در عمل از علم و دانش و ابزارهای آن بهره ای نبرده اند، نمی توانند استادکار خوبی باشند حتی اگر در رشته خود دکترا گرفته و از جنبه نظری در عالی ترین درجه باشند.

مشورت گیری و مشورت دهی نیز یک مهارت در زندگی است که انسان باید بیاموزد و راه های آن را بشناسد و به کار گیرد. از این رو، مهارت هایی به کودکان از همان آغاز زندگی در خانه ، خانواده، مهد و دبستان را می آموزانند که شامل مهارت عذرخواهی، مهارت تفکر، مهارت شنیدن، مهارت گفتن، مهارت پرسش گری و بسیاری دیگر از مهارت های زندگی می شود؛ زیرا مشورت گیری همانند مشورت دهی خود مهارتی نیاز دارد که فقدان آن می تواند در رسیدن به شاخص های یک مشورت خوب و سازنده تاثیر منفی به جا گذارد. به عنوان نمونه اگر شخص نداند از چه کسی در چه زمینه ای مشاوره گیرد و یا نتواند مساله خود را به درستی طرح کند و مشورت مناسبی را بگیرد، همانند مشکلی خواهد بود که یک مشاور نداند و نتواند چگونه و در چه شکلی مشاوره دهد.

شاخص های مشورت و مشاوره خوب

با توجه به آن چه بیان شد باید در دو حوزه از شاخص های مشورت گیری و مشورت دهی سخن به میان آید و شاخص های یک مشورت و مشاوره خوب تبیین گردد. در آموزه های وحیانی اسلام برای یک مشاور خوب و مناسب شاخص هایی بیان شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

آثار و کارکردهای مشورت

یکی از راه های تشویق افراد به کاری از جمله مشورت گیری، بیان آثار و کارکردهای آن است. از این روست که در آیات و روایات به کارکردها و آثار مشورت و مشاوره توجه داده و این گونه افراد جامعه را برای مشورت گیری تشویق می کند.

خداوند مردم را به مشورت خواهی تشویق کرده و آن را یک مهارت برای مسلمانان در زندگی اجتماعی دانسته است. خداوند می فرماید: وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِم وَ أقامُوا الصَّلاةَ وَ أمرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقناهُم يُنْفِقُونَ؛ «و آنان كه دعوت پروردگارشان را اجابت كردند و نماز گزاردند و كارشان در ميانشان [ بر پايه ]مشورت است و از آنچه روزيشان كرده ايم انفاق مى كنند».(شوری، آیه 38)

پیامبر(ص) که سرمشق و اسوه حسنه مردمان است(احزاب، آیه 21) خود این گونه از مهارت مشورت برای امور اجتماعی نه شرعی و احکام الهی بهره می برد و همین امر موجب تشویق دیگران به امر مشورت خواهی و مشورت دهی می شد و انسجام اجتماعی را افزایش و مهر و محبت را در میان مومنان و شهروندان جامعه اسلامی افزایش می داد. مشورت گیری رهبری موجب می شود تا مردم در گرد رهبری جمع آیند؛ زیرا وقتی جامعه خود را در امور اجتماعی حاضر می بیند در مسایل اجتماعی و سیاسی می تواند مشارکت فعال داشته باشد، منزلت و مقام خود را در مدیریت غیر مستقیم جامعه می بیند و همین موجب می شود تا انگیزه ها در شهروندان امت اسلام افزایش یابد.

خداوند در این باره چنین گزارش می کند و می فرماید: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُم وَ لَو كُنْتَ فَظّا غَلِيْظَ القَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُم وَ اسْتَغفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُم فِي الْأمْرِ فَإذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إنَّ اللّهَ يُحِبُّ المُتَوَكِّلِينَ؛ به سبب رحمت خداست كه تو با آنان نرمخو شدى. اگر تندخو و سخت دل مى بودى. قطعا از گِرد تو پراكنده مى شدند. پس بر آنها ببخشاى و برايشان آمرزش بخواه و در كارها با ايشان مشورت كن و چون تصميم گرفتى بر خدا توكّل كن. كه خدا توكّل كنندگان را دوست دارد».(آل عمران، آیه ۱۵۹)

رهبری همانند هر فرد دیگر جامعه می تواند از طریق مشاوره دیگران را به حمایت و پشتیبانی خود جلب نماید؛ زیرا حضور دیگران به عنوان مشاور موجب می شود تا نوعی علاقه و پیوند میان دو سویه مشاوره پدید آید و مشاوره دهنده نتایج مشورت خود را بخشی از عمل خود بداند و موفقیت و عدم موفقیت را به پای خودش بنویسد. از این روست که مشاوره دهنده دوست می دارد تا این کار به سامان رسد و در تحقق و سامان یافتن آن نیز کمک و یاری می رساند. از این روست که پیامبر(ص) در تبیین ارزش مشاوره و تشویق مردم به آن به این اثر و کارکرد مشورت اشاره داشته و می فرماید : لا مُظاهَرَةَ أوثَقُ مِنَ المُشاوَرَةِ؛ هيچ پشتيبانى و حمايتى استوارتر از مشورت نيست.(المحاسن، ج ۲، ص ۴۳۵، حدیث ۲۵۰۹)

البته حتی اگر مشورت صرف از سوی مشاور انجام گیرد، باز چنین تاثیری را به جا خواهد گذاشت؛ زیرا شخص از نظر روانی به این اعتماد و اطمینان می رسد که کاری که انجام می دهد درست و مفید و سازنده است و با عزم و اعتماد و اطمینان در آن مسیر گام می نهد و با شک و تردید رفتار نمی کند که خود شک و تردید عامل بسیاری از شکست ها است؛ زیرا گاه لازم است برای رسیدن به مقصود و مقصدی استقامت ورزید و تا پایان کار رفت تا نتیجه مطلوب به دست آید.

از نظر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هر گونه مشورت درست و مشاوره با افراد متخصص می تواند موجبات رهیابی شخص به رشد و بالندگی را فراهم آورد و مشکلات و مسایل خود را این گونه با بهره گیری از عقول دیگران حل و فصل نموده و کارش را به سرانجام و فرجام مطلوبی برساند. از این روست که ایشان می فرماید : ما مِن رَجُلٍ يُشاوِرُ أحَدا إلاّ هُدِيَ إلَى الرُّشدِ؛ هيچ مردى نيست كه با كسى مشورت كند. مگر آن كه به راه درست و حلّ مشكل خود رهنمون شود (مجمع البيان، ج ۹، ص۵۱) امام حسن عليه السلام نیز می فرماید: ما تَشاوَرَ قَومٌ إلاّ هُدُوا إلى رُشدِهِم؛ هيچ مردمى با هم مشورت نكردند، مگر آن كه راه درست (حلّ مشكلات) خود را پيدا كردند.( تحف العقول : ۲۳۳)

کسی که مشورت می کند انسانی دور اندیشی و اهل حزم و احتیاط است؛ زیرا حتی اگر خودش به تعقل و تفکر به مطلبی دست یابد، برای تقویت و تحکیم دست یافته و اعتماد و اطمینان بیش تر با مشورت می کوشد تا در راهی گام بردارد که در صد موفقیت بالا و احتمال شکست بسیار ضعیف و اندک است. از این روست که پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: الحَزمُ أن تَستَشِيرَ ذَا الرَّأيِ و تُطِيعَ أمرَهُ؛ احتياط و دور انديشى آن است كه با صاحب نظر مشورت كنى و به نظر او عمل نمايى. ( بحار الأنوار ، ج ۷۵، ص ۱۰۵، حدیث۴۱)

البته در این روایات بیان شده که انسان باید با کسی مشورت کند که صاحب نظر و نظریه و تخصص در این امری باشد که مشورت گرفته می شود و پس از مشورت نیز باید بر اساس مفاد آن عمل کند؛ زیرا از کسی مشورت گرفته که اهل نظر و تخصص در آن امر است و نباید بر خلاف نظر کارشناس و خبره رفتار کند.

