اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

سبک زندگی امام تقی الجواد(ع) بخش اول

بسم الله الرحمن الرحیم

فلسفه زندگی هر انسانی تعیین کننده سبک زندگی اوست. کافر به سبب عدم باور به غیب و عوالم مجردات بر این باور است که چیزی جز عالم حس و شهادت و ماده نیست؛ بنابراین هر کسی زمانی در جهان زندگی می کند و سپس نیست و نابود می شود و اثری از او باقی و بر جا نخواهد ماند. سبک زندگی چنین کسی فاقد رفتاری است که پاسخ گویی غیر از قانون باشد و اگر بتواند آن را نیز دور می زند؛ اما کسی که به عالم غیب باور دارد و به خدایی به عنوان غیب ایمان دارد، و او را پروردگاری می داند که هدفی از خلقت و آفرینش هستی دارد، سبک زندگی متفاوتی را در پیش می گیرد. سبک زندگی امامان معصوم(ع) بر اساس فلسفه زندگی قرآنی شکل گرفته است و مومن باید آن را سرمشق خویش قرار دهد تا بتواند بر اساس فلسفه زندگی خویش را سامان دهد که آخرت او را تضمین و تامین نماید. نویسنده بر همین اساس به سراغ زندگی امام محمدتقی الجواد (ع) رفته تا فلسفه و سبک زندگی او را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

توجّـه قلبی بـه خــدا

از نظر آموزه های اسلامی آن چه عمل صالح و نیک را در مسیر کمالی و تاثیر رشدی قرار می دهد، نیت صالح است که از اعمال قلب است. به سخن دیگر، براساس آیات قرآنی، ازجمله آیه 10 سوره فاطر این حسن فاعلی و نیت و کلمه پاک ایمان است که عمل صالح و نیک معنایی خاص می بخشد و عمل صالح آن نیت و حسن فاعلی را بالا می برد.

به معنای دیگر، عمل صالح صاحب نیت نیک را بلند می دارد و به سمت خداوند و تقرب به او بالا می برد. بنابراین، اگر نیت قلبی آدمی درست نباشد و حسن فاعلی وجود نداشته باشد، حسن فعلی تاثیر چندانی نخواهد داشت؛ زیرا این که انسان بخواهد هر کاری را برای تقرب به خداوند انجام دهد موجب می شود تا انسان در مسیر کمالی و رشدی قرار گیرد و اعمال صالح و کارهای نیک وی چنین تاثیری را از خود به جا گذارد. پس کسی که کاری نیک انجام می دهد ولی خبری از اخلاص نیست و شخص به قصد تقرب و قربه الی الله کار را انجام نمی دهد نمی تواند امیدی داشته باشد که آن کارش تاثیر مثبتی در مسیر کمالی و رشدی او داشته باشد؛ هر چند که خداوند به سبب کار نیک او را در همین دنیا پاداش می دهد و به حکم عدالت او را از خیر آن بهره مند می کند، ولی هیچ بهره ای از تقرب و قرب الهی نمی برد و در آخرت به سبب همین عدم تقرب جویی هیچ بهره ای از کارش نخواهد برد؛ زیرا کارش در سازه هویتی او تاثیری نگذاشته و او را متاله و خدایی نساخته است؛ بنابراین سبک و بی وزن در پیشگاه خداوند حاضر خواهد شد.(نگاه کنید: بقره، آیات 102 و 200؛ آل عمران، آیه 77؛ توبه، آیه 69)

خداوند به صراحت و روشنی در آیه 20 سوره شوری می فرماید: مَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِن نَّصِيبٍ؛ كسى كه كِشت آخرت بخواهد، براى وى در كِشته‏اش مى‏افزاييم، و كسى كه كِشت اين دنيا را بخواهد به او از آن مى‏دهيم ولى در آخرت او را نصيبى نيست.

