چیستی، نشانه ها، آثار و کارکردهای تقوا

بسم الله الرحمن الرحیم

تقوا در آموزه های قرآنی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا دست یابی به مقامات انسانی در گرو تقوا دانسته شده است و خداوند تقوا را معیار ارزشگذاری انسان قرار داده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا کارکردها و آثار تقوا را بر اساس آموزه های قرآنی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

چیستی تقوا از منظر قرآن

تقوا از ریشه «وقی یقی وقایه» به معناى حفظ كردن خويشتن از چيزى است كه انسان از آن مى‌ترسد. در اصطلاح شرع به معناى نگهدارى نفس از چيزى است كه موجب گناه مى‌شود و اين معنا با پرهيز از آنچه خداوند نهى نموده است، حاصل مى‌گردد و كمال آن به وسيله ترك برخى مباحات تحقّق مى‌يابد.( مفردات، الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌881‌، «وقى»)

البته تقوای حقیقی به معنای ترک هر آن چیزی است که خداوند آن را ناپسند داشته و عمل به هر آن چیزی است که خداوند آن را پسند می دارد؛ از این روست که ترک واجبات و مستحبات نیز می تواند به معنای بی تقوایی باشد؛ زیرا حقیقت تقوا وقایه داشتن از جلال الهی است و انسان با بهره گیری از اعمالی که مورد رضایت خداوندی است از جلال و خشم الهی و غضبش وقایه می گیرد و خود را در سپری قرار می دهد که با رضایت مندی خداوند حاصل می شود.

به سخن دیگر، تقوا، سپر گرفتن در برابر غضب الهی از راه اعمالی است که موجب می شود تا انسان از جلال الهی به جمال الهی بگریزد و در آن پناه گیرد. پس بر خلاف تصوری که گفته شد تقوا محدود به ترک محرمات و مکروهات است، باید گفت که ترک واجبات و نیز مستحبات در درجاتی از مراتب تقوا خود گناهی است که موجب ناخشنودی و غضب الهی می شود؛ از این روست که گفته شده که گاه کمال تقوا به وسیله ترک برخی از مباحات نیز تحقق می یابد؛ زیرا در برخی از مراتب تقوا حتی انجام برخی از مباحات می تواند خشنودی خداوند را موجب شود؛ زیرا انسان هر اندازه که به خدا نزدیک تر می شود به همان میزان باید مراعات ادب بیشتری را داشته باشد و از برخی مباحات دوری ورزد؛ از این رو گفته اند: حسنات الابرار سیئات المقربین است؛ چرا که در مراتب تقرب انسان نمی بایست برخی کارها که در مرتبه ابرار جزو نیکی ها به شمار می رود، انجام دهد؛ زیرا در مرتبه تقرب جزو بدی ها محسوب می شود.

به هر حال این گونه نیست که تقوای الهی را محدود به اجتناب از محرمات و حتی مکروهات بدانیم، بلکه چنان که در روایات است تقوای الهی با ترک بدی ها و انجام نیک ها تحقق می یابد. از این روست که امام صادق (ع) می فرماید: اِعمَل بِفرائِض اللهِ تکن أتقَی النّاس؛ به واجبات الهی عمل کن تا پرهیزکارترین مردمان باشی.(جهاد النفس، ح 242)

از همین روست که در روایات آمده است: إِنَّهُ يُغْفَرُ لِلْجَاهِلِ سَبْعُونَ ذَنْباً قَبْلَ أَنْ يُغْفَرَ لِلْعَالِمِ ذَنْبٌ وَاحِد؛ به درستی که خداوند می آمرزد از جاهل 70 ذنب قبل از این که از عالم یک گناه بیامرزد. (بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏2، ص 26، باب 9 استعمال العلم و الإخلاص في طلبه و تشديد الأمر على العالم )

البته مراد از جاهل قاصر است که توانایی علم آموزی و یادگیری را نداشته است؛ اما اگر جاهل مقصر باشد وضعیت عکس می شود چنان که در روایت دیگر آمده است: إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ لِلْعَالِمِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ سَبْعَمِائَةِ ذَنْبٍ مَا لَمْ يَغْفِرْ لِلْجَاهِلِ ذَنْباً وَاحِداً؛ به درستی که خداوند می آمرزد از عالم روز قیامت 70 گناه قبل از این که از جاهل یک گناه بیامرزد(جامع الأخبار، ص 39 ، الفصل العشرون في العلم)؛ زیرا جاهل مقصر کوتاهی کرده در حالی عالم تلاش علمی داشته، هر چند که از نظر عزم و اراده همانند حضرت آدم(ع) سستی ورزیده و گناهی را مرتکب شده است.(طه، آیه 115)

به هر حال، تقوای حقیقی تقوا از خداست؛ از همین روست که در آیات قرآنی آمده : اتقوا الله. (بقره، آیات 189 و 194 و 196 و 203 و 223 و 231 و 233 و 278 و 282 و آیات بسیار دیگر) این تقوای حقیقی با هر آن چیزی به دست می آید که انسان را از خشم و غضب الهی در امان نگه می دارد و از جلال الهی به سوی جمال الهی سوق می دهد. بنابراین، متقی کسی است که جز به رضایت و خشنودی خداوند نمی اندیشد و جز برای رضایت خداوندی گام بر نمی دارد و تنا برای خشنودی خداوند کاری را انجام می دهد یا ترک می کند.

ابوبصير مى‏گويد از حضرت صادق از معناى آيه: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ‏» پرسيدم، حضرت در پاسخ فرمود: «يطاع فلا يعصى، و يذكر فلا ينسى، و يشكر فلا يكفر؛ از اوامرش اطاعت شود، و از منهياتش سرپيچى نشود، يادش كنند و فراموشش ننمايند، و به شكر و سپاسش برخيزند، و از كفران نعمتش بپرهيزند.» (غررالحكم، ج2، ص451، ح3260)

اهمیت تقوا و آثار آن

یکی از راه های درک اهمیت چیزی توجه به آثار و کارکردهای آن چیز است؛ زیرا هر چیزی آثار و کارکرد مهم تر و بیش تر و سازنده تری داشته باشد، به همان میزان اهمیت و ارزش آن در زندگی انسان دانسته می شود.

از پیامبر(ص) در اهمیت تقوا آمده است: مَن رُزِقَ تُقىً فَقَد رُزِقَ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ؛ هر كس تقوا روزى اش شود، خير دنيا و آخرت روزى او شده است. (كنزالعمال، ج13، ص 151، ح36472)

همان طوری که بیان شد تقوا، انجام عمل یا ترک کاری است که رضایت خداوندی در آن است. از همین روست که امیرمومنان علی(ع) در بیان اهمیت تقوا می فرماید: اِنَّ التَّقوى مُنتَهى رِضَى اللّه مِن عِبادِهِ وَ حاجَتُهُ مِن خَلقِهِ فَاتَّقُوا اللّه الَّذى اِن اَسرَرتُم عَلِمَهُ وَ اِن اَعلَنتُم كَتَبَهُ؛ نهايت خشنودى خداوند از بندگانش و خواسته او از آفريدگانش تقواست، پس تقوا از خداوندى بكنيد كه اگر پنهان كنيد مى داند و اگر آشكار سازيد مى نويسد. (كنزالعمال، ج10، ص143، ح28731)

اما در آیات و روایات کارکرد و آثار بسیاری برای تقوا بیان شده که شامل آثار مادی و معنوی دنیوی، آثار فردی و اجتماعی، آثار مادی و معنوی اخروی است. در این جا به برخی از آثار تقوا و کارکردهای آن اشاره می شود.

1. روزی بی احتساب: هر انسانی رزق و روزی مقدری دارد که از راه های خاص و حساب شده ای به او می رسد؛ اما اگر انسان تقوا پیشه کند، روزی از جایی که گمان نمی برد به او می رسد. خداوند در آیه 2 و 3 سوره طلاق می فرماید: ‌ومَن يَتَّقِ اللّهَ يَجعَل لَهُ مَخرَجـا ويَرزُقهُ مِن حَيثُ لا يَحتَسِبُ؛ هر کسی تقوای خدا پیشه گیرد خداوند برای او برونرفت قرار داده و از جایی که گمان نمی برد روزی می دهد. امام علی(ع) در این باره می فرماید: لَو اَنَّ السَّماواتِ وَالارضَ كانَتا عَلى عَبدٍ رَتقا ثُمَّ اتَّقَى اللّه لَجَعَلَ اللّه لَهُ مِنها مَخرَجا وَرَزَقَهُ مِن حَيثُ لا يَحتَسِبُ؛ اگر آسمان ها و زمين راه را بر بنده اى ببندند و او تقواى الهى پيشه كند، خداوند حتما راه گشايشى براى او فراهم خواهد كرد و از جايى كه گمان ندارد روزى اش خواهد داد.(نهج البلاغه، خطبه 184)
2. گشایش روزی و درهای بسته: از همین آیات و روایات پیشین این اثر و کارکرد تقوای الهی نیز معلوم شد. پس اگر کسی گرفتار تنگدستی است و می بیند که تمام درهای بر روی او بسته است می تواند با تقوای الهی درهایی را بگشاید که اصلا گمان نمی کند که از آن جا دری گشوده شود و یا کاری انجام گیرد که به نفع و سود او باشد.
3. یقین: از آثار تقوای دست یابی به یقین است. البته یقین دارای مراتب سه گانه علم الیقین، عین الیقین(تکاثر، آیات 5 تا 7) حق الیقین (واقعه، آیه 95؛ حاقه، آیه 51) است که ارتباط تنگاتنگی با تقوای عام، تقوای خاص و تقوای اخص دارد.
4. علم لدنی : بهره مندی از علم لدنی از آثار تقواست؛ انسانی که اهل تقوا باشد می تواند در مراتب تقوایی به جایی برسد که از علم الهی به طور مستقیم استفاده کند که از آن به علم لدنی یاد می شود؛ این علم لدنی اختصاص به حوزه ای خاص از علوم ندارد، بلکه همه معلومات هستی به طور کامل در برابر او خواهد بود که می تواند از راه رویت یا ارایه به او عنایت شود.
5. رهایی از کوردلی و نادانی: از دیگر کارکردهای تقوا رهایی از جهالت علمی و عملی است که از راه های عادی به دست نمی آید. امام باقر (ع) می فرماید: اِنَّ اللّه عَزَّ وَجَلَّ يَقى بِالتَّقوى عَنِ العَبدِ ما عَزُبَ عَنهُ عَقلُهُ وَ يُجَلّى بِالتَّقوى عَنهُ عَماهُ وَ جَهلَهُ؛ خداوند به وسيله تقوا بنده را حفظ مى كند از آنچه كه عقلش به آن نمى رسد و كور دلى و نادانى او را بر طرف مى سازد.( كافى، کلینی ، ج 8، ص 52، ح 16 ؛ التوحيد، صدوق، ص127)
6. بهره مندی از همه خیرات: انسان با بهره مندی از تقوا از برکات الهی از آسمانی و زمینی آن بهره مند خواهد شد.(اعراف، ایه 96) پیامبر(ص) می فرماید: لا يَزالُ النّاسُ بِخَيرٍ ما اَمـَروا بِالمَعروفِ وَ نَهَوا عَنِ المُنـكَرِ وَ تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَ التَّقوى فَاِذا لَم يَفعَلوا ذلِكَ نُزِعَت مِنهُمُ البَرَكاتُ وَ سُلِّطَ بَعضُهُم عَلى بَعضٍ وَ لَم يَكُن لَهُم ناصِرٌ فِى الارضِ وَ لا فِى السَّماءِ؛ تا زمانى كه مردم، امر به معروف و نهى از منكر نمايند و در كارهاى نيك و تقوا به يارى يكديگر بشتابند، در خير و سعادت خواهند بود، اما اگر چنين نكنند، بركت ها از آنان گرفته شود و گروهى بر گروه ديگر سلطه پيدا كنند. نه در زمين ياورى دارند و نه در آسمان.(تهذيب الاحكام، ج 6، ص 181، ح 22)
7. افزایش عمر: یکی از آثار تقوای الهی افزایش عمر است. به این معنا که هر انسانی دو اجل معلق و مسمی دارد که اجل معلق به رفتار شخص بستگی دارد. به این معنا که می تواند آن را کاهش یا افزایش دهد. پیامبر(ص) درباره کارکرد تقوا نسبت به افزایش عمر می فرماید: مَن سَرَّهُ اَن يُنسَاَلـَهُ فى عُمُرِهِ وَ يُوَسَّعَ لَهُ فى رِزقِهِ فَليَتَّقِ اللّه وَ ليَصِل رَحِمَهُ؛ هر كس دوست دارد كه عمرش طولانى و روزى اش زياد شود، تقواى الهى پيشه كند و صله رحم نمايد.(بحارالأنوار، ج 74، ص 102، ح 56)

نشانه های اهل تقوا

اگر بخواهیم خود یا دیگران را بشناسیم که آیا اهل تقوا هستیم یا نیستیم؟ یا در کدام مرتبه از مراتب تقوا قرار داریم، راه هایی برای شناخت این امر باطنی است که در ظاهر و گفتار و رفتار و کردار ما و دیگران خود را نشان می دهد؛ چنان که امیرمومنان امام على (ع) می فرماید: وَرَعُ الْمُؤْمِنِ يَظهَرُ في عَمَلِهِ، وَرَعُ الْمُنافِقِ لا يَظهَرُ إلاّ عَلى لِسانِهِ؛ پرهيزكارى مؤمن در رفتارش آشكار مى‏شود و پرهيزكارى منافق جز در زبانش ظاهر نمى‏شود.(غررالحكم، 10129 و 10130)

از جمله این نشانه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. صداقت در گفتار: راستی در گفتار و کلام امری است که هر انسانی به حکم عقل و فطرت باید داشته باشد. پس حکم تقوای عقلانی آن است که انسان راست گفتار باشد.(توبه، آیه 119؛ مریم، آیه 54) البته از آیات و روایات به دست می آید که انسان باید در همه امور صادق باشد ولی صداقت در گفتار ظاهرترین و آسان ترین نشانه در تقوای شخص است.
2. ادای امانت: ادای امانت نیز گرایش فطری هر انسانی است و به طور طبیعی تقوای عقلانی مقتضی آن است.(نساء، آیه 58؛ احزاب، آیه 72) امام صادق (ع) درباره جایگاه امانت داری در حوزه تقوای الهی می فرماید: اِتَّقُوا اللّه ، وَعَلَيكُم بِأَداءِ الامانَةِ إِلى مَنِ ائتَمَنَكُم فَلَو أَنَّ قاتِلَ أَميرِالمُؤمِنينَ عليه السلام ائتَمَنَنى عَلى أَمانَةٍ لأَدَّيتُها إِلَيهِ؛ تقواى الهى پيشه كنيد و امانت را به كسى كه شما را امين دانسته است، باز گردانيد، زيرا حتّى اگر قاتل اميرالمؤمنين عليه السلام امانتى را به من بسپرد هر آينه آن را به او بر مى گردانم.(امالى صدوق، ص318)
3. وفای به عهد: هم چنین وفای به عهد نسبت به هر کسی حتی دشمن نیز از تقوای عقلانی و فطری بشر است که به طور طبیعی انسان مومن به عنوان یک ویژگی فطری و طبیعی بشر باید دارا باشد مگر آن که فطرت پاک خویش را دفن و دسیسه کرده و گرفتار فجور شده باشد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ اسراء، آیه 34) امیرمومنان علی(ع) در این باره فرموده است: اِنَّ لاَهلِ التَّقوى عَلاماتٍ يُعرَفونَ بِها: صِدقُ الحَديثِ وَاَداءُ الامانَةِ وَالوَفاءُ بِالعَهدِ و … ؛تقواپيشگان نشانه هايى دارند كه با آنها شناخته مى شوند: راستگويى، امانتدارى، وفاى به عهد و… . (التوحيد، شیخ صدوق، ص63)
4. سبقت در کار خیر: از دیگر نشانه های اهل تقوا سبقت جویی در کار خیر است. اصولا انسان باید در کارهای خیر هم سرعت بگیرد و هم از دیگران پیشی.(حدید، آیه 21؛ آل عمران، آیه 133؛ مائده، آیه 48) امیرمومنان علی(ع) یکی از نشانه های متقی سبقت جویی اوست. ایشان می فرماید: اَلتَّقِىُّ سابِقٌ اِلى كُلِّ خَيرٍ؛ تقواپيشه براى انجام هر كار خيرى سبقت مى گيرد.( نهج الفصاحه، ح781)
5. حق گویی : از دیگر نشانه های اهل تقوا این است که در همه حال حق گوست و هرگز خلاف حق نمی گوید و رفتار نمی کند. امیرمومنان علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می کند که ایشان می فرماید: اَتقَى النّاسِ مَن قالَ الحَقَّ فيما لَهُ وَعَلَيهِ؛ باتقواترين مردم، كسى است كه در آنچه به نفع يا ضرراوست، حق را بگويد.(نهج البلاغه، خطبه 178 )
6. عدالت : شاید یکی از مهم ترین نشانه های تقوا، عدالت است؛ زیرا خداوند در آیه 8 سوره مائده می فرماید: اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ عدالت ورزید که آن به تقوا نزدیک تر است و تقوای الهی پیشه کنید به راستی که خداوند آن چه می کنید خبیر است. البته از آن جایی که عدالت ورزی در باره خود وخویشان سخت تر است خداوند در آیه 152 سوره انعام بر این قسم از عدالت تاکید خاص ورزیده است.
7. علم آموزی: یکی دیگر از نشانه های اهل تقوا علم آموزی است؛ زیرا جهل انسان را به سوی کردارهای زشت و ناپسند می برد و شخص نادانسته و از روی جهالت سخن یا کرداری را بروز می دهد که رضایت خدا و خلق در آن نیست. از همین روست که علم آموزی نشانه تقوا دانسته شده است چنان که در حدیث پیامبر(ص) آمده است.( نهج البلاغه، خطبه 91)
8. عمل مطابق علم: امیرمومنان علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می کند که ایشان فرموده است: تَمامُ التَّقوى اَن تَتَعَلَّمَ ما جَهِلتَ وَ تَعمَلَ بِما عَلِمتَ؛ تمام و كمال تقوا اين است كه آنچه را نمى دانى بياموزى و بدانچه مى دانى عمل كنى.(نهج البلاغه، خطبه 91)
9. شکرگزاری: از دیگر نشانه های اهل تقوا شکرگزاری نسبت به نعمت است. کسی که شکر نعمت را از ولی نعمت به جا نمی آورد از تقوا بهره ای نبرده است. از همین روست که از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: سُئِلَ الصّادِقُ عليه السلام عَن قَولِ اللّه عَزَّ وَجَلَّ: (اِتَّقُوا اللّه حَقَّ تُقاتِهِ) قال: يُطاعُ فَلا يُعصى و يُذكَرُ فَلا يُنسى وَيُشكَرُ فَلا يُكفَرُ؛ از قال صادق عليه السلام درباره آيه (تقواى الهى داشته باشيد آنگونه كه حقّ تقواست) سئوال شد، فرمودند: از خدا فرمان مى برد و نافرمانى نمى كند، به ياد اوست و فراموشش نمى كند، شكرگزار اوست و كفران نمى كند. (غررالحكم، ج2، ص451، ح3260)
10. محاسبه نفس در حلال و حرام: از دیگر نشانه هایی که برای متقی بیان شده محاسبه نفس نسبت به حلال و حرامی است که در زندگی اش وارد می شود. پیامبر(ص) می فرماید: لا يَكونُ الرَّجُلُ مِنَ المُتَّقينَ حَتّى يُحاسِبَ نَفسَهُ اَشَدَّ مِن مُحاسَبَةِ الشَّريكِ لِشَريكِهِ فَيَعلَمَ مِن اَينَ مَطعَمُهُ وَ مِن اَينَ مَشرَبُهُ وَ مِن اَينَ مَلبَسُهُ اَ مِن حِلٍّ ذلِكَ اَم مِن حَرامٍ؛ انسان از تقواپيشگان نيست مگر آن كه سخت تر از حسابرسى شريك از شريك، از خود حساب بكشد و بداند خوردنى، نوشيدنى و پوشيدنى اش از كجاست آيا از حلال است يا حرام؟ (غررالحكم، ج6، ص441، ح10926)
11. صفا و خلوص: از دیگر نشانه های اهل تقوا آن است که کردارش همه با صفا و خلوص است و در آن هیچ ریا و نیرنگی نیست. امام علی(ع) در وصف متقین می فرماید: فى صِفَةِ المُتَّقينَ ـ : بُعدُهُ عَمَّن تَباعَدَ عَنهُ زُهدٌ وَنَزاهَةٌ وَدُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لينٌ وَرَحمَةٌ لَيسَ تَباعُدُهُ بِكِبرٍ وَعَظَمَةٍ وَلا دُنُوُّهُ بِمَكرٍ وَخَديعَةٍ؛ در وصف پرهيزگاران، مى فرمايد: اگر از كسى دورى مى كند، به خاطر دنياگريزى و پاكدامنى است و اگر به كسى نزديك مى شود، از سر خوشخويى و مهربانى است، نه دورى كردنش از روى تكبر و نخوت است و نه نزديك شدنش از روى مكر و فريب. (نهج البلاغه، خطبه 193)
12. پرهیز از معاصی: انسانی که اهل معصیت است نمی تواند مدعی تقوا باشد. این اجتناب و پرهیز می بایست در میان مومنان به برترین حد خود برسد که از آن به ورع یاد می شود. از این روست که پيامبر (ص) می فرماید: ثَلاثٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فيهِ فَلَيْسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّه‏ِ عَزَّ وَ جَلَّ. قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ وَ حُسْنُ خُلْقٍ يَعيشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّه‏ِ عَزَّوَ جَلَّ؛ سه چيز است كه هر كس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد: اى رسول خدا! آنها كدامند؟ فرمودند: بردبارى كه به وسيله آن جهالت نادان را دفع كند، اخلاق خوش كه با آن در ميان مردم زندگى كند و پارسايى كه او را از نافرمانى خدا باز دارد.(خصال، ص 145، ح 172) امام محمد باقر (ع) نیز می فرماید: اتَّقوا اللّهَ و صُونوا دینَکُم بِالوَرَع ؛ تقوای خدا پیشه کنید و دینتان را با ورع و تقوا حفظ کنید.(جهاد النفس، ح 188)   امام صادق (ع) نیز می فرماید: لَایَنفَعُ اجتِهادٌ لَا وَرَعَ فیه؛ کوششی که پارسایی و ورع در آن رعایت نشود، سودی نخواهد داشت.(جهاد النفس، ح 187)
13. تقوای از بزرگان: یکی از راه های شناخت متقی و پرهیزگار آن است که نگاه کنیم تا چه اندازه نسبت به بزرگان تقوا پیشه می گیرد و نسبت به عظمت آنان واکنش نشان می دهد؛ زیرا کسی که نسبت به بزرگان عظیم الشان تقوا را مراعات نمی کند نسبت به خداوندی عظیم نیز بی تقوا خواهد بود. امام عسکری (ع) می فرماید: مَن لَم یَتّقِ وُجوهَ النّاسِ لَم یَتّقِ اللهَ؛ آن که از مردم پروا نکند از خدا نیز پروا نمی کند.(بحارالانوار ج71 ص338)
14. غنای الهی : انسان متقی دارای غنایی است که از خداوند به او می رسد. از این روست که امام صادق (ع) می فرماید: ما نَقَلَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبداً مِن ذُلِّ المَعَاصِی إلَی التَّقوَی إلَّا أغنَاهُ مِن غَیرِ مَالٍ وَ أعَزَّهُ مِن غَیرِ عَشِیرَةٍ وَ آنَسَهُ مِن غَیرِ بَشَرٍ؛ خدای عزوجل بنده ای را از خواری گناهان به عزت تقوا منتقل نمی کند، مگر اینکه بدون مال و ثروت، بی نیازش می سازد و بدون خویشان و بستگان عزیزش می گرداند و وجود آدمی، او را (با خود) مأنوس قرار می دهد.(اصول کافی ج2 ص76 باب اطاعة التقوی حدیث8)
15. نشانه های دیگر تقوا: در خطبه متقین امام امیرمومنان علی(ع) که معروف به خطبه همام نیز است، اوصاف و احوالی برای متقین بیان شده است. آن حضرت(ع) در احوال و اوصاف متقین می فرماید: متقین در دنیا اهل فضیلت اند، سخن به صواب می‌گویند، شیوه شان اعتدال و مشی آنان تواضع است، دیده بر حرام می‌بندند و گوش به علم نافع می‌سپارند، در سختی و بلا چنان‌اند که در آسایش و راحتی، خدا چنان در نظرشان بزرگ است که غیر او را کوچک می‌بینند، تَنِشان نحیف و نیازهایشان اندک و نفسشان عفیف است، بیننده آنان را بیمار و گیج و دیوانه می‌پندارد و حال آن‌که بیمار یا دیوانه نیستند بلکه امر عظیمی با جانشان آمیخته و عقل و هوش از ایشان ربوده است، از اعمال اندک خویش خرسند نیستند و عمل بسیار خود را بسیار نمی‌پندارند، نفس را متهم می‌دارند و به رغم نیکوکاریشان نگران اعمال خویشند، اگر در ستایش ایشان چیزی گفته شود از آن سخن می‌ترسند و با خود می‌گویند «من به خویش از دیگری آگاهترم و خداوند به من از من آگاهتر است»، به آنچه باقی و زوال ناپذیر است امیدوارند و از آنچه فانی است دل بریده اند، آرزوهایشان کوتاه و خطاهایشان اندک و نفسشان قانع و خوراک‌شان مختصر و خشم‌شان خاموش و شهوت‌شان مرده است، بی تکلف و آسان‌گیرند و همواره به نیکی‌شان امید هست، به سبب دشمنی با کسانی ستم و به سبب دوستی با کسانی دیگر گناه نمی‌کنند، از دست خویش در رنج و مردم از ایشان آسوده اند، اگر از کسی دوری کنند از سر کبر نیست و اگر به کسی رو کنند از روی مکر و خدعه نیست.(نهج البلاغه، خطبه متقین) در نهج البلاغه در فقرات متعددی ، وصف تقوا آمده که در اغلب این فقرات امام به ذکر صفات اهل تقوا پرداخته است.

راه های کسب تقوا

در آیات و روایات راه های بسیاری برای کسب تقوا بیان شده است که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود.

1. اعمالی عبادی: خداوند در آیات بسیاری اعمالی عبادی را به طور مطلق به عنوان راه کسب تقوا بیان کرده (بقره، ایه 21؛ انعام، آیه 153) و سپس در آیاتی به برخی از مصادیق آن اعمال از جمله نماز، روزه(بقره، آیه 183)، حج(حج، آیه 37) و مانند آن ها به عنوان ها راه های کسب تقوا اشاره نموده است. امام صادق (ع) می فرماید: اِعمَل بِفرائِض اللهِ تکن أتقَی النّاس؛ به واجبات الهی عمل کن تا پرهیزکارترین مردمان باشی.(جهاد النفس، ح 242)
2. ازدواج: از راه هایی که موجب می شود که انسان به تقوا برسد، ازدواج است. پیامبر(ص) می فرماید: ما مِن شابٍ تَزَوَّجَ فى حَداثَةِ سِنِّهِ اِلاّ عَجَّ شَيطانُهُ : يا وَيلَهُ ، يا وَيلَهُ! عَصَمَ مِنّى ثُلُـثَى دينِهِ ، فَليَتَّقِ اللّه العَبدُ فِى الثُّـلُثِ الباقى ؛ هر جوانى كه در سن كم ازدواج كند ، شيطان فرياد بر مى آورد كه : واى برمن ، واى بر من! دو سوم دينش را از دستبرد من ، مصون نگه داشت . پس بنده بايد براى حفظ يك سومِ باقى مانده دينش ، تقواى الهى پيشه سازد .(نوادر راوندى، ص 112)
3. دوست صالح: از راه های کسب تقوای الهی انتخاب دوست صالح است. لقمان حكيم (ع) می فرماید: يا بُنَىَّ لاتَعدُ بَعدَ تَقوَى اللّه مِن اَن تَتَّخِذَ صاحِبا صالِحا؛ فرزندم! بعد از تقواى الهى، از گرفتن دوستِ شايسته نگذر.(الاخوان، ص 110، ح 25)
4. جهاد در راه خدا: جهاد در راه خدا از اعمال عبادی است که همانند نماز و روزه و حج موجب تقوای الهی می شود. امیرمومنان امام على (ع) می فرماید: إِنَّ الجِهادَ بابٌ مِن أَبوابِ الجَنَّةِ فَتَحَهُ اللّه لِخاصَّةِ أَوليائِهِ وَ هُوَ لِباسُ التَّقوى وَ دِرعُ اللّه الحَصينَةِ وَ جُنَّتُهُ الوَثيقَةُ؛ براستى كه جهاد يكى از درهاى بهشت است كه خداوند آن را براى اولياى خاص خود گشوده است. جهاد جامه تقوا و زره استوار خداوند و سپر محكم اوست.(نهج البلاغه، خطبه 27)
5. توکل: راه دیگری که در روایات برای کسب تقوا بیان شده همان توکل است. پيامبر (ص) می فرماید: مَن أحَبَّ أن یَکونَ أتقَی النّاس فَلیَتَوَکَّل عَلَی اللهِ تَعالَی؛ هر که دوست دارد با تقواترین مردم باشد به خدای تعالی توکل کند.(من لا یحضره فقیه ج4 ص40)

البته در آیات و روایات روش کسب تقوا، نشانه ها، آثار و کارکردهای بسیار دیگری بیان شده که نمی توان در این مقال به همه آن ها پرداخت. در آیات قرآنی بیش از 50 اثر و کارکرد برای تقوا بیان شده که در جایی دیگر به آن پرداخته خواهد شد.