رقابت یكی از مهمترین انگیزه های حركتی در انسان است. ریشه رقابت می تواند احساس كمبود، حسادت، غبطه، رهایی از نقص و دست یابی به كمالی باشد. بنابراین، رقابت ها می تواند به دو شكل مثبت و منفی و از نظر ارزشی، خوب یا بد باشد. در این راستا در آموزه های وحیانی، تربیتی و اخلاقی و نیز روان شناسی اجتماعی و حتی اخلاق سیاسی و اقتصادی، از رقابت سالم و ناسالم سخن به میان آمده است.
در روان شناسی اجتماعی، از رقابت ناسالم به عنوان نابهنجاری سخن به میان می آید و راه هایی برای درمان آن ارایه می شود؛ زیرا این نابهنجاری رفتاری، نشانه ای از عدم سلامت شخص از نظر روانی است و می بایست درمان شود.
قرآن به مسئله چشم و هم چشمی به عنوان یك رقابت سالم و ناسالم توجه داشته و به تبیین مصادیق هر یك و راه های درمان این بیماری روانی و نابهنجاری اجتماعی پرداخته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا دیدگاه قرآن را در این باره بیان كند.
رقابت ارزشی و ضدارزشی
انسان با انگیزه های گوناگونی تلاش می كند. البته در ذات همه انسان ها، كمال گرایی و رهایی از نقص وجود دارد كه مهم ترین و اصلی ترین عامل تلاش و حركت انسانی است. چنانكه خداوند در آیه 6 سوره انشقاق از تلاش طبیعی و فطری انسان برای رسیدن به خدا سخن به میان می آورد، زیرا خداوند كمال مطلق است و هر كسی دوست دارد تا با تقرب به خدا، مظهر كمالات الهی شود و از همه نواقص رهایی یابد و در مقام سبحان درآید و پاك و منزه از هر عیب و نقصی گردد.
البته بسیاری از مردم به علل و عوامل گوناگون دچار گمراهی می شوند؛ چرا كه در تشخیص كمال یا راه رسیدن یا ابزار به دست آوردن به خطا و اشتباه می روند و یا به عللی قدرت تشخیص را از دست می دهند. اینكه چه علل و عوامل موجب می شود تا انسان از مسیر كمالی گمراه شود، سخنی دیگر است كه در مجالی دیگر می بایست به آن پرداخته شود؛ اما آنچه در اینجا مهم است، تاكید بر این نكته است كه انسان به طور طبیعی و فطری كمال خواه و نقص گریز است؛ اما به هر علت و عاملی، گاه به خطا و اشتباه می رود و چیز غیركمالی را كمال می یابد و این گونه است كه حركت های كمالی او دچار نقص، مشكل، بحران و آسیب می شود.
دست یابی به كمال هر چند كه همراه با خطا و اشتباه در تشخیص، راه و ابزار و مانند آن باشد، مهمترین و اصلی ترین عامل حركتی انسان است و همین عامل است كه آدمی را به تلاش و كوشش وامی دارد.
از آن جایی كه زمان، بسیار محدود و فرصت عمر كوتاه است، هر كسی می كوشد تا به سرعت به كمالات مطلوب از نظر خود دست یابد. خداوند نیز براساس همین كوتاهی عمر و فرصت دست یابی به كمال، از انسان ها خواسته است تا در این كار سرعت و شتاب ورزند؛ (آل عمران، آیه 133) زیرا انسان تنها در همین مدت كوتاه عمر است كه می تواند به كمالات بایسته و شایسته اش برسد و متاله و ربانی شود.
همچنین از آن جایی كه امكانات دنیوی بسیار محدود است، دست یابی به كمال مطلق نیازمند رقابت شدید میان انسانهاست؛ زیرا هر كسی می بایست با توجه به محدودیت های دنیوی، كمالات را به دست آورد و آن را در خود تحقق بخشد. از این رو رقابت برای دست یابی سریع تر و بیشتر به كمالات در میان آدمی شكل می گیرد. بر همین اساس خداوند در آیه پیش گفته و همچنین آیات دیگر از جمله 148سوره بقره و 48سوره مائده خواهان رقابت و بردن گوی سبقت از دیگران می شود.
از نظر قرآن، فرصت كوتاه عمر برای مردم، همانند میدان مسابقه ای است كه هر كسی می بایست با سرعت تلاش كند تا به خط پایان برسد و گوی سبقت را از دیگران برباید و بر تخت كمالات تكیه زند.
بر این اساس، می توان گفت كه دنیا و فرصت كوتاه عمر، میدان رقابت شدید میان انسانهاست و كسانی در این میدان پیروز و سربلند هستند كه افزون برشتاب و سرعت، بهترین وضعیت را برای خود پدید آورند. این جاست كه مسئله رقابت سازنده و سالم در برابر رقابت غیرسازنده و ناسالم مطرح می شود.
معیارهای رقابت سالم
از آن جایی كه از نظر قرآن، كمال مطلق در خدایی و ربانی شدن انسان از طریق فعلیت و ظهور بخشی به اسماء و صفات سرشته و نهفته در ذات هر انسانی است، می توان مدعی شد كه رقابت سالم و سازنده، رقابتی است كه این هدف را تحقق بخشد.
اما باید توجه داشت كه تحقق این هدف یعنی متاله و ربانی شدن انسان، روش ها و ابزارهای مناسب خودش را می طلبد و این گونه نیست كه هدف، وسیله را توجیه كند و انسان بتواند برای دست یابی به كمال مطلوب از هر روش و ابزاری بهره گیرد.
خداوند در بیان دست یابی انسان به كمالات راه مستقیم عبودیت را با وسایلی كه ارزشی ترین آن، اخلاق خوب و نیكو است بیان می كند. اصولا آموزه های وحیانی اسلام و قرآن، چیزی جز بیان اصول اخلاقی نیست كه در قالب هائی چون احكام و قانون بیان می شود تا آدمی در سایه سار آن به كمالات مطلق دست یابد. از این رو پیامبر(ص) درباره فلسفه بعثت خود می فرماید: انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ من برای اتمام مكارم و كرامت های اخلاقی برانگیخته شدم.
بنابراین، از نظر آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، رقابت سالم می بایست كاملا اخلاقی و در چارچوب معیارهای اخلاق و رفتارهای پسندیده از نظر عقل و عقلاء و شریعت باشد و هرگونه رقابتی بیرون از این چارچوب و معیار، به عنوان رقابتی ناسالم و نادرست شمرده خواهد شد.
چشم و هم چشمی خوب و بد
بر همین اساس می توان دانست كه چه نوع چشم و هم چشمی، سازنده و سالم خوب و كدام یك بد و نادرست است؛ زیرا چشم و هم چشمی، نوع رقابت است كه می تواند اخلاقی و غیراخلاقی و ارزشی و ضدارزشی باشد.
از آن جایی كه از نظر اسلام، كمال مطلق، خداوند است و هر انسانی باید برای كسب آن شتاب كند و گوی سبقت را از همگان برباید، می توان گفت كه چشم و هم چشمی كه در این چارچوب انجام گیرد سازنده و خوب و ارزشی و در غیر این صورت ضدارزشی و بدخواهد بود.
خداوند در بیان معیار مسابقه اخلاقی، مسابقه به هدف دست یابی به خیر را مطرح می كند و می فرماید: فاستبقوا الخیرات؛ در كارهای خیر مسابقه دهید. (بقره، آیه148؛ مائده، آیه48)
خیر در فرهنگ قرآنی آن نعمتی است كه كمالی باشد یا انسان را به كمالی برساند. از این رو خداوند از مردم می خواهد تا در خیرات یعنی كمال و كمال خواهی مسابقه بدهند و در فرصت كوتاه عمر، خود را به آن برسانند.
همچنین می فرماید: سابقوا الی مغفره من ربكم و جنه عرضها كعرض السماء و الارض؛ به سوی مغفرتی از پروردگارتان و بهشتی كه عرض و پهنای آن آسمان و زمین است، سبقت بجویید. (آل عمران، آیه 133)
بنابراین، مسابقه و رقابت می بایست با هدف تحت پوشش قرار گرفتن در سایه غفران الهی و رسیدن به بهشت باشد. این بهشت نیز چیزی جز همان خدایی و ربانی شدن نیست؛ زیرا تا انسان، خدایی نشود در بهشت رضوان در نمی آید. بر این اساس، می توان گفت كه مسیر رسیدن، عبودیت و بندگی است كه در سایه اخلاق تحقق می یابد و انسان متخلق هم همان انسانی است كه اخلاق الهی یافته و صفات و اسمای الهی در او پدیدار شده است.
پس چشم و هم چشمی كه به معنای الگوگیری از دیگران و رقابت و مسابقه گذاشتن با آنان است، می بایست در چارچوب معیارهای الهی باشد تا بتوان از آن به چشم و هم چشمی خوب و ارزشی یاد كرد وگرنه از مصادیق چشم و هم چشمی بد و ضدارزشی خواهد بود.
قرآن در آیاتی گزارش می كند كه برخی از مردم، رقابت سازنده و سالمی نداشتند، چرا كه ره گم كرده بودند و چیزهایی را كمالی می دانستند كه یا ضدكمالی بود یا ابزاری برای كمال بود و تنها در حد وسیله و ابزار، ارزش داشت ولی برخی ها بدان اصالت داده و آن را هدف می انگاشتند.
از جمله این مردمان، گروهی از بنی اسرائیل بودند كه قارون را الگوی خود قرار داده و می خواستند تا مانند او شوند و در حسرت ثروت قارونی بسر می بردند، چرا كه ثروت را اصیل دانسته و به عنوان هدف برای خود قرار داده بودند. اینان كمال را در زندگی دنیا دانسته و ثروت را عامل سعادت خود می دانستند. از این رو در حسرت ثروت قارونی بودند و او را الگوی رفتاری خویش قرار می دادند.
اینان زمانی بیدار می شوند كه خداوند، قارون را با مال و كاخ و ثروت او به زمین فرو می برد و نیست و نابود می كند. آن زمان است كه خود را سرزنش می كنند كه چرا قارون را الگوی خود قرار داده و چشم و هم چشمی با قارون داشتند. (قصص، آیات 76 تا 82)
از دیگر گزارش های قرآن، چشم و هم چشمی دو نفر بود كه در كنار هم بوستانی داشتند و هر یك ثروت و قدرت و شمار فرزندان خود را به رخ دیگری می كشید و این گونه به رقابت ناسالم میان خود دامن می زدند. اینان در این رقابت ناسالم دنیاطلبی، چنان گرفتار آمدند كه شبانه به بوستان می رفتند تا به دور از چشم بینوایان میوه ها را گرد آورند تا به بینوایی كمك نكنند. در آیات قرآنی گزارش شده كه این بوستان خراب می شود و آنان در حسرت مال و ثروت و بوستان می مانند.
كسانی كه گرفتار بینش تنگ دنیا دوستی می شوند و معیار كرامت و بزرگی را در مال و ثروت و نعمت می دانند، هر گاه خود را با دیگری مقایسه می كنند اندوهگین می شوند و براساس همان معیارهای باطل و نادرست خود، كاهش ثروت و نعمت را اهانت و افزایش آن را كرامتی از سوی خداوند می دانند. (فجر، آیات 15 و 16)
اصولا كسانی كه به مقایسه زندگی خود با زندگی دیگران می پردازند، از آن جایی كه دنیا همواره با محدودیت هایی مواجه است، گرفتار چشم و هم چشمی بد و ناپسند می شوند و افزون بر اینكه خود را به رنج می افكنند موجبات رنجش دیگران را نیز فراهم می كنند.
كسی كه به مقایسه مادی زندگی خود با زندگی دیگران می پردازد، گرفتار نوعی خودكم بینی می شود و خود را در میان مردم خوار و پست می شمارد (فجر، آیه 16) از نظر این دسته از افراد، اگر وضعیت مادی مطلوب شود، وضعیت اعتباری و روحی آنان نیز بهتر می شود (فجر، آیه 15) زیرا ملاك و معیار كرامت و اهانت را مادیات دنیوی می دانند، در حالی كه كرامت انسان در تقوا و كمالاتی است كه كسب می كند و برای آن پایانی نیست، همچنانكه اهانت و خواری را می بایست در دوری از خداوند و بی تقوایی و نقص وجودی خود دانست.
آثار و پیامدهای چشم و هم چشمی بد
چنان كه گفته شد، چشم و هم چشمی، ریشه در رقابت ناسازنده و ناسالم و الگوبرداری های نادرست دارد. از این رو شخص، گرفتار بیماری هائی چون حسادت، حسرت و اندوه و افسردگی می شود و گمان می كند كه فقدان ثروت و كمبودهای مادی به معنای اهانت و ذلت و خواری اوست. (فجر، آیه 16)
وقتی ما از پدیده نابهنجار چشم و هم چشمی سخن به میان می آوریم، منظور رقابت و مسابقه در مادیات است؛ وگرنه مسابقه در معنویات و اخلاق و این كه هركسی در كار نیك و خیر شتاب كند و در انجام آن گوی سبقت را از دیگران برباید، بسیار كار پسندیده و اخلاقی است و خداوند در آیات زیادی آن را تشویق و ترغیب كرده و به عنوان یك ارزش معرفی نموده است.
پدیده نابهنجار چشم و هم چشمی بد از جمله پدیده ها و نابهنجاری هایی است كه درمیان مردم و بخصوص زنان به شكل گسترده وجود دارد و بیشتر افراد دست كم در موردی و یا زمانی گرفتار این نابهنجاری اجتماعی می شوند. مولفه های اساسی چشم و هم چشمی بد در تظاهر، رقابت ناسالم، احساس خودكم بینی و كمبود، در امور مادی و ارضای آن به اشكال گوناگون یافت می شود.
چشم و هم چشمی بد، نوعی نقص و نارسایی در شخصیت شخص و نادرستی در بینش و نگرش او است كه می تواند منجر به بیماری خطرناك روانی چون احساس افسردگی و نومیدی و بی اعتمادی شود.
اگر چشم و هم چشمی از نوع رقابت بد و ناسالم در خانواده ای وجود داشته باشد، كودكان این خانواده ها نیز دچار مشكلات ویژه ای می شوند. از آنجا كه كودكان رفتار پدر و مادر را ملاك اعمال خود قرار می دهند، پدر و مادری كه دچار چشم و هم چشمی بد و حسادت آمیز و خودكم بینی باشند، سبب بروز این پدیده در كودكان خود می شوند؛ زیرا این پدر و مادر نمی توانند به كودك بیاموزند كه قدرت واقعی، در دوست داشتن دیگران و از خود گذشتگی است، بلكه كودك از روی رفتار پدر و مادر به این نتیجه می رسد كه تظاهر به اموری و گردآوری ثروت و مادیات و بها دادن به آن، ملاك برتری افراد انسانی است.
این درحالی است كه والدین به عنوان الگوهای سازنده كودك، می بایست چشم و هم چشمی خوب را تشویق كنند و رقابت سالم را در امور معنوی و علمی بدانند؛ چرا كه امتیاز واقعی انسان در اخلاق خوب و امور معنوی است كه باعث رشد و تكامل فرد می شود.
بررسی های علمی نشان می دهد كه چشم و هم چشمی بد و رقابت ناسالم در برخی از موارد موجب تحریك افراد و وقوع تخلفاتی در آنها می شود. در بسیاری از موارد، وسواس، اختلاف های رفتاری، پرخاشگری و حتی طلاق در خانواده ها از چشم و هم چشمی های كوچك آغاز شده است.
روان شناسان براین باورند كه چشم و هم چشمی ها، اگر به صورت رقابت سالم در زمینه تحصیلی، حرفه و شغل باشد موجب پیشرفت انسان است، ولی بیشتر اوقات به صورت رقابت ناسالم در همه زمینه ها از قبیل خرید لوازم منزل، پوشاك، طلا و زیورآلات، انتخاب رشته تحصیلی و حتی سفرهای خارجی و زیارتی مشاهده می شود كه نه تنها موجب پیشرفت نمی شود، بلكه از نظر اقتصادی هم به خانواده و حتی جامعه لطمه می زند.
فردی كه چشم و هم چشمی از نوع ناسالم دارد، به دلیل احساس حقارتی كه دارد (فجر، آیه 16)، می خواهد در انجام كار یا زمینه ای از دیگران بهتر باشد و سعی می كند به نوعی سرپوشی بر این احساس بگذارد، به همین خاطر خود را توانمندتر و بهتر از آنچه كه هست، قلمداد می كند. (اعراف، آیه 12 و سوره ص، آیه 76) در حالی كه انسان باید به دنبال تأمین نیازهای طبیعی خود باشد و در حد طبیعی هم برای تأمین آنها تلاش كند و كمال مطلق را در این ابزارها و روش ها بجوید.
یكی از دلایل دیگری كه موجب می شود چشم و هم چشمی بد و رقابت ناسالم در جامعه و در بین افراد شیوع پیدا كند، تسلط روحیه رقابت ناسالم در جامعه است، یعنی افرادی كه از حیث امكانات مادی و معنوی دچار كمبود هستند، بدون در نظر گرفتن اوضاع اقتصادی و خانوادگی خود به دنبال نیازهای غیرواقعی می روند و با اعتقاد بر این كه اگر فلان مقام یا موقعیت را داشته باشم در جامعه مقبولیت بیشتری خواهم داشت، مرتباً اتومبیل یا وسایل منزل خود را ارتقا می دهند و در این میان رسانه های جمعی به ویژه تلویزیون و فیلمهای سینمایی نیز به این پدیده، بیشتر دامن می زنند تا جایی كه چشم و هم چشمی بد و تقلید از لباس شروع می شود و به تدریج در تمام زمینه ها از قبیل مجالس میهمانی، معاشرتها و رفت و آمدها حتی در انتخاب مسكن و وسایل زندگی تأثیر می گذارد.
وقتی در یك جامعه ارزشها تغییر پیدا كنند و داشته های مادی جای ارزشهای معنوی را بگیرند، افراد برای به دست آوردن جایگاه اجتماعی می كوشند خود را به ابزار روز مجهز سازند. آنها می پندارند كه داشتن این ابزار موجب می شود سریع تر پیشرفت كنند و بیشتر دیده شوند و این گونه سعادت و خوشبختی واقعی را تجربه كنند. (قصص، آیات 76 تا 82)
ناآگاهی، تجمل گرایی، داشتن اعتقادات ضعیف، به دنبال مد بودن، غلبه احساسات بر تعقل، تبعیت از فرهنگ های بیگانه بدون شناخت و ارزیابی دقیق از آن فرهنگ، عدم تشخیص نیازهای واقعی خود، خانواده و جامعه، حاصلی جز چشم و هم چشمی بد و رقابت ناسالم در جامعه ندارد و مردم به جای تحقق كمالات اخلاقی و معنوی به سمت ثروت های قارونی و الگوبرداری از آن ها می روند و رقابت و مسابقه ناسالمی را رقم می زنند. (همان)
بسیاری از مشكلات خانواده ها به خاطر چشم و هم چشمی در خرید وسایل و لوازم خانه در طول زندگی است، بعضی از زنان به منظور تعویض وسایل خانه و به دنبال تشریفات و ظواهر زندگی به خصوص در نزدیكی ایام نوروز، همسران خود را به هر زحمت و مشقتی می اندازند تا لوازم قدیمی خانه را عوض كند. اكثر زنان جامعه ما زنان قانعی هستند و در مقابله با مشكلات و مسائل سخت زندگی با شوهران خود همراهی می كنند ولی تعدادی هم هستند كه در برابر خواست های خود گذشت نمی كنند، طمع و زیاده خواهی در زندگی، هم برای مرد و هم برای زن در بسیاری از موارد به بحران های جدی در زندگی های مشترك ختم می شود.
درمان رقابت ناسالم و چشم و هم چشمی بد
چنان كه گفته شد، ریشه رقابت ناسالم را می بایست در كج فهمی، عدم تشخیص حق و كمال از باطل و نقص، تغییر ارزش ها و اصول اخلاقی، جایگزین شدن مادیات به جای معنویات، حسادت، غرور و كبر، عدم اعتماد به نفس، احساس خود كم بینی و مانند آن جست.
بنابراین، لازم است با تغییر در بینش ها و نگرش ها رفتار مردم را بهبود بخشید و اجازه نداد كه جامعه دچار رقابت ناسالم و چشم و هم چشمی بد شود. برای این منظور می بایست بر اصولی چون غبطه در امور معنوی و رقابت سالم در معنویات و امور اخلاقی تاكید كرد و ارزش ها را در امور خیر و مناسب دانست و با بیدار كردن وجدان های خفته، آنان را به سمت و سوی كمال واقعی یعنی خدایی شدن هدایت كرد و همه ابزارهای مادی و دنیوی را به عنوان یك وسیله به مردمان فهماند و اجازه نداد تا ابزار به عنوان هدف و وسیله به عنوان كمال مطرح شود و ضدارزش به جای ارزش بنشیند.
به هر حال رقابت غیرسازنده میان افراد جامعه، عامل مهمی در ایجاد چشم و هم چشمی است از این رو باید با آموزش درست و ایجاد بینش و نگرش سازنده، رقابت های نادرست را به شكل رقابت های سازنده چون مسئله غبطه تبدیل كرد و جامعه را از آثار زیانبار چشم و هم چشمی و صرف هزینه های بسیار در امور غیرمفید رهایی بخشید.