از همین روست که کافران و مشرکان از دنیا بیش ترین بهره را می برند و آنانی که کارهای خوب می کنند و ریاضت هایی را چون مرتاضان هندو بر خود تحمیل می کنند، در همین دنیا به توانایی و قدرت هایی می رسند که می توانند کارهای شگفت انگیز انجام دهند و یا کسانی که خواهان ثروت و قدرت هستند به آن ها دست می یابند به طوری که حتی موجب حسرت برخی از سست ایمان ها می شود. خداوند در این باره می فرماید: وَلَوْلَا أَن يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَن يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِّن فَضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ وَلِبُيُوتِهِمْ أَبْوَابًا وَسُرُرًا عَلَيْهَا يَتَّكِؤُونَ وَزُخْرُفًا وَإِن كُلُّ ذَلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةُ عِندَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ؛ و اگر نه آن بود كه همه‏ مردم در انكار خدا امّتى واحد گردند، قطعاً براى خانه‏هاى آنان كه به خداى‏ رحمان كفر مى‏ورزيدند، سقفها و نردبانهايى از نقره كه بر آنها بالا روند قرار مى‏داديم؛ و براى خانه‏هايشان نيز درها و تختهايى كه بر آنها تكيه زنند؛ و زر و زيورهاى ديگر نيز و همه اينها جز متاع زندگى دنيا نيست، و آخرت پيش پروردگار تو براى پرهيزگاران است.(زخرف، آیات 33 تا 35)

پس خداوند آخرت را برای متقین قرار می دهد که تنها نیت آنان خالصانه برای خداوند است و صفت تقوای الهی در آنان ملکه و مقام شده است. اینان ممکن است کارهای نیک زیادی نداشته باشند، ولی همان کم آنان در جان و هویت و شاکله وجودی آنان تاثیر مثبت می گذارد و آنان را متاله و خدایی (بقره، آیه 138) و ربانی (آل عمران، آیه 79) و خلیفه الهی(بقره، آیه 30) می کند و بالا و بلند می دارد. از این روست که یک صدقه و انفاق یک دانه خرما از روی اخلاص از متقین موجب تاثیرات شگرفی است که میلیون ها دانه از کافر و مشرک و یا مسلمانی بی اخلاص آن تاثیر را ندارد. خداوند در آیه 27 سوره مائده می فرماید: إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ خدا فقط از تقواپيشگان مى‏پذيرد.(مائده، آیه 27)

قلبی که تقوای الهی دارد خداترس است و هماره هر کاری را برای رضایت و رضوان الهی و قربت به سوی خدا انجام می دهد ؛ این گونه است که ارزش کارش خیلی بسیار است هر چند که کارش اندک باشد. امام جواد عليه السلام در این باره فرموده است: اَلْقَصْدُ اِلىَ اللّهِ تَعـالى بِالْقـُلُوبِ اَبْلَغُ مِنِ اتْعابِ الْجَوارِحِ بِالْأعْمالِ؛ تـوجـه قلبى بـه خـدا، رسـاتر است از زحمت دادن اعضاء و جوارح به عمل. (بحـارالانوار، ج 78، ص 364)

این سخن امام(ع) به ما می آموزد که سبک زندگی خودمان را به گونه ای سامان دهیم که اعمال خوب ما هر چند اندک باشد باید تنها بر اساس رضایت الهی و حسن فاعلی باشد و هماره تقوای الهی را در نظر بگیریم و قبل و بعد و همراه عمل تقوای الهی داشته باشیم؛ زیرا شرط در صحت تنها اخلاص در زمان عمل است، اما شرط در قبولی اخلاص در همه احوال قبل و بعد و همراه عمل است. از این روست که اگر عملی خالصانه در وقت انجامش صورت گیرد اما بعد از عمل منت و اذیت و آزاری و توقع و انتظاری و مانند آن ها باشد ، آن عمل هر چند صحیح است ولی مقبول نیست و آن آثار را نخواهد داشت؛ اما اگر قصد قلبی ما در همه احوال خدا باشد آن عمل هر چند اندک باشد تاثیر گذار خواهد بود. این گونه است که عمل عبدالله غسیل الملائکه پس از اسلام فوری و شهادت وی خود گواه آن است که ارزش عمل به کیفیت آن است نه کمیت آن.