اصولا چنان که گفته شد انسان خردمند کسی است که خرد دیگری را نیز به خدمت می گیرد و از دانش و علم دیگران سود می جوید. هیچ خردمندی بی نیاز از مشورت و مشاوره نیست؛ زیرا سطح ادارکی و فهم و نیز تجربیات و تخصص های انسان بسیار متفاوت است و هیچ کسی به جایی نرسیده است که همه علوم و تجارب را در اختیار داشته باشد. از این روست که امام على عليه السلام می فرماید: لا يَستَغنِي العاقِلُ عَنِ المُشاوَرَةِ؛ خردمند. از مشورت كردن بى نياز نيست.(غرر الحكم : ۱۰۶۹۳)

پس با مشورت نه تنها از خرد و تعقل دیگران بهره می برد بلکه از علوم و تجارب دیگران نیز بهره مند خواهد شد و عقل و علم را با هم در اختیار می گیرد ؛ چنان که امام على عليه السلام می فرماید: حقٌّ عَلَى العاقِلِ أن يُضِيفَ إلى رَأيِهِ رَأيَ العُقَلاءِ و يَضُمَّ إلى عِلمِهِ عُلومَ الحُكَماءِ؛ بر خردمند لازم است كه رأى خردمندان را به رأى و نظر خود بيفزايد و دانش حكيمان را به دانش خود اضافه كند.( غرر الحكم : ۴۹۲۰)

در ارزش و اهمیت مشورت همین بس که انسانی مشورت کننده هرگز پشیمان نمی شود؛ زیرا حتی در صورت عدم موفقیت می داند که همه تلاش و کوشش خود را کرده است و اگر در این امر به موفقیتی دست نیافته است ، حکمت الهی است که هیچ چیزی آن را تغییر نمی دهد؛ زیرا امام سجاد(ع) می فرماید: یا من لا تبدل حکتمه الوسایل، ای کسی که وسایل نمی تواند حکمت را تبدیل کند و تغییری و جایگزینی برای آن قرار دهد. اما اگر کسی مشورت نکرد و موفقیت کسب نکرد به طور طبیعی پشیمانی سراغ او خواهد آمد که البته دیگر سودی ندارد. بر همین اساس امام باقر عليه السلام به تارک مشورت هشدار داده و می فرماید: في التوراةِ أربَعةُ أسطُرٍ : مَن لا يَستَشِيرُ يَندَمُ؛ در تورات چهار جمله آمده است : که از جمله آن ها این است: كسى كه مشورت نكند، پشيمان شود.( المحاسن : ۲ ،۴۳۶ ،۲۵۱۰)

به هر حال هیچ کس از مشورت آسیب و زیانی نمی بیند و از نظر روانی و احساس درونی نیز خود را در صورت شکست کامیاب می داند؛ زیرا همه آن چه وظیفه و تکلیف انسانی بوده به جا آورده ولی حکمت الهی فوق و حاکم بر هر اسباب و وسیله ای دیگر اجازه نداده در این کار موفق شود. از این روست که عذر و بهانه ای عقلی و شرعی در اختیار دارد و اگر در صورت شکست و عدم موفقیت ، عذر و بهانه خویش را مطرح کند، همگان می پذیرند و او را توبیخ و سرزنش نمی کنند. از این روست امام صادق عليه السلام به تاثیر مشورت حتی در صورت شکست می فرماید: لَن يَهلِكَ امرُؤٌ عن مَشورَةٍ؛ آدمى هيچ گاه از مشورت كردن هلاك نمى شود.( المحاسن : ۲ ،۴۳۶ ،۲۵۱۲) به این معنا که مشورت موجب رهایی از هلاک است ؛ اما اگر مشکلی نیز پدید آمد قابل توجیه و عذر است که هر عاقلی آن را می پذیرد.

از همین جهت است که امام كاظم عليه السلام به صراحت به این کارکرد و اثر مشورت حتی در صورت شکست اشاره کرده و فرموده است: مَنِ استَشارَ لَم يَعدَمْ عِندَ الصَّوابِ مادِحا. و عندَ الخَطَأِ عاذِرا؛ كسى كه مشورت كند، اگر كارش را درست انجام دهد. مردم او را بستايند و اگر اشتباه كند. معذورش دارند.( الدرّة الباهرة : ۳۴)

سیره پیامبر(ص) چنان که قرآن فرموده مشاوره در امور اجتماعی بوده است و همین سیره را امامان معصوم(ع) نیز ادامه داده اند. الحَسنِ بنِ الجَهمِ می گوید: كُنّا عند الرِّضا عليه السلام فَذَكرْنا أباهُ. فقالَ : كانَ عَقلُهُ لا تُوازى بِهِ العُقولُ، و ربّما شاوَرَ الأسوَدَ مِن سُودانِهِ. فقِيلَ لَهُ : تُشاوِرُ مِثلَ هذا ؟! فقالَ : إنّ اللّهَ تباركَ و تعالى ربّما فَتَحَ على لِسانِهِ؛ در حضور امام رضا عليه السلام بوديم كه از پدر بزرگوارش سخن به ميان آمد. حضرت فرمود : هيچ خردى با خرد آن حضرت برابرى نمى كرد، ولى با اين حال، گاه با يكى از غلامان سياه خود مشورت مى كرد. به ايشان عرض شد : با چنين كسى مشورت مى كنى؟ فرمود : چه بسا كه خداوند تبارك و تعالى [نظر درست را ] از زبان او جارى كند.( مكارم الأخلاق : ۲ ،۹۹ ،۲۲۸۳)

چنان که از روایت بر می آید مشاوره شاخص هایی می طلبد ولی هرگز جزو این شاخص ها رنگ و جنس و نژاد و مانند آن نیست که از نظر نظام جاهلی ارزش است، بلکه ارزش ها امور دیگری است و شاخص ها نیز با شاخص های نظام جاهلی در امر مشورت متفاوت است.

