گستره رحمت الهی نظام سیاسی ولایی

بسم الله الرحمن الرحیم

پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی، امام خامنه ای(ره) در شیوه تعامل با معترضان و آشوب گران، مبتنی بر آموزه های وحیانی قرآن است که در سنت و سیره معصومان(ع) تجلی یافته است؛ چنان که در توقیع شریف امام زمان(عج) در بیان تعاملات و وظایف امت و امام آمده است: وَعَلَى الْأُمَراءِ بِالْعَدْلِ وَالشَّفَقَةِ ، وَعَلَى الرَّعِيَّةِ بِالْإِنْصافِ وَحُسْنِ السِّيرَةِ؛ بر امیران است تا عدالت و شفقت ورزند و بر رعیت و امت است تا انصاف و سیره نیک داشته باشند.

خدا در بیان سیره نبوی(ص) می فرماید: لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ؛ قطعا براى شما پيامبرى از خودتان آمد كه بر او دشوار است‏ شما در رنج بيفتيد به هدايت شما حريص و نسبت به مؤمنان دلسوز، رحیم و مهربان است.(توبه، آیه ۱۲۸) در جایی دیگر نیز می فرماید: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ؛ محمد پيامبر خداست و كسانى كه با اويند بر كافران سختگير و با همديگر رحمان و مهربانند.(فتح، آیه 29)

بر این اساس، تحلیل از چرایی و پیامدهای پیام امام خامنه ای، می تواند راه روشنی در پیش راه مسئولان و امت اسلام قرار دهد و شیوه درست اسلامی تعامل در سطح احسان و اکرام اسلامی را به نمایش گذارد که بر اساس فلسفه بعثت پیامبر(ص) و رساندن امت اسلامی به سطح اتمام مکارم اخلاقی است.(بحارالانوار، ج 16، ص 210؛ ج 70، ص 372)

رهبری و امام امت مظهر رحمت خاص الهی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خلیفه الله کسی است که مظهر اتم و اکمل اسماء و صفات الهی است.(بقره، آیات 30 و 31) بر این اساس، پیامبر(ص) به عنوان خلیفه الله، مظهر خدای سبحان است و از همین روست که می بایست ایشان را مظهر اتم و اکمل، رحمت رحمانی و رحیمی دانست؛ چنان که خدا نیز به صراحت این صفت و فضل را برای آن حضرت(ص) تایید می کند.(توبه، آیه 128)

خدا در قرآن، پیامبر(ص) را به عنوان «رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» معرفی می کند به طوری که گستره رحمت ایشان همه جهانیان فراتر از جن و انس بلکه همه هستی را در بر می گیرد(انبیاء، آیه 107) ؛ زیرا آن حضرت(ص) در مقام مظهریت اسمای الهی قرار گرفته است؛ پس همان طوری که گستره رحمت الهی جهانیان است، مظهر اتم و اکمل ایشان نیز این گونه است.

این رحمت پیامبر(ص) در همه ابعاد بروز و ظهور می یابد؛ به طوری که در رفتار سیاسی به عنوان رهبر و امام امت نیز بر اساس رحمت فراگیر با دیگران تعامل می کند. در آیات قرآنی و سنت و سیره پیامبر(ص) می توان موارد بسیاری را به دست آورد که بر اساس «رحمت رحمانی» با دیگران تعامل می کند. از جمله تعاملاتی که ایشان با جاهلان و بی خردان از مردم و دشمنان داشت مبتنی بر محاسن و مکارم اخلاقی بود؛ زیرا ایشان به عنوان «عبادالرحمن» در اوج محاسن و مکارم اخلاقی با مردم معاشرت و تعامل داشته است و با کرامت حتی نسبت به درشت گویی و تندرویی بی خردان با سلام عبور می کرد(فرقان، آیه 63) و در برابر لغو و بیهودگی آنان، کرامت می ورزید و کریمانه از کنار آن می گذشت.(فرقان، آیه 72)

رفتار و سیره ایشان در حوزه عمل اجتماعی و سیاسی چنان بود که حتی منافقان به سبب عدم درک و فهم از کرامت ایشان، وی را ساده لوح می شمردند و گمان می کردند این عفو و گذشت و مرور کریمانه و احسانی ایشان برخاسته از سادگی و ساده لوحی ایشان است؛ در حالی که این همه برخاسته از رحمت رحمانی ایشان بوده است.(توبه، آیه 61)

همین مظهریت در رحمت رحمانی در پیامبر(ص) به عنوان رهبر امت، موجب شده بود که در هیچ اقدام تنبیهی عجله نداشته باشد، بلکه با حرص شدید تلاش می کرد تا با تقدم رحمت بر غضب همانند خدا(انعام، آیه 147؛ حجر، آیات 49 و50؛ اسراء، آیه 57) به گونه ای عمل کند تا شرایط برای تغییر رفتار نادرست دوست و دشمن فراهم آید.(فتح، آیه 29؛ توبه، آیه 61؛ فرقان، آیات 63 و 72)

نشانه های رحمت در عمل سیاسی رهبران

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رهبران و مسئولان در نظام سیاسی ولایی می بایست مظهر اسمای الهی باشند. از همین رو، لازم است تا در عمل سیاسی به گونه ای رفتار کنند که امت نشانه های رحمت را در بینند و بدان دلخوش شود. در حقیقت مظهر عدالت و شفقت باشند؛ به این معنا که افزون بر مقابله به مثل در برخی از موارد، می بایست در پاره ای از موارد بر اساس احسان و اکرام عمل کنند و شفقت و دلسوزی همراه با نگرانی را به نمایش گذارند؛ زیرا شفقت به معنای دلسوزی همراه با نگرانی است که نوعی خوف و ترس در آن خودنمایی می کند. این بدان معنا است که رهبران امت تنها مبتنی بر عدالت نمی بایست با امت و مردم تعامل داشته باشند، بلکه لازم است تا در برخی از موارد بر اساس دو اصل اساسی احسان و اکرام عمل کنند. شکی نیست که ظهور احسان و اکرام در افراد انسانی برخاسته از حالت روحی «شفقت» است.

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن می توان مواردی را یافت که بیانگر نشانه های شفقت و رحمت در عمل سیاسی رهبران و مسئولان در نظام سیاسی ولایی است. از جمله این موارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آسان گیری در تقنیین و قانونگذاری: مسئولانی که مسئولیت وضع قانون را دارند در مقام قانونگذاری باید قوانینی را وضع کنند که انجام آن برای مردم آسان باشد و موجب عسر و حرج نشود؛ چنان قوانین الهی را خداوند این گونه وضع کرده است.(نساء، آیه 28؛ بقره، آیات 178 و 181 و 182 و آیات دیگر)
2. انعطاف در قانونگزاری و اجراء: خدا یکی از مظاهر رحمت خویش را تسهیل در قانونگذاری و انعطاف در قانونگزاری می داند. به این معنا که همان طوری که در وضع قوانین، به گونه ای قوانین را وضع می کند که قابلیت آسان اجرا داشته باشد و موجب عسر و حرج نشود؛ هم چنین در مقام اجرا به گونه ای تسهیل می کند تا مردم به دور از هر گونه عسر و حرج بتوانند در شرایطی برخی از قوانین را انجام ندهند. به این معنا که در اجرای قوانین سخت گیرانه عمل نمی کنند، بلکه نوعی انعطاف در نظر گرفته شده است که انسان در صورت خطا و اشتباه یا شرائط خاص و اضطراری بتواند آن را ترک کند و انجام ندهد.(مائده، آیه 3؛ انعام، آیه 145؛ نحل، آیه 115) بنابراین، هر چند که قانون و اجرای آن تلخ است، ولی این گونه نیست که هیچ گونه انعطافی در اجرای آن نباشد، بلکه خدای رحیم با غفران در مقام غفور از سخت گیری خودداری می کند. بنابراین، قضات و مسئولان نظام سیاسی ولایی نمی بایست در مقام اجراء سخت گیرانه عمل کنند و بگویند قانون این است و باید حتما به «مُرّ» قانون عمل کرد و این گونه مثلا بسیاری از مردم یا اکثریت آنان را در شرایط سخت قرار داد. در این موارد با شفقت و رحمت اسلامی می بایست با انعطاف در اجرا به گونه ای عمل کرد که اکثریت مردم در عسر و حرج قرار نگیرند. البته این به معنا تعطیل قانون یا عمل به خلاف قانون نیست، بلکه به معنای انعطافی است که برای عبور از مشکلی انجام می شود. در حقیقت این جا بر اساس مصلحت عمومی برای شرایط خاص اقداماتی انجام می شود تا مشکلی حل شود و قانون هم نادیده گرفته نشود یا تعطیل نگردد.
3. جلوگیری از اختلاف: رهبری و مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست بر اساس اصول رحمت و شفقت، به گونه ای عمل کنند که مردم در اصول با هم اتحاد داشته باشند و از هر گونه اختلاف و تفرقه دور شوند. این زمانی رخ می دهد که بستر و زمینه برای اختلاف و تفرقه وجود دارد؛ زیرا اگر در جایی چنین بستری نباشد، اجرای عدالت و مقابله به مثل می تواند تامین کننده اهداف باشد، اما در جایی که بستر و فضا برای تفرقه و اختلاف است، می بایست مسئولان و رهبران نظام سیاسی ولایی بر اساس مظهریت از خدای سبحان، از در شفقت و رحمت وارد شده و اسباب اختلاف را بردارند و مردم را به سمت و سوی اتحاد سوق دهند.(هود، آیات 118 و 119)
4. اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط: از نظر آموزه های قرآنی همان طوری افراط و زیاده روی در هر کاری خروج از صراط مستقیم و عدالت است؛ هم چنین تفریط و کوتاهی و کم کاری می تواند زیان آور باشد و بستری برای ضرر و خسران فردی و جمعی فراهم آورد. بنابراین، لازم است تا همگان به ویژه رهبران و مسئولان در نظام سیاسی ولایی به دور از هر گونه افراط و تفریط مبتنی بر عدالت ، به اعتدال عمل کنند تا این گونه رافت و رحمت رحیمی و خاص الهی در نظام سیاسی ولایی بروز و ظهور کند. وسطیت در هر کاری از جمله در عمل سیاسی لازم و ضروری است و مسئولان نمی بایست از دایره اعتدال خارج شوند.(بقره، آیه 143؛ المیزان، ج 1، ص 323)
5. پذیرش توبه و عذر: از نشانه های رحمت و شفقت رهبران و مسئولان در یک نظام سیاسی ولایی آن است که عذر و پوزش مردمان را در خطا و رفتارهای خلاف قانون و عرف و هنجارها بپذیرند و توجیهات آنان را به حسن ظن و نیک گمانی پذیرا شوند. پس نباید به دیده بدگمانی سخنان معترضان و مخالفان را ارزش گذاری کرده و آنان را متهم کنند و بر اساس آن مواخذه و مجازات کنند.(بقره، آیه 27؛ توبه، آیه 61؛ فرقان، آیه 70؛ نور، آیات 11 و 12؛ حجرات، آیه 12)
6. تبدیل بدی ها و زشتی ها: اگر امت خطایی را مرتکب شد و عمل زشت و بدی را انجام داد، می بایست بر اساس اصول رحمت رحمانی و رحیمی و نیز شفقت با آن برخورد کرد و اگر توبه کرد، نه تنها عذر و توبه آنان را پذیرفت، بلکه می بایست زشتی ها و بدی ها ایشان را اصلاح کرد و برای آنان بر اساس نیک گمانی و اصول ایثارگری و کرامت و احسان نه تنها عفو و گذشت کرد، بلکه کمک های مناسب از جمله مالی در اختیارشان گذاشت.(فرقان، آیات 65 تا 72)
7. تبدیل مجازات کیفری به حقوقی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که خدا از رحمت رحمانی و رحیمی از بسیاری از خطا می گذرد و عفو می کند(مائده، آیه 15؛ یونس، آیه 92؛ شوری، آیات 25 و 30)، هم چنین رهبری و مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست از مقام عفو و گذشت با مردم برخورد کنند و حکم کیفری برای افراد امت صادر شده آن را با عفو و شفقت رحمانی نظام اسلامی به مجازات حقوقی تبدیل کند. به این معنا که به جای حکم قصاص و قتل، جایگزین حقوقی و مادی قرار داده و مثلا دیه از قاتلین بگیرد تا این گونه از دامنه خشونت و نیز تناوب و استمرار آن بکاهد یا از میان ببرد.(بقره، آیه 178؛ مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 480) البته این نرمی و آسان گیری در اجرای قوانین، زمانی است که همه مسائل امنیتی و ملاحظات آن سنجیده شده باشد و تبعات و پیامدهایی چون گستاخی و تهور و بی باکی را در مخالفان و معترضان و مانند آن ها ایجاد نکند و آسیبی به اعتماد عمومی وارد نسازد.
8. حلیت غنایم و بهره برداری از انفال: دولت اسلامی و مسئولان و رهبران نظام سیاسی ولایی می توانند در راستای شفقت و رحمت اسلامی ، برخی از اموال دولتی و عمومی از جمله انفال و غنایم را برای افراد خاص با توجه به فعالیت های میدانی تحلیل کند و اجازه مصرف به آن ها بدهند. این گونه است که نوعی دلجویی از کسانی می شود که در میادین به ویژه نبرد و فعالیت های جهادی حتی جهاداقتصادی با خطرپذیری به حمایت از نظام سیاسی پرداخته و امت را یاری رسانیده اند.(انفال، آیه 69؛ الميزان، ج 9، ص 139) به نظر می رسد که حکم اولی در مصرف انفال به ویژه غنایم حرمت برای امت است؛ ولی خدا به رحمت و غفران خویش، تعدیلی را ایجاد کرده تا امت اسلام از آنها بهره مند شوند.(همان)
9. حمایت از یتیمان: از نشانه های رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی آن است که در حمایت از یتیمان و صالحان اقدام کند(کهف، آیه 82) و برای دفاع از مستضعفان و مظلومان حتی اقدامات نظامی علیه ظالمان و مستکبران انجام دهد.(نساء، آیه 75)
10. دلجویی برای رفع کینه ها: مسئولان نظام سیاسی ولایی می بایست برای رفع کینه اقداماتی را انجام دهند و با دلجویی بستری برای آن فراهم آورند تا امت و نظام سیاسی همدلانه در کنار هم در مسیر تحقق اهداف متعالی اسلام و نظام سیاسی ولایی گام بردارند.(حشر، آیه 10)
11. رفع احکام سخت گیرانه: اگر کسی از امت حتی دشمنان آنان عملی انجام دادند که موجب اجرای احکام سخت گیرانه ای چون محاصره و محدودیت است، با توبه این افراد می توان این احکام سخت گیرانه را رفع کرد و اجازه فعالیت کما فی السابق را صادر کرد.(توبه، آیه 5؛ بقره، آیه 64)
12. سقوط حدود: در نظام سیاسی ولایی مسئولان در مواردی که شخص یا اشخاص توبه کردند، می بایست از اجرای حدود خودداری کنند. البته این سقوط حدود قبل از دستگیری و اطلاع مسئولان از جرم و جنایت فرد است.(مائده، ایات 38 و 39) البته باید توجه داشت که در این موارد نظام سیاسی می تواند بر اساس مصالح عالی نظام از مجرمانی که توبه کرده و راه دیگری را با اصلاح عمل خویش پیموده اند، گذشت کند و اجرای احکام کیفری یا حقوقی را متوقف سازد.
13. مصالحه: نظام سیاسی ولایی برای حفظ جان و مال و عرض امت اسلام، گاه تن به مصالحه می دهد. این مصالحه برای اهدافی از جمله ایجاد شرائط لازم برای اسلام آوری، توبه و بازگشت به مسیر اسلام و صراط مستقیم آن انجام می شود و مصالح بزرگ تر امت مد نظر قرار می گیرد.(فتح، آیه 25؛ مجمع البيان، ج 9 – 10 ، ص 186)
14. بازگشت به مسیر امام امت: از نشانه های رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی است، ایجاد فرصت برای بازگشت افراد عاصی امت به مسیر امام امت و رهبری الهی آن است.(نساء، آیه 83؛ مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 126)
15. نرمخویی: رهبری و مسئولان نظام سیاسی بر اساس رحمت و شفقت الهی است که با مردمان نرمخو هستند و به دور از هر گونه خشونت کلامی و رفتاری با امت برخورد می کنند.(آل عمران، آیه 159)
16. مشورت: از دیگر نشانه های رحمت و شفقت رهبری و مسئولان نظام سیاسی ولایی، مشاوره گیری از امت در کارهای مهم اجتماعی و سیاسی است.(همان)
17. معافیت: برخورداری برخی از افراد امت از برخی از معافیت ها در زمینه های گوناگون از جمله شرکت در جهاد، از جلوه ها و نشامه های رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی است.(توبه، آیه 91)

در آیات قرآنی جلوه ها ونشانه های بسیاری دیگر می توان یافت که بیانگر گستره رحمت در نظام سیاسی ولایی است. اما از آن جایی که بیان همه آن ها بیرون از حوصله این مقاله است به همین میزان بسنده می شود.

بهره مندان از شفقت و رحمت نظام سیاسی ولایی

پرسش این است که چه کسانی از رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی برخوردار می شوند؟ خدا به این پرسش در آیات گوناگونی پاسخ داده است. از جمله این افراد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مطعیان از خدا و پیامبر: از نظر آموزه های وحیانی کسانی از رحمت الهی و در طول آن رحمت و شفقت مسئولان و رهبران نظام سیاسی برخوردار می شوند که در عمل سیاسی مطیع رهبری باشند و به مخالفت نپردازند. بنابراین، اگر در مواردی خطا و اشتباه کردند، از رحمت نظام سیاسی ولایی برخوردار خواهند شد.(آل عمران، آیات 31 و 32 و 132؛ توبه، آیه71؛ حجرات، آیه 14)
2. اعتراف به گناه: کسانی که اصل گناه و خطای خویش را می پذیرند دنبال اصلاح می روند. چنین افرادی به طور خاص مورد رحمت نظام سیاسی ولایی قرار می گیرند و از خطای آنان گذشت می شود.(توبه، آیه 102) از نظر قرآن، گناهکاران از جمله اشاعه دهندگان فحشا و فساد در میان مؤمنان(نور، آیات 19 و 20) ، متجاوزان حدود الهی و قوانین اسلامی(بقره، آیه 178)، مجرمان(انعام، آیه 147)، توطئه گران و شایعه سازان(نور، آیات 11 و 14) از جمله کسانی هستند که از رحمت خداوند و نظام سیاسی ولایی بی بهره هستند؛ اما همین ها اگر توبه کرده و به گناه خویش اعتراف کنند، از رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی برخوردار شده و در مجازات آنان تخفیف داده می شود.
3. اصلاح خطاها: هم چنین کسانی که فساد خویش را اصلاح می کنند و بر آن هستند تا در مسیر درست گام بردارند، از رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی برخوردار می شوند.(بقره، آیه 160؛ آل عمران، آیه 89؛ نور، آیات4 و 5)
4. اعراض از گناهکاران: هر گونه اعراض از گناهکاران به معنای تغییر رویکرد به شمار می آید که موجب بهره مندی شخص از رحمت و شفقت اسلامی نظام سیاسی ولایی خواهد شد.(اسراء، آیات 27 و 28)
5. ترک جنگ و خشونت و فتنه گری: از دیگر عواملی که موجب می شود تا افراد از رحمت و شفقت نظام سیاسی ولایی برخوردار شوند، ترک جنگ و خشونت و فتنه گری و آشوب است.(بقره، آیات 191 و 192) کسانی که در اعتراضات به دور از هر گونه خشونتی شرکت می کنند ، در امان و امنیت اسلام هستند؛ اما کسانی که شیوه محاربه و جنگ را در پیش گرفته و فتنه گری و آشوب به پا می کنند، تا زمانی که به این عمل زشت خود ادامه می دهند، محارب و مفسد فی الارض شناخته شده و حکم قتل برای آنان صادر می شود، اما هر گاه از آن توبه کنند و از میدان فتنه گری و آشوب بیرون روند از سوی نظام سیاسی ولایی مورد ملاطفت و شفقت و رحمت قرار گرفته و اعمال گذشته ایشان عفو می شود.(بقره، آیات 191 و 192؛ الكشّاف، زمخشری، ج 1، ص 236)

در آیات قرآنی کسانی دیگر نیز مشمولان رحمت الهی معرفی شده اند که در این جا به همین مقدار بسنده می شود.