توكّل بر خــدا

مومن باید در زندگی اش بر خداوند توکل و اعتماد کند و تکیه گاه خود را نه نفس خویش و توانایی عاریتی و ودیعتی خویش بلکه خداوند غنی حمید قرار دهد. در آیات قرآنی خداوند به پیامبر(ص) فرمان می دهد که هر گاه بر مطلبی جزم یافتی و قصد انجام آن داشته و عزم ارادی عمل داشتی، آن گاه لازم است تا توکل بر خدا کنی تا خداوند موانع عمل را بردارد و مقتضیات آن را فراهم آورد؛ زیرا می دانیم که عزم و اراده ما تنها بخش کوچکی از تحقق یک چیز است و اگر موانع برداشته نشود و مقتضی فراهم نگردد هرگز یک عمل در خارج تحقق نخواهد یافت. بنابراین، این خداوند است که 99 درصد موجبات عمل را فراهم آورده و موانع آن را برمی دارد، مقتضیات و موانعی که بیش تر آنان بیرون از اراده و توانا و قدرت و علم ما است.

خداوند در آیه 159 سوره آل عمران می فرماید: وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ و در كارهای مهم با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مى‏دارد.

با توجه به آن که انسان خود موجودی فقیر است و فقر او ذاتی و هویتی است هماره باید به چیزی تکیه و اعتماد داشته باشد و چه کسی بهتر از خداوند غنی حمید که خلق و بقای ما به اوست.(فاطر، آیه 15) انسان باید اعتمادش را به خدا قوی کند و هر کاری می کند بر او توکل نماید؛ چرا که اگر بخواهد به چیزی برسد باید نردبان و سببی داشته باشد که از آن بهره گیرد و هر چه مقصد و مقصود بلندتر و دورتر و بزرگ تر باشد به همان میزان سبب و نردبانی بلند و استوارتر می طلبد. پس اگر مقصد و مقصود هر بشری خداوند و کمالاتی است که از راه تقرب به دست می آورد، پس باید تکیه گاه خویش را خداوند قرار دهد. امام محمد تقى عليه السلام فرموده است: انسان الثِّقَةُ بِاللّهِ ثَمَنٌ لِكُلِّ غالٍ وَسـُلَّمٌ اِلى كُلِّ عـالٍ؛ اطمينان و توكل بر خدا بهاى هر چيز گرانقيمت و نـردبان هر مقام بـالا و رفيعى است. (بحارالانوار، ج 78، ص 364)

قضـاى الهى

مومن بر این باور است که چیزی در جهان اتفاق نمی افتد مگر آن که به قدر الهی میزان آن معلوم شده و به قضای الهی حتم و قطعی شده است. پس اگر قدر و قضایی نباشد هرگز چیزی اتفاق نمی افتد. هم چنین مومن می داند که قضا و قدر الهی به حکمت و مشیت خداوند است و در آن مصلحت خلق و مخلوق دیده شده است.

هم چنین می داند که خداوند دانا و توانا و بخشنده است. پس نادانی در خدا راه ندارد تا بگوییم نمی داند چه بر سر ما می آید ؛ زیرا علم خداوند حضوری و شهودی است و همه هستی در محضر خداوند هستند و جایی نیست که بیرون از علم شهودی خداوند باشد. از سوی دیگر خداوند قادر و توانا است و این طور نیست که چیزی را بداند و بخواهد ولی نتواند انجام دهد و بیرون از قدرت خداوند باشد و خداوند نسبت به آن چیز عاجز و ناتوان. از سوی دیگر می دانیم که خداوند بخشنده و غنی حمید است و پیش از پرسش می بخشد و بی منت و اذیتی عطا می کند و این گونه نیست که بخیل باشد و به سبب ترس از کاهش داشته هایش بخواهد در خزائن و مخازن نگه دارد و به کسی ندهد، بلکه هرگز از خزائن خداوند چیز کم نمی شود. پس بخلی ندارد.