پیامبر(ص) به امیرمومنان امام علی(ع) عقل کل سفارش می کند که در امور هرگز از استشاره و مشورت گیری پرهیز نکن تا گرفتار پشیمانی نشوی. در حقیقت تشویق دیگران به مشورت گیری و عادت به این مهارت از چیزهایی است که در فرهنگ قرآنی و اسلامی بسیار تاکید شده است. امیرمومنان امام على عليه السلام درباره سفارش های پیامبر(ص) می فرماید: بَعَثَنِي رسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله على اليَمَنِ، فقالَ و هو يُوصِيني : يا عَلِيُّ. ما حارَ مَنِ استَخارَ. و لا نَدِمَ مَنِ استَشارَ؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا به [ اِمارت ]يمن فرستاد و در مقام سفارش به من فرمود : اى على! كسى كه از خدا طلب خير كرد سرگردان نشد و كسى كه مشورت نمود پشيمان نگشت.( الأمالي للطوسي : ۱۳۶ ،۲۲۰)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، عقل نورانیتی دارد که خود و پیرامونش را روشن می کند. انسان وقتی تعقل می کند دل و جانش را روشن می کند و مساله و یا مسائل خود را به وضوح می بیند و اگر این پرتو نور عقلی که با تعقل می تابد کم فروغ باشد می توان با نورانیت عقول دیگران روشن تر و پرفروغ تر کرد و روشنایی بر مسایل افکند که هیچ نقطه ابهامی نماند. امام على عليه السلام می فرماید: مَن شاوَرَ ذَوِي العُقولِ استَضاءَ بأنوارِ العُقولِ؛ هركه با خردمندان مشورت كند، از پرتو خردها روشنايى گيرد.(غرر الحكم : ۸۶۳۴)

وقتی امور با نورانیت مشورت عقول دیگران روشن و وضوح یافت به طور طبیعی انسان در مسیر صواب و درست قرار می گیرد و از کژی و ناراستی دور می شود. امام على عليه السلام هم چنین فرموده است: المَشورَةُ تَجلِبُ لكَ صَوابَ غَيرِكَ؛ مشورت كردن، انديشه هاى درست ديگران را براى تو كسب مى كند.( غرر الحكم : ۱۵۰۹)

برهمین اساس آن حضرت(ع) می فرماید:المُستَشِيرُ مُتَحَصِّنٌ مِنَ السَّقَطِ؛ كسى كه مشورت كند، از لغزيدن در خطاها مصون مى ماند.( غرر الحكم : ۱۲۰۷) کسی که مشاوره می گیرد نه تنها از سقوط در امان است بلکه بی گمان موفقیت را برای خود رقم می زند و به مقصود خویش می رسد؛ چنان که امیرمومنان درباره این اثر و کارکرد مشورت می فرماید: المُستَشِيرُ على طَرَفِ النَّجاحِ؛ مشورت كننده، در آستانه موفّقيت است.( غرر الحكم : ۱۲۱۷)

کسی که مشورت می گیرد خودش را از مساله می رهاند و زحمت فکر کردن به مساله و راه حل یافتن را به دوش و گردن دیگری می اندازد. در حقیقت اگر برای مشورت هیچ اثر و کارکردی نباشد، دست کم رهایی از فشار روحی و روانی است که مساله بر دل او افکنده است. با مشورت گیری خود را از این رنج درون می رهاند و در همان حال زحمت فکر و اندیشه و راه یابی را به گردن دیگری می اندازد. امام على عليه السلام به این کارکرد چنین اشاره فرموده و گفته است: المُشاوَرَةُ راحَةٌ لكَ و تَعَبٌ لِغَيرِكِ؛ مشورت كردن، مايه راحتى تو و زحمت ديگرى است.( غرر الحكم : ۱۸۵۷)

به نظر آن حضرت عليه السلام، مشورت گیری خود همانند چشمی است که راه هدایت را به آدمی نشان می دهد و از ضلالت و گمراهی و خطر خود را دور نگه می دارد. آن حضرت (ع) می فرماید: الاستِشارةُ عَينُ الهِدايَةِ، و قد خاطَرَ مَنِ استَغنى بِرَأيِهِ؛: مشورت كردن، ديده راهيابى است و كسى كه به رأى و نظر خويش اكتفا كند. خود را به خطر افكنده است.( نهج البلاغة : الحكمة ۲۱۱)

از همین روست که مشاوره و مشورت گیری را به مانند فراهم آوری بهترین پشتیبان دانسته است؛ زیرا کسی که مشاوره می گیرد هم از نظر فکری و هم از نظر عملی دیگری را با خود همراه می سازد و بی هیچ شک و شبهه ای با دلگرمی و کمک دیگری می تواند بهتر در کاری در آید و سربلند از آن بیرون آید. ایشان فرموده است:لا ظَهِيرَ كالمُشاوَرَةِ؛ هيچ پشتيبانى چون مشاوره نيست.( نهج البلاغة: الحكمة۵۴)

انسان اگر بتواند در هر کاری پیش از اقدام و عمل فکر و اندیشه کرده و با مشاوره از چارچوب ها و مشکلات امری آگاه و نسبت به آن علم و دانش بیش تر و کامل تری به دست آورد ، بهتر می تواند از زندگی بهره برد و از مشکلات آن به آسانی عبور کرده و خود را از هر گونه رنج و سختی برهاند. بر همین اساس، آن حضرت (ع) فرمان می دهد و می فرماید: شاوِرْ قَبلَ أن تَعزِمَ، و فَكِّرْ قَبلَ أن تُقدِمَ؛ پيش از آن كه تصميم بگيرى، مشورت كن و پيش از آن كه اقدام كنى، بيانديش.( غرر الحكم : ۵۷۵۴)

پس گام نخست اندیشه کردن و تفکر نمودن در هر کاری است و اگر عقل و علم انسانی به جایی نرسید آن زمان با مشورت می توان راه درست و صواب را تشخیص داد. البته مشورت به این معنا است که از آن بهره گرفته و بر اساس آن رفتار شود نه آن که خلاف مشورت عمل شود. از همین روست که امام علی(ع) هشدار داده و می فرماید: إذا أنْكَرتَ مِن عَقلِكَ شيئا فاقتَدِ بِرَأيِ عاقِلٍ يُزِيلُ ما أنكَرتَهُ؛ هرگاه با فكر خود به جايى نرسيدى، از انديشه خردمندى كه مشكل تو را حَلّ مى كند پيروى كن.(غرر الحكم : ۴۱۵۶)

اصولا حکمت مشورت در این است که انسانی که مشورت می گیرد خود گرفتار اموری است که اجازه نمی دهد درست تصیم بگیرد، ولی مشاور به سبب آن که تنها در مقام ناصح قرار دارد و هیچ انگیزه مادی و دنیوی در مشورت او راه نمی یابد، به طور طبیعی مشورتی سازنده و حکمیانه می دهد که به دور از هوس ها بوده و خیرخواهانه است. امام عليٌّ عليه السلام در سخنی به این حکمت بلند مشورت اشاره داشته و می فرماید :إنّما حُضَّ على المُشاوَرَةِ لأنّ رَأيَ المُشيرِ صِرْفٌ، و رَأيَ المُستَشِيرِ مَشُوبٌ بالهَوى؛ به مشورت كردن تشويق شده است ؛ چون نظرِ طرفِ مشورت، خالص از انگيزه هاى شخصى است و نظر مشورت كننده، آميخته به هوس و خواهشها و انگيزه هاى فردى است.(غرر الحكم : ۳۹۰۸)

