گستره رحمت و رأفت الهی در نظام اسلامی

رهبر امت اسلامی، مظهر رحمت خاص الهی
از نظر آموزه‌های قرآن، خلیفه الله کسی است که مظهر اتم و اکمل اسماء و صفات الهی است.(بقره، آیات 30 و 31) بر این اساس، پیامبر(ص) به‌عنوان خلیفه الله، مظهر خدای سبحان است و از همین روست که می‌بایست ایشان را مظهر اتم و اکمل، رحمت رحمانی و رحیمی ‌دانست؛ چنانکه خدا نیز به صراحت این صفت و فضل را برای آن حضرت(ص) تایید می‌کند.(توبه، آیه 128)
قرآن، پیامبر(ص) را به‌عنوان «رَحْمَهًًْ لِلْعَالَمِينَ» معرفی می‌کند به‌طوری که گستره رحمت ایشان همه جهانیان از جن و انس بلکه همه هستی را دربر می‌گیرد(انبیاء، آیه 107)؛ زیرا آن حضرت(ص) در مقام مظهریت اسمای الهی قرار گرفته است؛ پس همان طوری که گستره رحمت الهی جهانیان است، مظهر اتم و اکمل ایشان نیز این‌گونه است.
این رحمت پیامبر(ص) در همه ابعاد بروز و ظهور می‌یابد؛ به طوری که در رفتار سیاسی به‌عنوان رهبر و امام امت نیز بر اساس رحمت فراگیر با دیگران تعامل می‌کند. در آیات قرآن و سنت و سیره پیامبر(ص) می‌توان موارد بسیاری را به دست آورد که بر اساس «رحمت رحمانی» با دیگران تعامل می‌کند. تعاملاتی که ایشان با جاهلان و بی‌خردان از مردم و دشمنان داشت مبتنی بر مکارم اخلاقی بود؛ ایشان به‌عنوان «عبادالرحمن» در اوج مکارم اخلاقی با مردم معاشرت و تعامل داشت و با کرامت حتی نسبت به درشت‌گویی و تندروی بی‌خردان با سلام عبور می‌کرد(فرقان، آیه 63) و در برابر لغو و بیهودگی آنان، کرامت می‌ورزید و کریمانه از کنار آن می‌گذشت.(فرقان، آیه 72)
رفتار و سیره ایشان در حوزه عمل اجتماعی و سیاسی چنان بود که حتی منافقان به سبب عدم درک و فهم کرامت ایشان، وی را ساده‌لوح می‌شمردند و گمان می‌کردند این عفو و گذشت و مرور کریمانه و احسانی ایشان برخاسته از سادگی و ساده‌لوحی ایشان است؛ در حالی که این همه برخاسته از رحمت رحمانی ایشان بوده است.(توبه، آیه 61)
همین مظهریت پیامبر(ص) در رحمت رحمانی به‌عنوان رهبر امت، موجب شده بود که در هیچ اقدام تنبیهی عجله نداشته باشد، بلکه با حرص شدید تلاش می‌کرد تا با تقدم رحمت بر غضب همانند خدا(انعام، آیه 147؛ حجر، آیات 49 و50؛ اسراء، آیه 57) به‌گونه‌ای عمل کند تا شرایط برای تغییر رفتار نادرست دوست و دشمن فراهم آید.(فتح، آیه 29؛ توبه، آیه 61؛ فرقان، آیات 63 و 72)
نشانه‌های رحمت در عمل سیاسی رهبران
از نظر آموزه‌های قرآن، رهبران و مسئولان در نظام اسلامی می‌بایست مظهر اسمای الهی باشند. از همین رو، لازم است تا در عمل سیاسی به‌گونه‌ای رفتار کنند که مردم نشانه‌های رحمت را ببینند و بدان دلخوش شوند. در حقیقت مظهر عدالت و شفقت باشند؛ به این معنا که افزون بر مقابله به مثل در برخی از موارد، می‌بایست در پاره‌ای از موارد بر اساس احسان و اکرام عمل کنند و شفقت و دلسوزی همراه با نگرانی را به نمایش گذارند؛ زیرا شفقت به معنای دلسوزی همراه با نگرانی است که نوعی خوف و‌ ترس در آن خودنمایی می‌کند. این بدان معنا است که رهبران امت نباید تنها مبتنی بر عدالت با مردم تعامل داشته باشند، بلکه لازم است تا در برخی از موارد بر اساس دو اصل اساسی احسان و اکرام عمل کنند. شکی نیست که ظهور احسان و اکرام در افراد انسانی برخاسته از حالت روحی «شفقت» است.