اگر چنین نگاهی به خدا و معرفتی نسبت به او داریم ، بسیاری از حقایق زندگی ما روشن می شود و دیگر در برابر مصیبت ها و بلایا همانند نعمت ها واکنش های غیر معقول و مقبول انجام نمی دهیم، بلکه صبر و حلم پیشه می گیریم و به قضا و قدر او تن می دهیم؛ زیرا می دانیم که قضا و قدر الهی بر اساس حکمت و مشیت حکیمانه است و حتی پیش از آن که ما و مصیبت آفریده شده باشیم در علم و حکمت و مشیت الهی بوده است؛ چنان که خداوند به صراحت در آیات 22 و 23 سوره حدید بیان کرده است: مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسْهاى شما به شما نرسد، مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم، در كتابى است. اين كار بر خدا آسان است. تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب آنچه به شما داده است شادمانى نكنيد، و خدا هيچ خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.

پس اگر همه امور این گونه در علم الهی مشخص و بر اساس حکمت الهی مشیت خداوندی به آن تعلق گرفته است، انسان هنگامی که با مصیبتی مواجه می شود باید صبر پیشه گیرد و به خداوند مراجعه نماید و ضمن گفتن استرجاع زمینه باور و بلکه تقویت باور به آن را فراهم آورده و دل خویش را با مراجعه به خداوند محکم و استوار کند.(بقره، آیه 156)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، تا زمانی که حکم قطعی الهی نرسیده باشد هیچ چیز نمی تواند امری موجب شود و اگر همه هستی دست به دست هم دهد تا چیزی اتفاق بیافتد اتفاق نخواهد افتاد، چنان که اگر قضای الهی باشد دیگر هیچ چیز نیز جلودار آن نخواهد بود.(فاطر، آیه 2؛ زمر، آیه 38) پس تا زمانی که اجل مسمی نرسیده همه چیز از وی دفع می شود، ولی پس از آن دیگر قضای قطعی اجازه نمی دهد و آن چه باید اتفاق بیافتد می افتد (انعام، آیه 61) بدون آن که تقدیم و تاخیری صورت گیرد.(اعراف، آیه 34؛ یونس، آیه 49؛ نحل، آیه 61)

امام جواد عليه السلام در این باره می فرماید: إذا نَزَلَ الْقَضاءُ ضاقَ الْفَضاءُ؛ آنـگاه كـه قضـاى الهى فرا رسـد، فضا هم بر انسان تنگ مى شـود. (بحارالانوار، ج 78، ص364)

پس تا زمانی که قضای الهی نیامده دست انسان باز است، ولی همین که قضای الهی به چیزی تعلق گرفت دیگر دست انسان بسته است و هر کاری می کند وضع نه تنها بهتر نمی شود، بلکه بدتر می شود ؛ زیرا تا آن چیزی که قضای الهی به آن تعلق گرفته تحقق نیابد، این وضعیت تغییری نخواهد یافت و کاری از دست هیچ کس بر نمی آید.

البته بر اساس آموزه های وحیانی اسلام و روایات بسیاری از مردم خودشان به دست خویش برخی از قدرها را به قضا تبدیل می کنند و موجبات حتم بخشی به آن را فراهم می اورند. به عنوان نمونه خداوند بر اساس حکمت و مشیت خویش دو نوع اجل معلق و مسمی برای انسان در نظر گرفته که اولی بر اساس رفتار انسان ها خواهد بود. به این معنا که اگر انسانی کار خوب کند اجل معلق تا زمان مسمی خواهد ماند و اتفاقی برای او نمی افتد ولی اگر کار بدی کند به ویژه برخی از اعمال موجب می شود تا مرگ زودرس داشته باشد و خداوند مرگ وی را در همان اجل معلق بگیرد. اگر این کار را نمی کرد تا زمان اجل مسمی و قضای حتمی در دنیا می ماند و زندگی می کرد ولی خودش کاری کرد تا مرگش پیش بیافتد. امام جواد عليه السلام در این باره فرموده است: مَوْتُ الانسانِ بِالذُّنُوبِ أكْثَرُ مِنْ مَوْتِهِ بِالْأجَلِ وَحَياتُهُ بِالْبِّرِ أكْثَرُ مِنْ حَياتِهِ بِالْعُمْرِ؛ مرگ انسان به سبب گناه بيش از مگر با اجل است و زنـدگى به خـاطر نيـكوكارى بيش از زندگى عُمر و سال است ؛ یعنی برخى از گناهان سبب كوتاهى عمر وبرخى از كارهاى نيك سبب طول عمر انسان مى شود.( الفصول المهمه، ص 274 ـ 275)