شاخص های اثباتی و سلبی مشاور خوب

اما با چه کسی مشاوره کنیم خود مهم ترین مساله در امر مهارت مشورت و شورا است؛ زیرا انسان نمی تواند با هر کسی مشاوره کند. در آیات و روایات شاخص هایی برای مشاور بیان شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود. افرادی شايسته مشورت هستند که از این ویژگی ها و شاخص ها برخوردار باشند و خصوصیات و صفات ضد آن مبتلا نباشند. در مجموعه آیات و روایات دو دسته از صفات اثباتی و سلبی برای یک مشاور خوب بیان شده است. این شاخص های اثباتی و سلبی عبارتند از:

  1. تصدیق گر عقلانیت مشورت خواه: از نظر آموزه های اسلامی عقل و ورع از شاخص های اصلی مشاوره گرفتن است؛ یعنی باید از کسی مشاوره گرفته که اهل تعقل و تعهد باشد. با این همه مهم تر از این دو، شاخص هماندیشی است. پس باید از کسی مشاوره گرفت که از نظر عقلی و اندیشه با هم نزدیک و هم نظر هستید و مشاور شما را به عقلانیت تصدیق می کند؛ اما اگر کسی شما را به عقلانیت تصدیق نمی کند به طور طبیعی مشاوره ای به شما می دهد که بر خلاف خواسته ها و انتظارات شما است و چون شما را به بی خردی و سفاهت متهم می کند، نمی تواند مشاور خوبی باشد ؛ هر چند که این مشاور از نظر مردم مشهور به تعقل و تعهد باشد. امام صادق عليه السلام درباره این شاخص مهم در مشاوره می فرماید: لا تُشاوِرْ مَن لا يُصَدِّقُهُ عَقلُكَ؛ و إن كانَ مَشهورا بالعَقلِ و الوَرَعِ؛ با كسى كه انديشه ات او را قبول ندارد، مشورت مكن. هر چند به خردمندى و پارسايى شهرت داشته باشد.( بحار الأنوار ، ج ۷۵ ، ص ۱۰۳ ، حدیث ۳۳)
  2. عاقل و خردمند نه سفیه و احمق: یکی از مهم ترین شاخص ها در مشاور آن است که عاقل و خردمند باشد؛ زیرا عاقل انسان را به راه رشد هدایت می کند و کسی که از ایشان بهره گیرد هرگز پشیمان نخواهد شد. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: اِستَرشِدُوا العاقِلَ؛ و لا تَعصُوهُ فَتَندَمُوا؛ از خردمند راهنمايى بگيريد و با او مخالفت نكنيد كه پشيمان مى شويد.(الأمالي للطوسي ، ص ۱۵۳ ، حدیث ۲۵۲) امام على عليه السلام نیز می فرماید: شاوِرْ ذَوي العُقولِ، تَأمَنِ الزَّلَلَ و النَّدَمَ؛ با خردمندان مشورت كن تا از لغزش و پشيمانى در امان مانى.( غرر الحكم : ۵۷۵۵) البته انسان در میان عاقلان و خردمندان مغزشناس باشد و درحقیقت باید دنبال کسی باشد که که باطن و ملکوت و مغز چیزی را در می یابد فراتر از ظاهر مشورت دهد و به عواقب و پیامدهای هر کاری واقف و آگاه است. از این رو، در میان عاقلان انسان بهتر افرادی را بیابد که خردورزی آنان عمیق و تفکر ایشان عاقبت نگر و دارای بصیرت الهی باشند. امام على عليه السلام در این باره نیز می فرماید : مَن شاوَرَ ذَوي الألبابِ، دُلَّ عَلَى الصَّوابِ؛ هر كه با خردمندان مغز شناس مشورت كند. به راه درست هدايت شود.( الإرشاد : ۱ ،۳۰۰) امام صادق عليه السلام از مشاوره با احمق برحذر داشته و در تعلیل و چرایی آن می فرماید: لا تُشاوِرْ أحمَقَ، و لا تَستَعِنْ بِكَذّابٍ، و لا تَثِقْ بمَوَدَّةِ مَلولٍ ؛ فإنّ الكَذّابَ يُقَرِّبُ لكَ البَعيدَ و يُبَعِّدُ لكَ القَريبَ، و الأحمَقَ يُجهِدُ لكَ نَفسَهُ و لا يَبلُغُ ما تُرِيدُ، و المَلولَ أوثَقَ ما كُنتَ بهِ خَذَلَكَ، و أوصَلَ ما كُنتَ لَهُ قَطَعَكَ؛ با احمق مشورت مكن و از دروغگو كمك مگير و به دوستى آدم افسرده تكيه مكن ؛ زيرا دروغگو دور را نزديك و نزديك را در نظرت دور جلوه مى دهد، و احمق خودش را براى تو خسته مى كند، امّا به آنچه مى خواهى نمى رساندت، و آدم افسرده در زمانى كه كاملاً به او اعتماد دارى. تنهايت مى گذارد و در اوج ارتباطت با او. از تو مى بُرد.( تحف العقول : ۳۱۶)
  3. ناصح : مشاور باید ناصح باشد یعنی جزئیات را بشناسد و در مقام پند و اندرز باشد. عمل مطابق مشورت عاقل ناصح موفقیت آمیز خواهد بود؛ چنان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: مُشاوَرَةُ العاقِلِ الناصِحِ رُشدٌ و يُمنٌ و تَوفيقٌ مِنَ اللّهِ؛ فإذا أشارَ عَلَيكَ الناصِحُ العاقِلُ فإيّاكَ و الخِلافَ؛ فإنّ في ذلكَ العَطَبَ؛ مشورت كردن با خردمندِ خيرخواه. مايه هدايت و ميمنت است و توفيقى است از جانب خداوند ؛ پس هرگاه مشاور دلسوز و خردمند تو را راهنمايى كرد. مبادا مخالفت كنى كه موجب نابودى مى شود.(المحاسن، ج ۲ ، ص ۴۳۸ ، حدیث ۲۵۱۹)
  4. بخشنده غیر بخیل: از دیگر ویژگی های یک مشاور خوب، بخشندگی بودن است. کسی که بخشنده مال است، از بخشش مشورت دریغ نمی دارد و بی هیچ اجر و مزدی بهترین راهی که می شناسد و در می یابد به مشورت گیرنده می دهد. هم چنین بخشنده می تواند چون باور به مشیت الهی و بخشش خداوندی دارد، هرگز شخص را به اموری چون بخل دعوت نمی دهند و در مشورت خویش به رفتارهایی از این دست نمی خواند؛ اما بخیل نه تنها در مشورت بخل می ورزد، بلکه مشورت گیرنده را نسبت برخی از اعمال برحذر می دارد. از امام علی(ع) روایت است وقتی فرمان حكومت مصر را به مالك اشتر نوشت به او سفارش کرد: مِن كتابِهِ للأشتَرِ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ: لا تُدخِلَنَّ في مَشورَتِكَ بَخِيلاً يَعِدلُ بكَ عَنِ الفَضلِ و يَعِدُكَ الفَقرَ… در مشورت خود نه بخيل را داخل گردان ؛ كه او تو را از نيكى و بخشش كردن باز مى دارد و از تنگدستى مى ترساند..( نهج البلاغة : الكتاب ۵۳) امام على عليه السلام هم چنین در تعلیل و چرایی ترک مشورت با بخیل می فرماید: لا تُدخِلَنَّ في مَشورَتِكَ بَخيلاً ؛ فَيَعدِلَ بكَ عَنِ القَصدِ و يَعِدَكَ الفَقرَ؛ در مشورت خود بخيل را داخل مگردان كه تو را از حق و ميانه روى باز مى دارد و از فقر مى ترساند.(غرر الحكم : ۱۰۳۴۸) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در چرایی و تعلیل عدم مراجعه به برخی از افراد هم چون بخیل و ترسو و حریص در مشورت و مشاوره به امام على عليه السلام می فرماید: يا عليُّ! لا تُشاوِرْ جَبانا فإنّهُ يُضَيِّقُ علَيكَ المَخرَجَ، و لا تُشاوِرِ البَخيلَ فإنّهُ يَقْصُرُ بكَ عن غايَتِكَ، و لا تُشاوِرْ حَريصا فإنّهُ يُزَيِّنُ لكَ شَرَها؛ اى على! با ترسو مشورت مكن ؛ زيرا او راه حل مشكل را بر تو تنگ مى كند و با بخيل مشورت مكن ؛ زيرا او تو را از هدفت باز مى دارد و با آدم حريص مشورت مكن ؛ زيرا او آزمندى را در نظرت نيكو جلوه مى دهد.( علل الشرائع :ص ۵۵۹ ، حدیث ۱)
  5. شجاع نه ترس : از دیگر شاخص های مشاور خوب، شجاع نه ترس بودن است. حضرت امیرمومنان (ع) در همان فرمان خویش به مالک اشتر می فرماید: و لا جَبانا يُضعِفُكَ عنِ الاُمورِ…؛ و نه ترسو را؛ چه او تو را در اقدام به كارها، سست مى كند.. ( نهج البلاغة : الكتاب ۵۳) پس شجاع انسان را تشویق به اقدام عملی در کار می کند؛ زیرا ورود هر کاری به ویژه کارهای سخت و خطرناک نیازمند خطرپذیری دارد و کسی که خطرپذیر نباشد عزم عمل او ضعیف و سست خواهد بود و حتی اگر در کاری وارد شود به سبب همین ترس و بزدلی دچار شکست می شود. انسان بزدل به طور طبیعی خود خطرپذیر نیست و در مشورت خویش نیز راه موفقیت را اگر همراه با خطر باشد نشان نمی دهد و همین امر موجب شکست مشورت گیرنده در حل مساله و مشکل و معضل می شود. آن حضرت در جایی دیگر در باره چرایی ترک مشورت با آدم ترسو می فرماید: لا تُشرِكَنَّ في رَأيِكَ جَبانا، يُضَعِّفْكَ عنِ الأمرِ، و يُعَظِّمْ علَيكَ ما لَيسَ بِعَظيمٍ؛ زنهار! در [رأى و] انديشه خود ترسو را شريك مگردان كه اراده تو را در انجام كارها به ضعف مى كشاند و آنچه را كه بزرگ نيست در نظرت بزرگ مى نماياند.(غرر الحكم : ۱۰۳۴۹) پس کوچک نمایی و بزرگ نمایی آدم ترسو در امور و کارها می تواند به مشورت گیرنده آسیب بزند ، پس لازم است انسان با چنین افرادی مشورت نکند.
  6. محتاط غیر آزمند: احتیاط در هر کاری خوب است؛ انسانی که اهل حزم و احتیاط است با دور اندیشی همراه با احتیاط به آدمی به دور از هیجانات عاطفی کمک می کند تا تصمیم درستی را بگیرد. شخصی که خود گرفتار هیجانات عاطفی است و از سوی آزمند و حریص به دنیا و مادیات است، به طور طبیعی نمی تواند مشاور خوبی باشد. امیرمومنان در همان فرمان خویش به مالک اشتر به ترک مشاوره با حریص اشاره کرده و در تعلیل و علت این ضرورت ترک و اجتناب می فرماید: و لا حَريصا يُزَيِّنُ لكَ الشَّرَهَ بِالجَورِ؛ و نه آزمند را؛ چون طمع ورزى ستمگرانه را در نظرت بيارايد. ( نهج البلاغة : الكتاب ۵۳)
  7. صادق و راستگو نه دروغگو: انسان باید با کسی مشورت کند که صادق و راستگو باشد و مردم به راستگویی بشناسند. البته گاه ممکن است کسی یک دروغ بگوید ولی کذاب و دروغگو معرفی شود؛ زیرا دروغی که می گوید بسیار بزرگ است همان طوری که جعفر کذاب به عموی امام زمان (عج) اطلاق می شود در حالی که تنها یک دروغ بزرگ گفت و خود را امام معرفی کرد. به هر حال، نباید جز به راستگو مراجعه کرد و جز از او مشورت نگرفت و مراجعه به کذاب و دروغگو نادرست است؛ زیرا انسان را از مسیر حق دور ساخته و به جای آب به سوی سراب هدایت می کند، چنان که امیرمومنان (ع) درباره کذاب و دروغگو می فرماید: لا تَستَشِرِ الكَذّابَ ؛ فإنّهُ كالسَّرابِ : يُقَرِّبُ علَيكَ البَعيدَ و يُبَعِّدُ علَيكَ القَريبَ؛ با دروغگو مشورت مكن ؛ چون دروغگو، مانند سراب، دور را در نظرت نزديك نشان مى دهد و نزديك را دور.( غرر الحكم : ۱۰۳۵۱) امام صادق (ع) نیز فرموده است: فإنّ الكَذّابَ يُقَرِّبُ لكَ البَعيدَ و يُبَعِّدُ لكَ القَريبَ؛؛ زيرا دروغگو دور را نزديك و نزديك را در نظرت دور جلوه مى دهد.( تحف العقول : ۳۱۶)
  8. مردان و زنان کامل عقل: انسان باید در مراجعه به مشاور به عقلانیت فرد توجه کند. هر چند که جنسیت در اصل نقش ندارد؛ زیرا همه مردان و زنان از یک نفس واحده آفریده شده اند(نساء، آیه 1) و حقیقت و هویت همه مردان و زنان در روح و نفس یکسان است و تنها تفاوتی که میان دو جنس وجود دارد، تفاوت هایی است که کالبد و بدن بر آنان تحمیل می کند، ولی باید توجه داشت که عوامل مهم تری غیر از کالبد نیز تفاوت هایی را ایجاد می کند که از مهم ترین آن ها محیط اجتماعی و تربیتی است. خداوند به صراحت در باره نقش اجتماع در ایجاد تفاوت میان جنس زن و مرد می فرماید: أَوَمَن يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ ؛ آيا كسى از جنس زن را شريك خدا مى‏كنند كه در زر و زيور پرورش يافته و در هنگام‏ مجادله، بيانش غير روشن است؟ (زخرف، آیه 18) خداوند در این آیه به صراحت از نقش محیط و شرایط تربیت و پرورشی زن سخن به میان آورده و درباره چرایی رفتارهایش از جمله ناتوانی در دفاع از خود در مجادلات کلامی و پرت و پلا گفتن می فرماید که چون زن در محیطی آرام و نرم و در زر و زیور پرورش می یابد، به طور طبیعی از کودکی با خصم و خصومت زندگی نمی کند و تربیت و محیط پرورشی او اجازه نمی دهد تا درگیری کلامی داشته و این گونه بتواند مهارت سخن گفتن را به خوبی کسب کند و روشن و با بیان واضح و شفات سخن خود را بگوید و در هنگام درگیری کلامی به شدت ناتوان از استدلال می شود و خودش را می بازد. پس اگر محیط پرورشی و تربیتی زنان تغییر کند و آنان نیز همانند مردان از کودکی در محیطی پر جدل و جدال زندگی کنند و درشت بشنوند و درشت بگویند به طور طبیعی آنان نیز در مجادلات و مباحث کلامی در برابر دشمن و خصم استدلالی می تواند بیانی روشن و شفاف داشته باشند. به سخن دیگر، نوع تربیت و محیط پرورشی است که زنان را ناتوان و بی خرد و یا کم خرد می سازد؛ زیرا بخش اعظم از خردورزی از طریق تجربیات اجتماعی و قرار گرفتن در مشکلات و معضلات و سختی ها به دست می آید و عقل کامل می شود؛ اما وقتی هر یک از دو جنس را در محیطی قرار دهیم که به دور از مشکلات و تجربه آموزی باشد، به طور طبیعی ریاضتی نمی کشد و ورزش علمی و عقلی نخواهد داشت و عقلش به کمال نمی رسد. به نظر می رسد که زنان به سبب نوع آموزش و پرورشی که می بینند با کمبود تجربیات مواجه می شوند و عقلانیت آنان به ظهور و بروز کامل نمی رسد. بر همین اساس است که از مشاوره با زنان نه به علت مشکل ذاتی و فطری بلکه به سبب مشکل آموزشی و پرورشی بر حذر داشته می شود. بر این اساس همه روایاتی که به مشکل عقل و کمبود و ضعف آن در زنان اشاره دارد برخاسته از ضعفی است که محیط اجتماعی و آموزشی و پرورشی بر آنان تحمیل کرده است، زیرا روح و نفس زن و مرد یکی است و هیچ تفاوتی در فطرت الهی مرد و زن نیست(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30؛ نساء، آیه 1 و آیات بسیار دیگر) و آن چه موجب تفاوت می شود، بخشی اندکی به کالبد و ساختار بدنی زن و مرد و بخش اعظم آن به محیط اجتماعی و آموزشی و پرورشی و تربیتی آنان پیوند می خورد. از همین روست که حضرت فاطمه (س) چنان که در خطبه فدکیه و حضرت زینب کبری و صغری (علیها السلام ) در خطب و سخنرانی و استدلال خود در کوفه و شام نشان دادند، اگر محیط اجتماعی و خانوادگی و آموزشی و پرورشی و تربیتی هم چون محیط سالم خانه پیامبر(ص) و امیرمومنان علی(ع) داشته باشند، دیگر نمی توان از کمبود عقل و تجربیات عقلانی زن سخن به میان آورد و آنان را ناقص العقل دانست؛ زیرا این نقصان ذاتی نسبت بلکه تحمیل اجتماع و محیط تربیتی و پرورشی و آموزشی آنان است. اگر کودک چه پسر و دختر را در محیطی یکسان پرورش دهیم چه بسا زنان از مردان بیش تر و بهتر استعداد خودشان را نمایان سازند ؛ البته این چه بسا از باب غلو است؛ زیرا چنان که گفته شد نفس انسانی در کلیت در کف یکسان هستند و به سبب وراثت و کالبد و محیط آموزشی و پرورشی تفاوت هایی بر آنان تحمیل می شود. پس این که امام علی(ع) می فرماید: إيّاكَ و مُشاوَرَةَ النِّساءِ إلاّ مَن جُرِّبَتْ بكَمالِ عَقلٍ ؛ فإنّ رَأيَهُنَّ يَجُرُّ إلَى الأفَنِ، و عَزمَهُنَّ إلى وَهَنٍ؛ از مشورت كردن با زنان بپرهيز، مگر آن كه زنى به كمالِ عقل آزموده شده باشد ؛ چرا كه رأى زنان به كاستى مى كشاند، و عزمشان به سستى.(بحار الأنوار : ۱۰۳ ،۲۵۳ ،۵۶) به خوبی روشن می شود که مراد ایشان همان تفاوت های تحمیلی است که به ویژه شرایط و محیط اجتماعی بر زنان بار کرده است. از این روست که بر کاستی رای و سستی عزم آنان تاکید شده است؛ زیرا کاستی و سستی در زیان به سبب و علت خارجی و نه ذاتی و هویتی، هم چون عدم کسب تجربیات میدانی و قرار گرفتن در شرایط سخت و مشکلات و معضلات اجتماعی است. اگر آنان نیز در این محیط قرار گیرند به طور طبیعی تجربیات اجتماعی و میدانی کسب کرده و توانایی بیانی و عزم و رای آنان افزایش می یابد و دست کم در سطح مردان و برابر آن خواهد بود؛ هر چند که بر اساس تفاوت هایی که وراثت ایجاد می کند و معادن زر و سیم و مس می سازد، ممکن است زنان و مردانی کانی زر و زنان و مردانی کانی مس یا سیم باشند. به هر حال، این تفاوت ها میان زن و مرد تحمیلی است و با توجه به این تحمیل باید حکم کرد و اگر شرایط دگرگون شوند باید گفت هیچ تفاوت جنسیتی برای مشاوره گرفتن از زنان وجود نخواهد داشت.
