کیست که به خدا وام دهد؟

نگاهی به آثار و شرایط قرض‌الحسنه

 یکی از مستحبات مالی که در چارچوب احسان انجام می‌گیرد، قرض‌الحسنه یا وام نیکو است که  بدون کارمزد و بهره و مانند آن به شخص نیازمند داده می‌شود. در آموزه‌های اسلامی برای این کار نیک وظایف و حقوق و نیز آثاری بیان شده که نویسنده به آنها پرداخته است.

ارزش و اهمیت قرض‌الحسنه
انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستند که بدون همکاری با یکدیگر نمی‌توانند زندگی کنند و نیازهای گوناگون عاطفی و جسمی و روحی و مادی و معنوی خود را برآورده سازند. یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان، نیاز‌های مادی است که تامین بخش مهم بقایی انسان را به عهده دارد؛ زیرا انسان بدون خورد و خوراک می‌میرد. البته دامنه نیازهای مادی انسان فراتر از خورد و خوراک، شامل نیازهای دیگری چون لباس، مسکن و اثاث زندگی نیز می‌شود.
هر کسی نمی‌تواند به تنهایی همه نیازهای خویش را برآورده سازد، از همین رو نیازمند همکاری دیگران نیز است. خداوند در آیه 2 سوره مائده از انسان‌ها می‌خواهد تا این همکاری را بر اساس دو اصل اساسی نیکی و تقوا قرار دهند و برای خدمت‌رسانی و کمال‌یابی انسان‌های دیگر با یکدیگر همکاری کنند نه آنکه در اموری چون تعدی و گناه به یاری یکدیگر بشتابند؛ زیرا این کارها موجب سقوط آدمی و خشم و غضب الهی و در نهایت افتادن در آتش دوزخ ابدی خواهد شد.  یکی از بهترین کارها که مصداق تعاون بر نیکی و تقوا است، قرض‌الحسنه  است که بدون بهره و کارمزد و خدمت و مانند آن است و وام‌گیرنده تنها باید اصل مال را به صاحب مال بپردازد.
خداوند با جهت عقیدتی و عبادی بخشیدن به این رفتار اقتصادی مومنان بر آن است تا ارزش و اهمیت کار اقتصادی را تا یک عبادت مقبول در کنار نماز و روزه بالا برد. در حقیقت قرض‌الحسنه که به قصد تقرب به خدا و وجه‌الله داده می‌شود، همان عبادتی  است که خداوند از انسان می‌خواهد. از این رو در آیات 245 سوره بقره و 12 سوره مائده و 11 و 18 سوره حدید و 17 سوره تغابن و 20 سوره مزمل، قرض‌الحسنه به قصد وجه‌الله را قرض به خدا دانسته و آن را تا این مقام بالا برده است. این در حالی است که همه داشته‌های انسانی از وجودش گرفته تا اموالش نعمت‌هایی است که خداوند به او داده است.
به سخن دیگر، مالک حقیقی جان و مال انسان خداوند تبارک و تعالی است؛ اما با این همه، دادن قرض‌الحسنه از سوی بنده را به عنوان قرض به خودش تعبیر می‌کند تا این گونه ارزش عمل انسانی را بالا برد. از اینجا دانسته می‌شود که دست قرض گیرنده همان دست خداوند است و وام‌دهنده باید بداند وام را در دست خداوند می‌گذارد هر چند که دست بنده‌ای دیگر در میان است. همچنین قرض گیرنده باید بداند به نیابت از خداوند وام می‌گیرد و باید ارزش کار وام‌دهنده را نیز بداند و در استفاده درست و شاکرانه از مال بکوشد و آن را تباه نسازد.
قرض‌الحسنه در جایی انجام می‌گیرد که شخص وام‌گیرنده نیازمند وامی است تا مشکلات اساسی خودش را برطرف سازد؛‌ از این رو قرض دادن بهتر از صدقه دادن است؛ زیرا ممکن است صدقه به دست نیازمند نرسد ولی قرض‌الحسنه به معنای دادن قرض به کسی است که نیاز مبرم به قرض دارد و زندگی‌اش بدون این قرض لنگ است. پیامبر گرامی اسلام(ص) در این باره فرموده است: شبی که به معراج برده شدم، دیدم که روی درب بهشت این چنین نوشته شده بود:‌ صدقه ده برابر، پاداش دارد و قرض‌الحسنه هیجده برابر. به جبرئیل گفتم: چرا قرض‌الحسنه برتر از صدقه است؟ گفت: چون قرض‌ گیرنده همیشه به خاطر نیازش وام می‌گیرد، ولی سائل تقاضای کمک می‌کند اگر چه بی‌نیاز باشد. (میزان‌الحکمه، ج 8، ص 123)
از کتاب فقه‌الرضا(ع) نقل شده که امام هشتم فرمود: پاداش وام دادن هیجده برابر بیش از صدقه است زیرا قرض‌الحسنه باعث می‌شود که شخص به گرفتن صدقه دچار نشود. (بحارالانوار، ج 103، ص 140)
پیامبر(ص) در جایی دیگر فرمود: الصدقه بعشرهًًْْ و القرض بثمانیه عشر، وصلهًًْْ الاخوان بعشرین، وصل الرحم باربع و عشرین؛ صدقه ده، قرض هیجده، ارتباط با برادران دینی بیست و صله رحم بیست و چهار حسنه دارد. (بحارالانوار، ج 103، ص 138)
از همین جهت است که پیامبراکرم(ص) فرمود: الف درهم اقرضها مرتین احب الی من ان اتصدق بها مرهًْ هزار درهم را اگر دوبار قرض بدهم، بیشتر دوست دارم از اینکه آن را یک مرتبه به عنوان صدقه بپردازم. (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
امام صادق(ع) نیز می‌فرمود: لان اقرض قرضا احب الی من ان اصل بمثله؛ مالی را که قرض بدهم، بیشتر دوست دارم تا آن را ببخشم. (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
در بیان ارزش و اهمیت قرض‌الحسنه در آیات و روایات بسیار سخن بیان شده است. البته با نگاهی به آثار و برکاتی که برای قرض‌الحسنه بیان می‌شود، می‌توان اهمیت و ارزش قرض‌الحسنه را نیز دانست.
آثار و برکات قرض‌الحسنه
در آیات و روایات آثار و برکات زیادی برای قرض‌الحسنه به عنوان یک عمل عبادی و وام نیک به خدا دادن بیان شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. بهره مضاعف از سوی خدا: کسی که به خدا قرض نیک دهد، خداوند بهره مضاعف به او خواهد داد. این مطلب در آیات پیش گفته آمده است. (بقره، آیه 245؛‌حدید، آیات 11 و 18)
2. پوشیده شدن بدی‌ها: انسان دارای بدی‌هایی است که با قرض‌الحسنه پوشیده می‌شود و بدی‌های وام‌دهنده با وام نیک از سوی خداوند پوشیده خواهد شد. (مائده، آیه 12)
3. آمرزش گناه: از دیگر آثار قرض‌الحسنه آمرزش و غفران گناه از سوی خداوند است که در آیه 17 سوره تغابن به آن اشاره شده است.
4. بهشت: یکی از آثار قرض‌الحسنه بهره‌مندی از بهشت و بوستان‌ها و نهرهای گوناگون و دیگر نعمت‌های بهشتی است. (مائده آیه 12) کسی که قرض می‌دهد بهشتی می‌شود؛ در مقابل، اگر کسی درصورت توان از دادن قرض‌الحسنه سر باز زند به جای بهشت، سر از دوزخ در می‌آورد. پیامبر گرامی(ص) فرمود: کسی که برادر مسلمان و نیازمندش از او تقاضای قرض‌الحسنه بکند و او با اینکه توانایی دارد، خواسته او را تامین ننماید خداوند او را از بوی بهشت محروم خواهد ساخت. (بحار‌الانوار، ج 103، ص 138) همچنین آن حضرت فرمود: و من شکا الیه اخوهًْ المسلم فلم یقرضه، حرم‌ الله عز و جل علیه الجنهًْ یوم یجزی المحسنین؛ کسی که برادر مسلمانش از وضع بد اقتصادی خود پیش او شکایت برد و به او قرض ندهد، خداوند در روزی که نیکوکاران را پاداش می‌دهد،‌ او را از بهشت محروم خواهد ساخت. (تحریر‌الوسیله، امام خمینی، ج 1، ص 652)
5. مزد کریمانه: خداوند در آیات 11 و 18سوره حدید بیان کرده که پاداش قرض‌الحسنه دادن مزد بزرگوارانه خداوند به اوست. این مزد ممکن است فراتر از بهشت باشد یعنی شامل بهره‌مندی از نعمت‌های خاص در دنیا برای شخص نیز شود و وام‌دهنده بی‌‌آنکه زحمتی بکشد خداوند به کرامت خویش به او چیزهایی از مادیات و معنویات و مقامات ببخشد.
6. گشایش در روزی: از آیه 245 سوره بقره به دست می‌آید که بسط و قبض روزی به دست خداوند است. پس اگر وام‌دهنده وامی را به نیکویی دهد چیزی از او کم نخواهد شد؛ زیرا خداوند به کرامت خویش در روزی او گشایش ایجاد خواهد کرد. اگر کسی احساس تنگدستی می‌کند می‌تواند با قرض‌الحسنه به میزان توان خود، از اجر کریمانه الهی بهره‌مند شود و خداوند بستر گشایش در روزی او را فراهم آورد.
7. شکر نعمت: از دیگر آثار قرض‌الحسنه می‌توان به شکر نعمت بودن این عمل اشاره کرد. به این معنا که انسان با دادن وام نیک شکر نعمتی که در اختیار دارد به جا آوره و به طور طبیعی از دو نوع افزایش در جان و نعمت بهره‌مند شود (ابراهیم، آیه 7)؛ زیرا خداوند در آیه 17 سوره تغابن قرض‌الحسنه را مصداقی از شکر نعمت و نام شاکر الهی دانسته است.
8. حلم و بردباری: کسی که قرض‌الحسنه می‌دهد مصداق نام حلیم از نام‌های الهی است؛ زیرا دادن قرض به دیگری نیازمند صبوری بسیار است؛ چرا که ممکن است وام‌گیرنده به هر علتی در زمان مشخص نتواند قرض را پس دهد. همین امر موجب می‌شود تا انسان دارای صفت حلم شود و بردباری در وی ایجاد و یا تقویت شود. (تغابن، آیه 17)
9. ره‌ توشه  آخرت: قرض‌الحسنه ره توشه آخرت است و انسان از رحمت رحیمی خداوند در آخرت نیز برخوردار خواهد شد؛ چنانکه این اثر از آثار قرض‌الحسنه در آیه 20 سوره مزمل بیان شده است. همین مطلب را می‌توان از این حدیث امام رضا(ع) به دست آورد که فرمود: وقتی بدهکار از دنیا برود،‌ چنانچه وارث بدهی را بگیرد، مال اوست و اگر داده نشود در آخرت به مرده و صاحب اصلی مال تعلق می‌گیرد. (بحارالانوار، ج 103، ص 156)
10. بهره‌مندی از حسنات و عبور از صراط: از پیامبر خدا(ص) نقل شده که فرمود: کسی که به برادر مسلمان خود قرض دهد، در برابر هر درهمی که قرض داده هم وزن کوه احد و کوه رضوان و کوه سینا، حسنات خواهد داشت و اگر برای وصول آن مدارا کند، از پل صراط همچون برق جهنده بدون حساب و عذاب خواهد گذشت. (ثواب الاعمال و عقاب‌ها، ص 414)
11. جایگزین زکات:‌ قرض‌الحسنه آنچنان مهم و ارزشمند است که در ثواب آن آمده که می‌تواند در شرایط جایگزین زکات شود که یک واجب عینی است. به این معنا که یک عمل مستحب چنان ارزشمند می‌شود که جایگزین یک عمل واجب می‌شود. امام صادق(ع) فرموده است: القرض الواحد بثمانیهًْ عشر و ان مات احتسب بها من الزکاهًْ ثواب قرض دادن هیجده برابر خواهد بود و چنانچه قرض دهنده بمیرد، قرض او زکاتش محسوب می‌شود. (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
12. ثواب صدقه: از دیگر آثار قرض‌الحسنه آن است که در حکم صدقه خواهد بود و ثواب و آثاری که برای آن در روایات و آیات بیان شده به قرض‌الحسنه نیز تعلق می‌‌گیرد. عبدالله‌بن‌مسعود از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: هر مسلمانی مالی را یکبار قرض دهد، مثل این است که همان مال را دو بار صدقه داده است. (الترغیب و الترهیب، ح 2،ص 41) امام صادق(ع) فرموده است: هیچ مسلمانی نباشد که به مسلمان دیگری به خاطر خدا قرض دهد، جز آنکه خداوند هر روز ثواب صدقه دادن را به حساب وی ثبت کند تا زمانی که آن مال به او بازگردد. (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
13.بهره‌مندی در سختی: کسی که امروز قرض دهد روز نیاز از قرض دیگری نیز خودش سود خواهد برد؛ چرا که انسان با هر دست که بدهد از همان دست می‌گیرد. از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده که فرمود: غنیمت بدان کسی را که در زمان بی‌نیازی‌ات از تو وام بخواهد تا در روز تنگدستی تو، به تو پس دهد. (نهج‌البلاغه، نامه 31)
14. بهره‌مندی از صلوات فرشتگان: براساس آیه 7 سوره غافر فرشتگان برای مؤمنان استغفار می‌کنند. از روایت به دست می‌آید که فرشتگان برای وام‌دهندگان نیز صلوات می‌فرستند. رسول خدا(ص) فرمود: هر کس به مؤمنی قرض بدهد و منتظر بماند تا قرض گیرنده گشایش (در کارش) یابد، آن مال ثواب زکات خواهد داشت و قرض‌دهنده مورد درود فرشتگان باشد تا آنکه قرض گیرنده قرضش را ادا نماید. (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
15. بهره‌های بهشتی: پیامبر اکرم(ص) در ضمن حدیثی طولانی فرمود: هر کس غمزده‌ای را قرض دهد و در بازستاندن، نیکو رفتار کند مثل این است که کار را دوباره آغاز کرده است و خداوند در برابر هر درهم هزار قنطار (ثروت فراوان) در بهشت به او عنایت فرماید. (بحارالانوار، ج 76، ص 368)
شرایط وام گرفتن
براساس آموزه‌های وحیانی اسلام، انسان تا می‌تواند تکیه‌گاه خود را خدا قرار دهد و اهل قناعت و اقتصاد باشد و عادت نکند که قرض بگیرد و خودش را زیر بار دین ببرد. اصولا زیر بار دین رفتن به هر شکلی خوب نیست. دین چه به شکل قرض‌الحسنه باشد یا در معاملات و داد و ستدها یا رهن و مانند آن باشد باید ترک شود؛ پیامبر(ص) در بیان برخی از آثار زیانبار زیر بار دین رفتن فرموده است: ایاکم والدین؛ فانه شین الدین؛ از وام گرفتن پرهیز نمائید، که باعث ننگ در دین است. (وسائل الشیعه، ج 13، ص 77)
امام علی(ع) نیز فرمود: ایاکم والدین فانه هم باللیل و ذل بالنهار؛ از قرض کردن پرهیز نمائید؛ چون قرض باعث غم و اندوه شب‌ و خواری انسان در روز است. (وسائل الشیعه، ج 13، ص 77)
بنابراین تا انسان ناچار نباشد بهتر است که قرض نگیرد و تا  زمانی که نیازمند واقعی نشد نباید قرض بگیرد. البته برای کارهای مهم که سرمایه سنگین و بزرگی می‌خواهد انسان ناچار است قرض بگیرد تا امورات مهم مانند خرید خانه و ازدواج و حج و مانند آن را انجام دهد. ابوموسی گوید: به امام صادق(ع) عرضه کردم: فدایت شوم، آیا مرد می‌تواند قرض بگیرد و فریضه حج را با آن انجام دهد؟ فرمود: بله، عرض کردم: آیا می‌تواند وام بگیرد و ازدواج کند؟ فرمود: بله، و شب و روز منتظر روزی خدا باشد. (وسائل الشیعه، ج 13، ص 82)
وظایف و تکالیف در قرض‌الحسنه
در قرض‌الحسنه احکام و وظایف و تکالیفی مطرح شده که رعایت آن بسیار ضروری است و می‌تواند موجب استمرار این عمل خیر و نیک و گسترش آن شود. در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. نگارش بدهی: هر دین و بدهی که بر گردن انسان است باید نوشته شود. از جمله بدهکاری‌هایی که لازم است نوشته شود، قرض‌الحسنه است. خداوند می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه ولیکتب بینکم کاتب بالعدل؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه به سبب خرید و فروش، وام و جز اینها- تا مدتی معین به همدیگر وام دادید آن را بنویسید و باید در بین شما کاتبی باشد که آن را به درستی بنویسد. (بقره، آیه 282)
2. پرداخت دین و قرض: امام باقر(ع) فرمود: هر گناهی که باشد شهادت در راه خدا آن را پاک می‌کند، مگر قرض که کفاره‌ای ندارد جز اینکه توسط بدهکار یا شخص دیگری پرداخت شود یا اینکه طلبکار از حق خود گذشت کند. (وسائل الشیعه، ج 13، ص 83)
3- مباح بودن زیادی: در یک صورت وام‌دهنده می‌تواند زیادتر از آنچه داده را بگیرد و آن زمانی است که وام‌گیرنده خودش در هنگام بازگرداندن وام، مبلغی را اضافه دهد. اما باید توجه داشت که در این صورت چون وام‌دهنده با گرفتن این زیادی اجر و ثواب قرض خود را گرفته است دیگر نباید انتظار ثواب از خدا را داشته باشد؛ امام صادق(ع) فرموده است: فان اعطاه اکثر مما اخذه من غیر شرط بینهما فهو مباح له، و لیس له عندالله ثواب فیما اقرضه؛ اگر وام‌گیرنده بدون قرار قبلی، سودی به صاحب مال بدهد مباح است؛ ولی وام‌دهنده پاداشی از خدا نخواهد گرفت. (بحارالانوار، ج 103، ص 157)
4. مهلت دادن به تنگدست: در این باره احادیث بسیاری است که برخی از آنها در بخش آثار و برکات قرض آورده شد. از جمله احادیث روایت بریده است که می‌گوید: از پیامبر خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: کسی که به تنگدست مهلت دهد، قبل از رسیدن موعد پرداخت در مقابل هر روز، به اندازه آن مال برای او صدقه محسوب می‌شود؛ و وقتی که موعد پرداخت رسید، در مقابل هر روز مهلت، دو برابر آن برای او صدقه به حساب می‌آید. (الترغیب و الترهیب، ج 2، ص 44)امام صادق فرمود: هرکه وامی به کسی دهد و برای بازپرداختش مدتی معین کند، چنانکه در سررسید مهلت، مال او پرداخت نشود، به ازای هر روز تاخیر ثواب یک دینار صدقه در نامه عملش می‌نویسند. (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
5. ادای به موقع قرض: از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: همانطور که برای آن کسی که از تو قرض گرفته جایز نیست که اداء آن را به تاخیر بیندازد، پس برای تو هم جایز نخواهد بود که با اینکه می‌دانی او تنگدست است از او مطالبه کنی. (بحارالانوار، ج 103، ص 139) البته نتیجه این سهل‌انگاری و کوتاهی را انسان می‌بیند. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: کسی که قادر به پرداخت حق دیگران است، اگر سهل‌انگاری نماید و طلبکار را معطل کند در مقابل هر روز تاخیر، گناه شخص باجگیر در نامه عملش ثبت خواهد شد. (بحارالانوار، ج103، ص 146)
از پیامبر(ص) نقل شده که فرمود: «تاخیر در پرداخت قرض توسط فرد توانمند ظلم محسوب می‌شود.» (وسائل الشیعه، ج 13، ص 90)
6- نیت ادا و پس دادن وام: انسان باید نیت پس دادن داشته باشد تا خداوند زمینه ادای آن را فراهم آورد از امام رضا(ع) نقل شده است که فرمود: کسی که قرض بگیرد در صورتی که تصمیم داشته باشد آن را پس بدهد، در امان خداست تا آن را اداء کند، ولی اگر تصمیم نداشته باشد آن را به صاحبش برگرداند، دزد محسوب می‌شود. (بحارالانوار، ج 103، ص 150)