چگونگی تعامل با مـواهب الهى

مومن باید بداند چگونه با مواهب الهی تعامل داشته باشد. نکته مهم در زندگی یک مومن آن است که خود و همه چیز را عاریتی بداند و گمان نکند که مالک جان و مال و عرض خویش است، بلکه همه این ها مواهب الهی است که به شکل عاریه در اختیار او نهاده شده تا بهره گیرد.

چنین نگاهی به خود یعنی پذیرش فقر هویتی و نگاهی به مواهب یعنی فقدان مالکیت نسبت به آن ها. پس همان طوری که مالک خود نیست مالک چیزی هم از مواهب الهی نیست. بنابراین، باید خود را امانت دار دانسته و در امانتی که به عنوان عاریه در اختیار اوست، خیانت نورزد و به درستی از آن برای همان کاری که از او خواسته شده به کار گیرد.

اگر انسان مالک چیزی نیست بلکه تنها امانت داری است که به عاریه آن را در اختیار دارد، دیگر بر داشته هایش خوشحال و بر از دست داده ها اندوهگین نشود؛ چنان که آیات 22 و 23 سوره حدید بیان کرده است. اگر مالی داشته باشد گمان نمی کند که به علم و دانش و قدرت خویش به دست آورده است ؛ بلکه آن را از نعمت های خداوندی می داند که به امتحان داده نه به عنوان تکریم و کرامت. بر اساس آموزه های قرآنی بسیاری از مردم همانند قارون فکر و عمل می کنند و گمان دارند که دارایی هایی آنان به سبب علم و قدرت خودشان است(قصص، آیه 78)؛ چنان که خداوند می فرماید: فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ؛ و چون انسان را آسيبى رسد، ما را فرامى‏خواند سپس چون نعمتى از جانب خود به او عطا كنيم مى‏گويد: «تنها آن را به دانش خود يافته‏ام». نه چنان است، بلكه آن آزمايشى است، ولى بيشترشان نمى‏دانند.(زمر، آیه 49)

اما اگر حقیقت را بخواهند بدانند باید گفت که هر نعمتی که انسان دارد به حکمت و مشیت الهی و مصلحت خداوندی است: وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ؛ و هیچ نعمتی در شما نیست مگر از سوی خدا.(نحل، آیه 53) پس اگر آن نعمت گرفته شد به حکمت و مصلحتی است و اگر داده شد نیز این گونه است. بنابراین نباید بر رفته ها اندوهگین و بر آمده ها شادان شد.

امام محمد تقى عليه السلام بر اساس همین آموزه های وحیانی قرآن می فرماید: اِنَّ أنْفـُسَنا وَأَمـْوالَنـا مِنْ مَواهِبِ اللّهِ ألْهَنيئَةِ وَعواريهِ المُسْتَوْدَعَةِ يُمَتـِّعُ بِما مَتـَّعَ مِنْها فيسـُرُورٍ وَغِبْـطَةٍ وَيـَأخُذُ ما اَخـَدَ مِنْها فى اَجْرٍ و حِسْبَـةٍ. فَمَنْ غَلَبَ جَزَعُهُ عَلى صَبْرِهِ حَبِطَ أَجْرُهُ وَنـَعـُوذُ بِاللّهِ مِنْ ذلِكَ؛ همانا جانها و مالهايمان از موهبتهاى گوارا و امانتهاى سپرده خداوند است، هر چه بخواهد، با خوشحالى وخرسندى از آنها بهره مندمان مى گرداند، و هر چه را كه بخواهد، با دادن ثواب و پاداش مى گيرد، آنكه بى تابيش بر تحمل و استقامت وى افزون شود، اجر او از بين رفته است و از اين حالت به خدا پناه مى بريم. (تحف العقول،ص 726)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا