به مناسبت سي ام ذيقعده، سالروز شهادت امام جواد(ع)
انسان ايماني، انسان اخلاقي است؛ زيرا بنياد دين بر اخلاق است و فلسفه و هدف آموزه هاي وحياني اسلام، تخلق انسان به خلق الله است كه از آن به خلق عظيم نيز ياد مي شود؛ چرا كه خداوند انسان را آفريد تا در مقام خلافت الهي قرار گيرد و مظهر رب العالمين شود. دست يابي به اين هدف يعني رباني و خليفه الهي شدن، متوقف به خدايي شدن است. از اين رو، لازم است انسان براساس آموزه هاي وحياني اسلام عمل كند تا انساني متاله يعني متخلق به صفات و اخلاق الهي شود. اين مهم جز به پيروي دقيق از آموزه هاي قرآني و تثبيت عبوديت به دست نمي آيد كه كنه و باطن آن ربوبيت است.
پيامبر(ص) درباره فلسفه بعثت خويش مي فرمايد كه براي اتمام مكارم اخلاقي برانگيخته شده است. بنابراين، مي توان گفت كه ملاك و شناسه مومن و اهل ايمان، تخلق به اخلاق الهي است و هر كسي كه از اخلاق عظيم بهره مند باشد، در هدف موفق تر است و هر كسي از آن دورتر باشد، از ايمان و اسلام دورتر است.
نويسنده در اين مطلب بر آن است كه تا گوشه اي از حقيقت اخلاق ايماني را براساس گفته ها و رفتارهاي امام جواد(ع) تبيين كند؛ زيرا آن بزرگوار همانند ديگر امامان معصوم(ع) الگوي عيني اخلاق ايماني است و از كساني است كه مصداق خلق عظيم مي باشد.
خلق عظيم، هدف آفرينش
درباره فلسفه و هدف آفرينش به ويژه آفرينش انسان سخن بسيار گفته و نوشته شده است. با اين همه، شايد بتوان گفت كه مهمترين و اساسي ترين فلسفه و هدف آفرينش انسان تخلق به خلق عظيم مي باشد، زيرا براساس آموزه هاي قرآني هدف از آفرينش انسان اين است كه انسان به عنوان خليفه الهي مسئوليت ربوبيت موجودات هستي را به عهده گيرد و از فرش تا عرش از خاكي تا افلاكي يعني پست ترين موجودات تا عالي ترين و قدسي ترين آنان يعني فرشتگان را تربيت كرده و چنان كه سزاوار و شايسته آنان است آنان را پرورش دهد.
به سخن ديگر، پذيرش خلافت در مقام مظهريت در ربوبيت از مهمترين و اساسي ترين اهداف و فلسفه آفرينش انسان است. (بقره، آيه 30) از اين رو خداوند همه صفات خويش را به شكل قوه در ذات انسان به وديعت نهاده تا نسبت ميان خليفه و مستخلف عنه يعني خدا، نسبتي كامل و تمام باشد (بقره، آيه 31)
دست يابي به خلافت و مظهريت در ربوبيت كه همان مقام ربانيون است، زماني براي انسان ممكن و شدني است كه انسان بتواند اسما و صفات الهي سرشته در ذات خويش را فعليت بخشد. اين همان چيزي است كه از آن به متاله (خدايي) شدن ياد مي شود. انسان متاله يعني انسان متخلق به اسما و صفات الهي. بر اين اساس، لازم است تا روش و رويه اي را بپيمايد كه اين اسما و صفات در او فعليت و تحقق يابد و خدايي شود. مسيري كه خداوند براي فعليت يابي اسما و صفات بيان كرده همان صراط مستقيم عبوديت است كه در اسلام به شكل كامل و تمام تعريف و تبيين و توصيه شده است.
خداوند به انسان ها توجه ويژه و اهتمام خاصي را حتي پس از هبوط داشته است و راهنماياني را معرفي كرده تا به انسان در پيمودن اين مسير ياري رسانند. (بقره، آيه 37) اين هدايت و راهنمايي از سوي خداوند توسط انسان هاي كاملي تحقق مي يابد كه از آنان به ولي الله ياد مي شود. اولياي الهي كساني هستند كه متخلق به اخلاق الهي شده و متاله و خدايي شده اند. كامل ترين اولياي الهي در تمام طول تاريخ بشريت چهارده معصوم(ع) هستند.
اينان به سبب آنكه مسير كمالي را به تمام و كمال پيموده اند مي توانند راهنمايان و اسوه هاي عيني خوبي براي همه بشريت باشند. خداوند در وصف اينان در آيات قرآني صفاتي را بيان مي كند كه معنا و مفهومي جز متاله شدن و رباني گشتن ندارد. خداوند درباره پيامبر(ص) در آياتي از جمله آيه4 سوره قلم مي فرمايد: انك لعلي خلق عظيم. اين خلق عظيم، همان معناي ديگر متخلق به اخلاق عظيم الهي شدن و متاله (خدايي) شدن حضرت(ص) است. از اين رو ايشان قابليت آن را يافته تا اسوه كامل و حسنه تمام بشريت در طول تاريخ باشد. (احزاب، آيه21)
امامان معصوم(ع) به حكم آياتي از جمله 61 سوره آل عمران، 53سوره نساء، 3 و 55سوره مائده و 33سوره احزاب و مانند آن نيز به حكم نفس و جان پيامبر(ص) بودن، از همان ويژگي ها و صفت خلق عظيم برخوردار مي باشند.
به هرحال، هر انساني مي بايست در مسير رباني و خليفه الهي شدن، گام بردارد و در نهايت متخلق به خلق عظيم شود. براين اساس، همه آموزه هاي وحياني اسلام چيزي جز بيان راه و رويه متخلق به خلق الهي شدن نيست. از اين رو پيامبر(ص) مأموريت خود و امامان معصوم(ع) را به عنوان اتمام مكارم اخلاقي برمي شمارد. اتمام مكارم اخلاقي به اين معناست كه هر مكرمت اخلاقي و امر پسنديده اخلاقي ازنظر عقل و عرف و شرع را به شكل تمامي آن بيان كند. اگر براي هر چيزي كمالي است، تماميت آن كمال، مقصود پيامبر(ص) است. بنابراين، آموزه هاي وحياني اسلام تماميت هر كمالي را بيان مي كند و اين امكان را مي بخشد تا انسان با آشنايي با تماميت كمالي، گام در تماميت آن بردارد و خود را به نهايت و اوج هر كمالي برساند. اين همان متخلق به خلق عظيم شدن است.
با نگاهي به آموزه هاي وحياني اسلام به سادگي مي توان دريافت كه همه آموزه هاي وحياني اسلام چيزي جز اخلاق و مباحث آن نيست و همه همت اسلام براي ساختن انسان اخلاقي از طريق رنگ خدايي بخشيدن و در نهايت متاله (خدايي) گردانيدن است.
بنابراين، ازنظر آموزه هاي اسلامي، انسان مؤمن، انسان اخلاقي است و اگر كسي حتي كوچك ترين مشكل اخلاقي داشته باشد، از دايره ايمان به همان اندازه بيرون و از قرب الهي يعني متاله و متخلق به خلق الهي شدن دور مي باشد.
آموزه هاي اسلامي براين اساس، به همه جوانب و لطائف اخلاقي و نكات ظريف توجه خاص دارد؛ لذا بخش بزرگي از آموزه هاي اسلامي به مسأله ادب پرداخته است؛ زيرا ادب به يك معنا بيان تماميت يك مكرمت و كمال اخلاقي و هنجاري است.
در روايت است كه پيامبر(ص)، اسلام را همان اخلاق نيك و حسن خلق معرفي مي كند و مي فرمايد: الاسلام حسن الخلق. از امام باقر(ع) نيز روايت است كه اين كه خداوند پيامبر(ص) را به خلق عظيم مي ستايد، در حقيقت او را به داشتن اخلاق اسلامي و عمل به دين اسلام مي ستايد؛ زيرا اسلام چيزي جز اخلاق آن هم در تماميت كمال آن نيست. امام باقر(ع) در تفسير آيه مي فرمايد: انك لعلي خلق عظيم هو الاسلام.
پيامبر(ص) خود در تفسير معناي ايمان مي فرمايد: رسول خدا(ص): همين كه خداوند ايمان را آفريد. ايمان گفت: مرا تقويت كن. خدا هم ايمان را با حسن خلق و سخاوت تقويت فرمود و همين كه خداوند كفر را آفريد. كفر گفت: مرا تقويت كن. خدا هم كفر را با بخل و بدخلقي تقويت فرمود.
از اين روايت به صراحت مي توان دريافت كه ايمان واقعي چيزي جز اخلاق نيك نيست؛ چنان كه كفر نيز چيزي جز بدخلقي نيست. در روايات بسياري خوش خويي، عين مسلماني و ايمان دانسته شده و مومنان بدان ترغيب گرديده اند؛ زيرا اسلام چيزي جز دعوت به خوش خلقي و تخلق به اخلاق الهي يعني متاله شدن نيست. پس اولين گام در ايمان و مسلماني آن است كه انسان رنگ خدايي بگيرد و صبغه الله شود و نمايشي از اخلاق خوب را به نمايش گذارد و در نهايت حقيقت اخلاق خوب باشد.
در حديثي از حضرت علي(ع) در يك تعبير جامع و جالب مي خوانيم كه درباره نقش خوش خويي در ايمان مي فرمايد: عنوان صحيفه المؤمن حسن خلقه؛سرلوحه نامه عمل انسان با ايمان، حسن خلق او است».
(بحار الانوار: ج 86، ص 392)
مكارم اخلاقي در متاله شدن
براساس آنچه گفته شد مي توان دريافت كه مكارم اخلاقي كه همان تماميت در كمالات اخلاقي است، چيزي جز متاله (خدايي) شدن نيست؛ زيرا خداوند كمال مطلق و تمام در آن است. پس اينكه سخن از مكارم اخلاقي مي شود، همان بيان راه رسيدن به مقام خدايي شدن است.
البته دست يابي به مقام تماميت در اخلاق و مكارم اخلاقي به سادگي شدني نيست و راهي بس دشوار است. امام علي(ع) مي فرمايد: المكارم بالمكاره، الثواب بالمشقه؛ مكارم اخلاقي با مكاره و ناخوشايندها به دست مي آيد، چنان كه ثواب با مشقت حاصل مي شود.
هر كسي كه مي خواهد به تماميت در مكارم اخلاق دست يابد و خدايي شود مي بايست تقواي الهي را مبناي زندگي خويش قرار دهد و از هر آنچه ضداخلاقي و ضدهنجاري و ناپسند و خبيث است يعني همان محارم پرهيز كند. امير مؤمنان علي(ع) مي فرمايد: اذا رغبت في المكارم فاجتنب المحارم؛ هرگاه به مكارم اخلاقي راغب شدي از محارم بپرهيز.
همچنين امير مؤمنان علي(ع) مي فرمايد: من احسن المكارم تجنب الحرام؛ از بهترين مكارم پرهيز از حرام است. چرا كه محرمات همان امور پليد و رجس و خبيث هستند كه خلق خوش را ناخوش مي كند و آدمي را از كمالات دور مي سازد. از اين رو رفع اين مانع را عين تحقق مقتضي براي ظهور و بروز اخلاق الهي دانسته كه در انسان به طور طبيعي و فطري به وديعت گذاشته شده است. اگر انسان موانع ظهور را بردارد، اسماء و صفاتي الهي در آدمي بروز مي كند و فعليت مي يابد.
رسول خدا(ص) در تعريف بهترين مؤمنان مي فرمايد: الا أنبئكم بخياركم؟ قالوا: بلي يا رسول الله، قال احاسنكم اخلاقاً الموطون اكفافاً الذين يألفون و يولفون؛ بهترين شما خردكنندگان غرورند آنان كه الفت مي كنند و الفت مي شوند.
خوش خلقي در فرهنگ اسلام
چنان كه دانسته شد، اسلام چيزي جز اخلاق نيك و خلق خوش نيست؛ زيرا اسلام به كمال مطلق دعوت مي كند كه همان دعوت به خدايي شدن و متاله گشتن است و اين جز با خوش خلقي و نيك خلقي به دست نمي آيد. از اين رو روايات بسياري در محور خوش خلقي وارد شده و مردم را بدان دعوت مي كند. برخي از اين روايات عبارتند از:
امام علي(ع): رب عزيز اذله خلقه و رب ذليل اعزه خلقه. چه بسيار عزيزي كه خلق او ذليلش كرد و چه بسا ذليلي كه با حسن خلق عزيز شد.
امام حسن(ع): ان احسن الحسن الخلق الحسن؛ زيباترين زيبايي ها خوش خلقي است.
رسول خدا(ص): حسن الخلق ذهب بخير الدنيا و الاخره؛ خوش اخلاق، خير دنيا و آخرت را برده است.
امام علي(ع): لاقرين كحسن الخلق. هيچ همنشيني مثل اخلاق خوب نيست.
امام علي(ع): حسن الخلق رأس كل بر. خوش خلقي در رأس همه نيكي هاست.
امام علي(ع): الخلق المحمود من ثمار العقل. خلق پسنديده از ميوه هاي عقل است.
امام علي(ع): عنوان صحيفه المومن حسن خلقه. سيماي مومن خوش خلقي اوست.
رسول الله(ص): ما حسن الله خلق امرء و خلقه فيطعمه النار؛ خداوند نيكو نكرد خلق و خلق كسي را كه در عين حال طعمه آتش شود.
رسول الله(ص): ما يوضح في ميزان امرء يوم القيامه افضل من حسن الخلق؛ هيچ چيز در قيامت در ميزان اعمال انسان موثرتر و بالاتر از حسن خلق نيست.
امام صادق(ع): لاعيش اهنا من حسن الخلق؛ هيچ عيشي گواراتر از خوش اخلاقي نيست. (منبع روايات: ميزان الحكمه، ج 3، صفحات 130 تا 153)
امام جواد(ع) و دعوت به خوش خويي و تخلق به اخلاق الهي
امام جواد(ع) همانند ديگر امامان معصوم(ع) نه تنها خود تجسم اخلاق اسلامي است، بلكه به حكم وظيفه الهي ماموريت دارد تا ديگران را با قول و عمل دعوت به مكارم اخلاقي كند. از اين رو بخش اعظم سنت و سيره آن حضرت(ع) چنان كه در منابع روايي و گزارش هاي تاريخي آمده، اختصاص به مباحث و مسايل اخلاقي دارد.
امام جواد(ع) درباره راه رسيدن انسان به مقام رضوان كه بيانگر همان مقام متاله (خدايي) شدن است مي فرمايد: ثلاث يبلغن بالعبد رضوان الله، كثره الاستغفار و خفض الجانب و كثره الصدقه ؛ سه چيز بنده را به مقام رضوان الهي مي رساند: استغفار زياد، فروتني با مردم و زياد صدقه دادن. (كشف الغمه، ج 2، ص 943/ بحارالانوار، ج 57، ص 18)
آن حضرت به مومنان هشدار مي دهد كه خداوند اين فرصت را به همگان مي دهد تا در مقام مظهريت ربوبيت خداوندي قرارگيرند. پس اگر با بهره گيري از اين فرصت بتواند ظرفيت هاي خويش را آشكار كند خيلي خوب است وگرنه بايد حسرت بخورد كه از فرصت به خوبي بهره نبرده و نتوانسته است كه مظهر ربوبيت خدا باشد. آن حضرت مي فرمايد: ان لله عبادا يخصهم بالنعم ويقرها فيهم ما بذلوها فاذا منعوها نزعها و حولها الي غيرهم؛ خداوند بندگاني دارد كه نعمت هايش را به آنان اختصاص داده و مقرر كرده است از آن بذل و بخشي كنند و اگر خودداري كنند، از آنان مي گيرد و به ديگران منتقل مي كند. (كشف الغمه، ج 2، ص 463/فصول المهمه، ص 162/ بحار الانوار، ج 87،ص 97) از نظر آن حضرت (ع) رفتار مومن مي بايست به گونه اي باشد كه موجبات دست يابي ديگران به كمال شود. اين همان ظهور در مقام مظهريت ربوبيت است كه خود يك فرصت استثنايي براي هر كسي است. آن حضرت مي فرمايد: ملاقاه الاخوان نشره و تلقيح العقل و ان كان نزرا قليلا.
ملاقات با برادران (ديني)، هرچند كوتاه،موجب شكفتن و باروري عقل مي شود. (بحارالانوار: 74/335/62؛ منتخب ميزان الحكمه: 652)
به اين معنا كه هر ملاقات و ديداري ميان مومنان مي بايست براساس اين مبنا و معيار باشد كه انسان را به سوي خدايي ومتاله شدن هدايت كند و قلب و عقل او را بدان سمت بكشاند.
از ديدگاه امام جواد(ع) انسان مي بايست خدايي شدن را با خدا تجربه كند و غنا و استغنا را در خدا بجويد، تا اين گونه خدايي شدن را بيازمايد و خود را براي مظهريت در ربوبيت آماده كند. چنين حركتي از انسان مومن موجب مي شود تا ناخواسته در دل ها جا گيرد و تاثير مثبتي درمردم به جا گذارد. دراين ميان نبايد نقش تقوا يعني اجتناب از محارم را ناديده گرفت؛ زيرا عامل دست يابي به مكارم اخلاقي يعني خدايي شدن و رسيدن به مقام خلق عظيم است. آن حضرت مي فرمايد: من استغني بالله افتقر الناس اليه، و من اتقي الله احبه الناس و ان كرهوا؛ هر كه خود را به وسيله خداوند بي نياز بداند مردم محتاج او خواهند شد و هركه تقواي الهي را پيشه خود كند خواه ناخواه، مورد محبت مردم قرارمي گيرد گرچه مردم خودشان اهل تقوا نباشند. (بحارالانوار: ج 57، ص 083، ح 24؛ بحارالانوار: ج 57، ص 97، ح 26)
به هرحال، سنت و سيره جواد الائمه (ع) نشان مي دهد كه ايشان نيز همانند ديگر امام معصوم (ع) در مقام متالهان و ربانيون، دستگير قولي و عملي مردم به سمت خدايي شدن و رباني شدن بودند و از نظر آنان ايمان جز خلق عظيم و متخلق به اخلاق الهي شدن نيست.