در تعالیم قرآن می‌توان مواردی را یافت که بیانگر نشانه‌های شفقت و رحمت در عمل سیاسی رهبران و مسئولان در نظام اسلامی است. از جمله این موارد می‌توان به موارد زیر‌ اشاره کرد:
1. آسان‌گیری در قانونگذاری: مسئولانی که مسئولیت وضع قانون را دارند در مقام قانونگذاری باید قوانینی را وضع کنند که انجام آن برای مردم آسان باشد و موجب عسر و حرج نشود؛ چنانکه قوانین الهی را خداوند این‌گونه وضع کرده است.(نساء، آیه 28؛ بقره، آیات 178 و 181 و 182)
2. انعطاف در قانونگذاری و اجراء: خدا یکی از مظاهر رحمت خویش را تسهیل در قانونگذاری و انعطاف در قانونگزاری(اجرای قانون) می‌داند. به این معنا که همان‌طوری که در وضع قوانین، به‌گونه‌ای قوانین را وضع می‌کند که قابلیت آسان اجرا داشته باشد و موجب عسر و حرج نشود؛ همچنین در مقام اجرا به‌گونه‌ای تسهیل می‌کند که مردم به دور از هرگونه عسر و حرج بتوانند در شرایطی برخی از قوانین را انجام ندهند. به این معنا که در اجرای قوانین سختگیرانه عمل نمی‌شود، بلکه نوعی انعطاف در نظر گرفته شده است که انسان در صورت خطا و اشتباه یا شرایط خاص و اضطراری بتواند آن را‌ ترک کند و انجام ندهد.(مائده، آیه 3؛ انعام، آیه 145؛ نحل، آیه 115) بنابراین، هر چند که قانون و اجرای آن تلخ است، ولی این‌گونه نیست که هیچ‌گونه انعطافی در اجرای آن نباشد، بلکه خدای رحیم با غفران در مقام غفور از سخت‌گیری خودداری می‌کند. بنابراین، قضات و مسئولان نظام ولایی نمی‌بایست در مقام اجراء سختگیرانه عمل کنند و بگویند قانون این است و باید حتما به «مُرّ» قانون عمل کرد و این‌گونه مثلا بسیاری از مردم یا اکثریت آنان را در شرایط سخت قرار داد. در این موارد با شفقت و رحمت اسلامی می‌بایست با انعطاف در اجرا به‌گونه‌ای عمل کرد که اکثریت مردم در عسر و حرج قرار نگیرند. البته این به معنای تعطیلی قانون یا عمل برخلاف قانون نیست، بلکه به معنای انعطافی است که برای عبور از مشکلی انجام می‌شود. در حقیقت اینجا بر اساس مصلحت عمومی ‌برای شرایط خاص اقداماتی انجام می‌شود تا مشکلی حل شود و قانون هم نادیده گرفته نشود یا تعطیل نگردد.
3. جلوگیری از اختلاف: مسئولان نظام اسلامی می‌بایست بر اساس اصول رحمت و شفقت، به‌گونه‌ای عمل کنند که مردم در اصول با هم اتحاد داشته باشند و از هرگونه اختلاف و تفرقه دور شوند. این زمانی رخ می‌دهد که زمینه برای اختلاف و تفرقه وجود دارد؛ زیرا اگر در جایی چنین بستری نباشد، اجرای عدالت و مقابله به مثل می‌تواند تامین‌کننده اهداف باشد، اما در جایی که بستر و فضا برای تفرقه و اختلاف مهیاست مسئولان و رهبران نظام اسلامی باید بر اساس مظهریت از خدای سبحان، از در شفقت و رحمت وارد شده و اسباب اختلاف را بردارند و مردم را به سمت و سوی اتحاد سوق دهند.(هود، آیات 118 و 119)
4. اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط: همان‌طوری که افراط و زیاده‌روی در هر کاری خروج از صراط مستقیم و عدالت است؛ تفریط و کوتاهی و کم‌کاری نیز می‌تواند زیان‌آور باشد و بستری برای ضرر و خسران فردی و جمعی فراهم آورد. بنابراین، لازم است تا همگان به‌ویژه رهبران و مسئولان در نظام اسلامی به دور از هرگونه افراط و تفریط مبتنی بر عدالت، به اعتدال عمل کنند تا این‌گونه رأفت و رحمت رحیمی ‌و خاص الهی در نظام اسلامی بروز و ظهور کند. وسطیت در هر کاری از جمله در عمل سیاسی لازم و ضروری است و مسئولان نمی‌بایست از دایره اعتدال خارج شوند.(بقره، آیه 143؛ المیزان، ج 1، ص 323)
5. پذیرش توبه و عذر: از نشانه‌های رحمت و شفقت رهبران و مسئولان در یک نظام اسلامی آن است که عذر مردمان را در خطا و رفتارهای خلاف قانون و عرف و هنجارها بپذیرند و توجیهات آنان را با حسن‌ظن پذیرا شوند.(بقره، آیه 27؛ توبه، آیه 61؛ فرقان، آیه 70؛ نور، آیات 11 و 12؛ حجرات، آیه 12)
6. تبدیل بدی‌ها و زشتی‌ها: اگر مردم یا گروهی از آنان خطایی را مرتکب شدند و عمل زشت و بدی را انجام دادند و سپس توبه کردند، نه تنها عذر و توبه آنان را پذیرفت، بلکه می‌بایست زشتی‌ها و بدی‌هایشان را اصلاح کرد و برای آنان بر اساس نیک‌گمانی و اصول ایثار و کرامت و احسان نه تنها عفو و گذشت کرد، بلکه کمک‌های مناسب از جمله مالی در اختیارشان گذاشت.(فرقان، آیات 65 تا 72)
7. تبدیل مجازات کیفری به حقوقی: همان‌طوری که خدا با رحمت رحمانی و رحیمی ‌از بسیاری از خطا می‌گذرد و عفو می‌کند(مائده، آیه 15؛ یونس، آیه 92؛ شوری، آیات 25 و 30)، همچنین رهبری و مسئولان نظام اسلامی می‌بایست از مقام عفو و گذشت با مردم برخورد کنند و حکم کیفری صادر شده افراد را با عفو و شفقت رحمانی نظام اسلامی به مجازات حقوقی تبدیل کنند. به این معنا که به جای حکم قصاص و قتل، جایگزین حقوقی و مادی قرار داده و مثلا دیه از قاتلین بگیرند تا این‌گونه از دامنه خشونت و نیز تناوب و استمرار آن بکاهد یا از میان ببرد.(بقره، آیه 178؛ مجمع‌البيان، ج 1-2، ص480) البته این نرمی ‌و آسان‌گیری در اجرای قوانین، زمانی است که همه مسائل امنیتی و ملاحظات آن سنجیده شده باشد و تبعات و پیامدهایی چون گستاخی و بی‌باکی را در مخالفان و معترضان و مانند آنها ایجاد نکند و آسیبی به اعتماد عمومی ‌وارد نسازد.
8. حلیت غنایم و بهره‌برداری از انفال: دولت اسلامی و مسئولان و رهبران آن می‌توانند در راستای شفقت و رحمت اسلامی، برخی از اموال دولتی و عمومی ‌از جمله انفال و غنایم را برای افراد خاص با توجه به فعالیت‌های میدانی تحلیل کنند و اجازه مصرف به آنها بدهند. این‌گونه است که نوعی تشویق برای کسانی می‌شود که در برخی عرصه‌ها به‌ویژه نبرد و فعالیت‌های جهادی حتی جهاد اقتصادی با خطرپذیری به حمایت از نظام سیاسی پرداخته و امت را یاری رسانیده‌اند.(انفال، آیه 69؛ الميزان، ج 9، ص 139) به‌نظر می‌رسد که حکم اولی در مصرف انفال به‌ویژه غنایم حرمت برای امت است؛ ولی خدا با رحمت و غفران خویش، تعدیلی را ایجاد کرده تا امت اسلام از آنها بهره‌مند شوند.(همان)
9. حمایت از یتیمان: از نشانه‌های رحمت و شفقت نظام اسلامی آن است که در حمایت از یتیمان و صالحان اقدام کند(کهف، آیه 82) و برای دفاع از مستضعفان و مظلومان حتی دست به اقدامات نظامی‌ علیه ظالمان و مستکبران بزند.(نساء، آیه 75)
10. دلجویی برای رفع کینه‌ها: مسئولان نظام اسلامی می‌بایست برای رفع کینه اقداماتی را انجام دهند و با دلجویی بستری برای آن فراهم آورند تا امت و نظام سیاسی همدلانه در کنار هم در مسیر تحقق اهداف متعالی اسلام و نظام اسلامی گام بردارند.(حشر، آیه 10)
11. سقوط حدود: در نظام اسلامی مسئولان در مواردی که شخص یا‌ اشخاص توبه کردند، می‌بایست از اجرای حدود خودداری کنند. البته این سقوط حدود قبل از دستگیری و اطلاع مسئولان از جرم و جنایت فرد است.(مائده، آیات 38 و 39) باید توجه داشت که در این موارد نظام سیاسی می‌تواند بر اساس مصالح عالی نظام از مجرمانی که توبه کرده و راه دیگری را با اصلاح عمل خویش برگزیده‌اند، گذشت کند و اجرای احکام کیفری یا حقوقی را متوقف سازد.
12. مصالحه: نظام اسلامی برای حفظ جان و مال و عرض امت اسلام، گاه تن به مصالحه می‌دهد. این مصالحه برای اهدافی از جمله ایجاد شرائط لازم برای اسلام‌آوری، توبه و بازگشت به مسیر اسلام و صراط مستقیم آن انجام می‌شود و مصالح بزرگ‌تر امت مدنظر قرار می‌گیرد.(فتح، آیه 25؛ مجمع البيان، ج 9-10، ص 186)
13.  بازگشت به مسیر امام امت: از نشانه‌های رحمت و شفقت نظام اسلامی ایجاد فرصت برای بازگشت افراد عاصی امت به مسیر امام امت و رهبری الهی آن است.(نساء، آیه 83؛ مجمع البيان، ج 3-  4، ص 126)
14. نرم‌خویی: رهبری و مسئولان نظام سیاسی بر اساس رحمت و شفقت الهی است که با مردمان نرمخو هستند و به دور از هرگونه خشونت کلامی ‌و رفتاری با امت برخورد می‌کنند.(آل‌عمران، آیه 159)
15. مشورت: از دیگر نشانه‌های رحمت و شفقت رهبری و مسئولان نظام اسلامی، مشاوره‌گیری از امت در کارهای مهم اجتماعی و سیاسی است.(همان)
16. معافیت: برخورداری برخی از افراد امت از برخی از معافیت‌ها در زمینه‌های گوناگون از جمله شرکت در جهاد، از جلوه‌ها و نشانه‌های رحمت و شفقت نظام اسلامی است.(توبه، آیه 91)
در آیات قرآن جلوه‌ها  و نشانه‌های بسیار دیگری می‌توان یافت که بیانگر گستره رحمت در نظام اسلامی است. اما از آنجا که بیان همه آنها بیرون از حوصله این مقاله است به همین میزان بسنده می‌شود.
بهره‌مندان از شفقت و رحمت نظام اسلامی
پرسش این است که چه کسانی از رحمت و شفقت نظام اسلامی برخوردار می‌شوند؟ خدا به این پرسش در آیات گوناگونی پاسخ داده است. از جمله این افراد می‌توان به موارد زیر‌ اشاره کرد:
1. مطیعان از خدا و پیامبر: از نظر آموزه‌های وحیانی کسانی از رحمت الهی و در طول آن رحمت و شفقت مسئولان و رهبران نظام سیاسی برخوردار می‌شوند که در عمل سیاسی مطیع رهبری باشند و به مخالفت نپردازند.(آل‌عمران، آیات 31 و 32 و  132؛ توبه، آیه71؛ حجرات، آیه 14)
2. اعتراف به گناه: کسانی که اصل گناه و خطای خویش را می‌پذیرند و دنبال اصلاح می‌روند. چنین افرادی به‌طور خاص مورد رحمت نظام اسلامی قرار می‌گیرند و از خطای آنان گذشت می‌شود.(توبه، آیه 102) از نظر قرآن، گناهکاران از جمله ‌اشاعه‌دهندگان فحشا و فساد در میان مؤمنان(نور، آیات 19 و 20)، متجاوزان به حدود الهی و قوانین اسلامی(بقره، آیه 178)، مجرمان(انعام، آیه 147)، توطئه‌گران و شایعه‌سازان(نور، آیات 11 و 14) از جمله کسانی هستند که از رحمت خداوند و نظام اسلامی بی‌بهره هستند؛ اما همین‌ها اگر توبه کرده و به گناه خویش اعتراف کنند، از رحمت و شفقت نظام اسلامی برخوردار شده و در مجازات آنان تخفیف داده می‌شود.
3. اصلاح خطاها: همچنین کسانی که فساد خویش را اصلاح می‌کنند و بر آن هستند تا در مسیر درست گام بردارند، از رحمت و شفقت نظام اسلامی برخوردار می‌شوند.(بقره، آیه 160؛ آل‌عمران، آیه 89؛ نور، آیات4 و 5)
4. اعراض از گناهکاران: هرگونه اعراض از گناهکاران به معنای تغییر رویکرد به شمار می‌آید که موجب بهره‌مندی شخص از رحمت و شفقت اسلامی نظام اسلامی خواهد شد.(اسراء، آیات 27 و 28)
5. ‌ترک جنگ و خشونت و فتنه‌گری: از دیگر عواملی که موجب می‌شود تا افراد از رحمت و شفقت نظام اسلامی برخوردار شوند، ‌ترک جنگ و خشونت و فتنه‌گری و آشوب است.(بقره، آیات 191 و 192) کسانی که در اعتراضات به دور از هرگونه خشونتی شرکت می‌کنند، در امان و امنیت اسلام هستند؛ اما کسانی که شیوه محاربه و جنگ را در پیش گرفته و فتنه‌گری و آشوب به پا می‌کنند، تا زمانی که به این عمل زشت خود ادامه می‌دهند، محارب و مفسد فی‌الارض شناخته‌شده و حکم قتل برای آنان صادر می‌شود، اما هر گاه از آن توبه کنند و از میدان فتنه‌گری و آشوب بیرون روند، از سوی نظام اسلامی مورد ملاطفت و شفقت و رحمت قرار گرفته و اعمال گذشته‌شان عفو می‌شود.(بقره، آیات 191 و 192؛ الكشّاف، زمخشری، ج 1، ص236)
در آیات قرآن کسانی دیگر نیز مشمولان رحمت الهی معرفی شده‌اند که برای جلوگیری از طولانی‌شدن در اینجا به همین مقدار بسنده می‌شود.