  9. با تجربه: مسایل اجتماعی با تجربیات آمیخته است و کسی می تواند بهترین مشاوره را بدهد که خودش اهل تجربه باشد. پس تنها کسانی که علم دارند ولی تجربه ای در زندگی ندارند، نمی توانند مشاوران خوبی باشند. از همین رو گفته اند که در هر امری به صاحبان دانش و تجربه در همان امر مراجعه شود. امام علی (ع) می فرماید: أفضَلُ مَن شاوَرتَ ذو التَّجارِبِ؛ بهترين كسان براى مشورتِ تو افراد با تجربه هستند. (غرر الحكم : ۳۲۷۹)
  10. اهل پرهیز و تقوا: در آیات قرآنی ارتباط تنگاتنگی میان خرد و تقوا قرار داده شده است. هم چنین در این آیات بیان شده که اصولا خردمندان کسانی هستند که اهل حیا و عفت بوده و از زشتی ها اجتناب و حذر می کنند. از این روست که خردمندانی که اهل تقوا و ورع و اجتناب هستند به عنوان صاحبان نهی معرفی می شوند(طه، آیه 128)؛ زیرا هم خودشان از زشتی ها اجتناب و پرهیز می کنند و هم دیگران را نهی و اجتناب می دهند. بهترین کسانی که می توان در میان خردمندان به آنان مراجعه کرده این دسته افراد هستند که اجازه نمی دهند بی گدار به آب زده و برای حل مشکل و رسیدن به هدف از وسیله زشت و نادرست استفاده شود. به هر حال ، شرط مشاور خوب داشتن این گونه شرایط است که در کلام امام علی(ع) آمده است: خَيرُ مَن شاوَرتَ ذَوُو النُّهى و العِلمِ و اُولو التَّجارِبِ و الحَزمِ؛ بهترين كسان براى مشورت. صاحبان خرد و دانشند و افراد با تجربه و دورانديش. ( غرر الحكم : ۴۹۹۰)
  11. خداترس و اهل خشیت: از دیگر ویژگی ها و شاخص های یک مشاور خوب و مناسب خداترسی است. امام علی(ع) می فرماید: شاوِر في حَدِيثِكَ الذينَ يَخافُونَ اللّهَ؛ در گفتارِ خود با كسانى مشورت كن كه از خدا مى ترسند. ( الأمالي للصدوق : ۳۸۰ ،۴۸۳) این ترس از خدا اگر بر اساس شناخت و معرفت عالمانه و عاقلانه باشد بهتر خواهد بود؛ زیرا اهل خشیت هماره عظمت الهی را در نظر می گیرند و بر اساس آن مشاوره می دهند. از این روست که آن حضرت (ع) به اهل خشیت اشاره می کند که بر اساس آیات قرآنی از جمله آیه 28 سوره فاطر عالمان را اهل خشیت هستند. ایشان می فرماید: شاوِرْ في اُمورِكَ الذينَ يَخشَونَ اللّهَ تَرشُدْ؛ در كارهاى خود با افراد خدا ترس مشورت كن تا راه درست را بيابى. ( غرر الحكم : ۵۷۵۶) امام صادق(ع) نیز فرموده است: شاوِرْ في أمرِكَ الذينَ يَخشَونَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ ؛ در كار خود با كسانى مشورت كن كه از خداوند عزّ و جلّ مى ترسند. ( بحار الأنوار : ۷۵ ،۹۸ ،۵)
  12. گریان آور و رنج فزا: مشاوره باید آن چه خیر و صلاح مشورت گیرنده است به او ارایه دهد حتی اگر موجب رنجش و گریه مشورت گیرنده شود. امام باقر(ع) می فرماید: اِتَّبِعْ مَن يُبكِيكَ و هُو لكَ ناصِحٌ، و لا تَتَّبِعْ مَن يُضحِكَكَ و هُو لكَ غاشٌّ؛ از كسى كه تو را بگرياند. امّا با تو صادق باشد، پيروى كن، و از كسى كه تو را بخنداند. اما با تو يكرنگ نباشد. پيروى مكن. ( المحاسن : ۲ ،۴۴۰ ،۲۵۲۶)
  13. مشورت با دشمن عاقل نه دوست جاهل : انسان حتی می بایست با دشمن خود مشورت کند. امام علی(ع) در تعلیل و چرایی این شاخص در مشاوره می فرماید: اِستَشِرْ أعداءَكَ تَعرِفْ مِن رَأيِهِم مِقدارَ عَداوَتِهِم و مَواضِعَ مَقاصِدِهِم؛ با دشمنانت مشورت كن تا از نظرشان به اندازه عداوت و هدف و مقصودشان پى برى. ( غرر الحكم : ۲۴۶۲) امام باقر(ع) نیز می فرماید: :اِستَشِرْ عَدُوَّكَ العاقِلَ و احذَرْ رَأيَ صَديقِكَ الجاهِلِ ؛ با دشمن داناىِ خود مشورت كن و از نظر دوستِ نادان خود بپرهيز ( غرر الحكم : ۲۴۷۱)
  14. آزاده متدین: از دیگر شاخص هایی است که در روایات به آن اشاره شده است. امام صادق عليه السلام می فرماید: إنّ المَشورَةَ لا تكونُ إلاّ بِحُدُودِها الأربَعةِ… فأوَّلُها أن يكونَ الذي تُشاوِرُهُ عاقِلاً؛ و الثانيةُ أن يَكونَ حُرّا مُتَدَيِّنا؛ مشورت جز با مرزهاى چهارگانه آن صحيح نيست… نخستين مرز آن اين است كه كسى كه با او مشورت مى كنى خردمند باشد؛ دوم اين كه آزاده و متدين باشد.( مكارم الأخلاق : ۲ ،۹۸ ،۲۲۸۰)
  15. دوست برادروار: امام صادق(ع) هم چنین در همان روایت فرموده است: و الثالثةُ أن يكونَ صَديقا مُواخِيا؛ سوم اين كه دوست و برادر وار باشد.( مكارم الأخلاق : ۲ ،۹۸ ،۲۲۸۰)
  16. رازدار و کتوم: امام صادق (ع) هم چنین در همان روایت فرموده است: و الرابعةُ أن تُطلِعَه على سِرِّكَ فَيكونَ عِلمُهُ بهِ كَعِلمِكَ ثُمّ يُسِرَّ ذلكَ و يَكتُمَهُ؛ و چهارم اين كه راز خود را به او بگويى و او به اندازه خودت از آن راز آگاه باشد. اما آن را بپوشاند و به كسى نگويد.( مكارم الأخلاق : ۲ ،۹۸ ،۲۲۸۰)

فواید مشورت دادن برای مشورت دهنده

همان طوری که مشورت گرفتن در اسلام مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته مشورت دادن نیز مورد تاکید است و برای تشویق مشاوران به مشورت در آموزه های وحیانی اسلام فواید و آثاری برای مشورت دهنده بیان شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود.

  1. صدقه و انفاق : از نظر آموزه های وحیانی اسلام اصولا مشاوره نوعی صدقه و انفاق است و کسی که مشاوره می دهد در مقام انفاق گری علم و دانش است . پس همان طوری که انسان باید بهترین و محبوبترین چیزهای مادی برای صدقه بدهد ، باید از علم ارشادی و رای استوار خود به دیگران مشاوره دهد و آنان را راهنمایی کند. رسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله می فرماید : تَصَدَّقُوا على أخِيكُم بِعِلمٍ يُرشِدُهُ و رَأيٍ يُسَدِّدُهُ؛ با دانشى كه برادر [دينى ] شما را راهنمايى مى كند و با نظرى كه راه درست را به او نشان مى دهد، به وى صدقه بدهيد.(بحار الأنوار : ۷۵ ،۱۰۵ ،۴۰)
  2. شکر نعمت: مشاوره به دیگران از نظر اسلام نوعی شکر عملی و سپاس فعلی نسبت به نعمت های الهی است. امام زين العابدين عليه السلام می فرماید: إرشادُ المُستَشِيرِ، قَضاءٌ لِحَقِّ النِّعمَةِ؛ راهنمايى كردن مشورت خواه، گزاردن حق نعمت است. ( تحف العقول : ۲۸۳)
  3. حق الهی و مشورت گیرنده : در اسلام بیان شده که خداوند پیش از آن که از جاهل برای یادگیری عهد و پیمان گرفته باشد، از عالم پیمان گرفته تا به او بیاموزد و یاد دهد و علم خویش را در اختیار دیگران قرار دهد؛ زیرا جاهل نمی داند چه چیزی را ندارد، اما عالم می داند چه گوهری در اختیار اوست که دیگران می توانند در پرتو آن سعادت و خوشبختی در سرا را کسب کنند. از این روست که امام زين العابدين عليه السلام می فرماید: حَقُّ المُستَشيرِ إنْ عَلِمتَ أنَّ لَهُ رَأيا أشَرتَ علَيهِ، و إن لَم تَعلَمْ أرشَدتَهُ إلى مَن يَعلَمُ ؛ حق مشورت كننده اين است كه اگر براى راهنمايى او نظرى دارى، راهنماييش كنى و اگر اطلاعى نداشته باشى او را به كسى كه [در آن زمينه ] آگاهى دارد، راهنمايى كنى.(الخصال ، ص ۵۷۰ ، حدیث ۱؛ البته در الأمالي للصدوق: ص ۴۵۶ ،حدیث ۶۱۰ این عبارت است «… له رأيا حسنا») از همین روست که حتی اگر دشمن راهنمایی و مشورت خواهی کرد نمی بایست از او دریغ کرد. امام صادق عليه السلام می فرماید: اِعلَمْ أنّ ضارِبَ عَلِيٍّ عليه السلام بالسَّيفِ و قاتِلَهُ لَوِ ائتَمَنَني و استَنصَحَني و استَشارَني ثُمّ قَبِلتُ ذلكَ مِنهُ لأَدَّيتُ إلَيهِ الأمانَةَ؛ بدان كه [حتى] اگر ضارب و قاتل على عليه السلام به من امانتى سپارد و از من راهنمايى و مشورت بخواهد و من هم خواست او را بپذيرم، امانت را به او برمى گردانم.( تحف العقول ، ص ۳۷۴)

آداب مشورت

در اسلام آدابی نیز برای مشورت گیرنده و مشورت دهنده بیان شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود.

  1. طلب خير پيش از مشورت: امام صادق عليه السلام فرمود : إذا أرَدتَ أمرا فلا تُشاوِرْ فيهِ أحَدا حتّى تُشاوِرَ رَبَّكَ. قالَ [الرّاوي] : قلتُ لَهُ : و كيفَ اُشاوِرُ رَبّي؟ قالَ : تقولُ: «أستَخِيرُ اللّهَ» مائةَ مرّةٍ. ثُمّ تُشاوِرُ الناسَ ؛ فإنّ اللّهَ يُجرِي لكَ الخِيَرَةَ على لِسانِ مَن أحَبَّ؛ هرگاه اراده كارى كردى، پيش از مشورت با پروردگارت، با هيچ كس مشورت مكن. راوى مى گويد : عرض كردم : چگونه با پروردگارم مشورت كنم؟ فرمود: صد مرتبه مى گويى : از خدا خير (راه درست) را مى طلبم. سپس با مردم مشورت مى كنى، در اين صورت خداوند خير و صلاح تو را بر زبان هركه دوست داشته باشد، جارى مى سازد.( مكارم الأخلاق : ۲ ،۹۸ ،۲۲۷۹)
  2. بهترین مشاور و مشاوره : اگر بخواهیم بهترین مشاور باشیم و بهترین مشاوره را بدهیم یا بهترین مشورت گیرنده باشیم باید به این آداب و نکاتی که امام على عليه السلام بیان کرده توجه داشته باشیم. ایشان می فرماید :لا تكونَنَّ أوَّلَ مُشِيرٍ؛ و إيّاكَ و الرأيَ الفَطِيرَ، و تَجَنَّبِ ارتِجالَ الكلامِ، و لا تُشِرْ على مُستَبِدٍّ بِرَأيِهِ، و لا على وَغدٍ، و لا على مُتَلَوِّنٍ، و لا على لَجُوجٍ، و خَفِ اللّهَ في مُوافَقَةِ هَوَى المُستَشِيرِ ؛ فإنّ التِماسَ مُوافَقَتِهِ لُؤمٌ، و سُوءَ الإسماعِ منهُ خيانَةٌ؛ [در مشورت] نخستين كسى مباش كه نظر مى دهد و از اظهار رأى خام و ناپخته بپرهيز و از ناسنجيده گويى دورى كن و به آدمِ خودرأى و سست انديش و دمدمى مزاج و لجوج مشورت مده و از خدا بترس و سعى نكن در مشورت، مطابق ميل و هوس مشورت خواه نظر دهى؛ زيرا كه باب ميل او مشورت دادن پستى است؛ و خوب گوش ندادن به حرفهاى او خيانت است.( الدرّة الباهرة : ۳۱) پس باید گفت ترک اولی بودن، اظهار رای ناپخته، ناسنجیده گویی، خودرایی، سست اندیشی، دمدمی مزاج بودن، لجاجت، هوس خواهانه، عصیانگرانه، خوب گوش ندادن و مانند آن ها از مهم ترین چیزهایی است که باید در هنگام مشاوره از آن اجتناب و پرهیز کرد.
  3. پرهیز از خیانت و عدم صداقت: از دیگر آداب در مشاوره امانت داری و پرهیز از خیانت است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید :مَن غَشَّ المسلمينَ في مَشورَةٍ فقد بَرِئتُ مِنهُ؛ هركه به مسلمانان در مشورتى خيانت كند. من از او بيزارم. (عيون أخبار الرِّضا : ۲ ،۶۶ ،۲۹۶) هم چنین پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هشدار می دهد و می فرماید: مَنِ استَشارَهُ أخُوهُ المؤمنُ فلَم يَمحَضْهُ النَّصيحَةَ سَلَبَهُ اللّهُ لُبَّهُ؛ هركه برادر مؤمنش با وى مشورت كند و او صادقانه راهنماييش نكند، خداوند عقلش را از او بگيرد.( بحار الأنوار : ۷۵ ،۱۰۴ ،۳۶) امام على عليه السلام نیز می فرماید : خِيانَةُ المُستَسلِمِ و المُستَشِيرِ مِن أفظَعِ الاُمورِ، و أعظَمِ الشُّرورِ، و مُوجِبُ عذابِ السَّعيرِ؛ خيانت كردن به فرد تسليم شده و شخص مشورت خواه، از شنيع ترين كارها و بزرگترين بديهاست و موجب عذابِ آتشِ فروزان مى شود.( غرر الحكم : ۵۰۷۵) امام على عليه السلام هم چنین می فرماید:ظُلمُ المُستَشيرِ ظُلمٌ و خِيانَةٌ؛ ستم كردن به مشورت خواه. هم ستم است و هم خيانت. (غرر الحكم : ۶۰۳۷) امام صادق عليه السلام می فرماید: مَنِ استَشارَ أخاهُ فَلَم يَنصَحْهُ مَحْضَ الرَّأيِ سَلَبَهُ اللّهُ رَأيَهُ؛ هركه با برادر خود مشورت كند و او خالصانه راهنماييش نكند. خداوند انديشه او را از وى بگيرد.( المحاسن : ۲ ،۴۳۸ ،۲۵۲۱) پس کسی که مشورت درستی نمی دهد باید خودش را برای تبعات و عذابی از این دست که در این روایت و روایت پیامبر(ص) آمده است مهیا کند.

 

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا