اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیعرفانمعارف قرآنیمقالات

چرا بی تقوایی و بی پروایی؟

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

تقوا در آموزه های قرآنی ملاک ارزش انسان است. خداوند انسان ها را برپایه تقوا ارزیابی و ارزش گذاری می کند و کرامت هر انسانی را بدان می سنجد. هم چنین تقوا معیار قبولی اعمال است و تنها اعمالی مقبول درگاه ایزد منان است که فاعل آن اهل تقوا و از متقین باشد. آثار اعمال صالح و کارها نیک نیز متوقف بر وجود تقوا در فاعل آن است؛ یعنی تنها حسن فعل کفایت نمی کند بلکه حسن فاعلی نیز لازم است و باید فاعل و کنندکار نیز نیت خوبی داشته باشد که برخاسته تقوا و اخلاص است.

اما با این همه، چرا عده ای دنبال بی تقوایی هستند و از این همه آثار و برکات تقوا در دنیا و آخرت بی بهره می شوند. نویسنده در پاسخ به این پرسش به سراغ آموزه های قرآنی رفته و علل و چرایی آن را بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تقوا، ملاک انسانیت

انسانیت انسان به قدرت و ثروت و حتی عقل و علم او نیست، بلکه به تقوای الهی است. از این روست که خداوند در آیه 13 سوره حجرات می فرماید: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ؛ گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.(حجرات، آیه 13) پس کرامت انسان را می بایست در تقوا جست.

خداوند هم چنین در آیه 197 سوره بقره می فرماید: وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ؛ براى خود توشه برگيريد كه در حقيقت، بهترين توشه، پرهيزگارى است، و اى خردمندان! از من پروا كنيد.

پس ره توشه انسان برای ابدیت نیز تقواست و انسان تنها با تقواست که می تواند ابدیت خود را بسازد. البته تقوا در زندگی دنیوی نیز آثاری دارد؛ چرا که دست یابی به بصیرت و علم شهودی و معرفت حضوری به تقواست.(بقره، آیه 282؛ انفال، آیه 29)

البته از نظر قرآن، تقوا آثار بسیاری دارد که از مهم ترین آنها می توان به فلاح و رستگاری ابدی(بقره، آیات 2 و 5 و 189؛ آل عمران، آیات 130 و 200)، رضایت خداوندی(لیل، آیات 17 و 21)، رزق و روزی(طلاق، آیات 2 و 3)، عزم ارادی(آل عمران، آیه 185)، فرجام نیک(اعراف، آیه 128؛ هود، آیه 49)، قبولی اعمال صالح و نیک(مائده، آیه 27؛ حج، آیه 37)، قبولی توبه (حج، آیات 36 و 37)، مصونیت از خوف و حزن(اعراف،آیه 35)، مصونیت از خسران(طلاق، آیات 9 و 10) و ده ها اثر دیگر می توان اشاره کرد.

بنابراین، انسان اگر هر چیزی را در دنیا و آخرت بخواهد باید از راه تقوا به دست آورد. البته تقوایی که مراد است تنها پرهیزگاری و ترک و اجتناب نیست، بلکه به معنای تقوایی الهی است؛ یعنی باید کاری کرد رضایت خداوندی به دست آید. این رضایت با انجام هر آن چه پسندیده عقلانی و شرعی و ترک هر آن چه ناپسند عقلانی وشرعی است به دست می آید. بنابراین، عمل به واجبات عقلی و شرعی و ترک محرمات عقلی و شرعی همان تقواست و ترک واجبات و انجام محرمات عین بی تقوایی است.

علل و چرایی بی تقوایی

اما بسیاری از مردم به جایی این که اهل تقوا باشند و محرمات و بدی ها و زشتی ها را ترک کنند، به آن گرایش می یابند و آن ها را انجام می دهند و واجبات و خوبی ها و زیبایی ها را ترک می کنند.

به سخن دیگر، برخی ارزش ها را کنار می گذارند و دنبال ضد ارزش ها می روند و حتی دوست دارند برای تجربه تغییر، خلاف جریان آب شنا کنند و به قول خودشان جریان را به مبارزه بطلبند. این مبارزه جویی بی توجه به پیامدها همانند مبارزه با ارزش هاست که شخص را به تباهی و هلاکت می کشاند ولی دوست دارند به قول خودشان این تباهی را تجربه کنند. اما پرسش این است که این همه هزینه مانند شقاوت و بدبختی ابدی به چنین تغییر و مبارزه جویی می ارزد؟

البته آموزه های قرآنی بیان می کند که بسیاری از مردم به علل دیگری به دنبال بی تقوایی هستند و از خداوند پروا ندارند. بی پروایی آنان علل و عوامل بسیاری دارد که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود.

  1. جهل و نادانی: نخستین عامل بی پروایی و بی تقوایی مردم را می بایست جهالت انسان ها دانست. خداوند در آیه 103 سوره بقره در بیان چرایی و علت بی تقوایی انسان ها می فرماید که جهل و نادانی انسانها به ارزش برتر و پاداشهاى الهى، مهم ترین عامل در ترک تقوا و بی پروایی آنان است. اگر انسان ها می دانستند که پاداش تقوا و پیامد بی تقوایی چیست، هرگز خود را به تندباد هواها و هوس ها نمی سپردند و بی تقوایی پیشه نمی گرفتند.
  2. غرور و عجب: از دیگر علل و عواملی که بی تقوایی را موجب می شود، غرور و خودپسندی انسان هاست. برخی از مردمان وقتی وضعیت خود را می بینند و آن را مطلوب ارزیابی می کنند، به همان بسنده کرده و با خودستایی به تزکیه نفس خویش می پردازند. مراد از این تزکیه یعنی خود را از هر عیب و نقصی مبرا دانستند. به این معنا که خود را پاک و منزه از عیب و نقص می دانند و بی محابا و بی پروا هر کاری را انجام می دهند؛ زیرا خود را کامل دانسته و در تمامیت کمالی خود شکی ندارند. (نجم، آیه 32) اینان مانند کسی هستند که خود را عالم کل می دانند و حرف و سخن دیگری را نمی پذیرند. در روایات از پیامبر(ص) نقل شده که فرمود: من قال انا عالم فهوجاهل؛ هر کسی که بگوید من عالم هستم بدانید که او جاهل است. همین افراد وقتی دنبال عزت می روند، آن را در گناه می جویند به جای آن که آن را در تقوای الهی بجویند.(بقره، آیه 206)
  3. استکبار: کبر حالتی درونی است، نماد ضد اخلاقی آن تکبر و خودبزرگ بینی و نماد اجتماعی آن استکبار است. کسی که گرفتار این عناوین است نمی تواند خود را در مسیر تقوا قرار دهد و به جای اعمال ارزشی در پی اعمال ضد ارزشی می رود.(زمر، آیات 57 و 59)
  4. انحراف: انحراف از دیگر عواملی است که انسان را به سوی بی تقوایی می کشاند. خداوند در آیه 153 سوره انعام می فرماید که انحراف از راه حق موجب بی تقوایی انسان می شود.
  5. تکذیب آیات خدا: از دیگر عوامل انحرافی تكذيب آيات خدا است. این مطلب را می توان از آیات 57 و 59 سوره زمر به دست آورد.
  6. اطاعت از مسرفان: کسانی که از مسرفان پیروی می کنند مسیر بی تقوایی را پیش می گیرند؛ زیرا اهل اسراف کسانی هستند که در هر چیزی زیاده روی می کنند و به حدود و موازین پای بند نیستند و خط قرمزی برای اعمال خویش نمی پسندند و نمی پذیرند. این گونه است که هر راه خلاف عقل و شرع و عرف را در پیش می گیرند. کسانی که از آنان اطاعت و پیروی می کنند نیز گرفتار بی تقوایی می شوند و مثلا به زن بسنده نکرده و به لواط رو می آورند.(شعراء، آیات 150 و 151)
  7. دنیاطلبی: از دیگر عوامل بی تقوایی می بایست به دنیاطلبی اشاره کرد. کسانی که دنیا برای ایشان ارزش و جایگاهی می یابد که آن را اصیل می شمارند یا آخرت برای آنان چون حلوی نسیه است، پس به همین غوره ترش دنیا که نقد است بسنده می کنند و بی تقوایی را در پیش می گیرند.(اعراف، آیه 169؛ لقمان، آیه 33؛ زخرف، آیه 35)
  8. پیروی از شیطان: از دیگر عوامل بی تقوایی پیروی و اطاعت از شیطان است. انسان با آن که می داند که شیطان دشمن اوست با این همه خود را به او می سپارد تا او سرنوشتش را تعیین و رقم زند.(اعراف، آیات 26 و27)
  9. کوردلی: كوردلى و پذيرا نشدن هدايت الهی از دیگر عوامل بی تقوایی است که در آیات 17 و 18سوره فصلت به آن توجه داده شده است. البته این کوردلی به سبب همان گناهان کم کم در انسان ایجاد می شود به طوری که دیگر ارزش ها را نمی بیند.
  10. کفر: بی گمان کفر که ریشه در جهالت و نادانی بشر دارد، عامل مهمی در بی تقوایی بشر است. با نگاهی به انسان ها کافر به آسانی می توان نقش کفر را در بی تقوایی بشر شناسایی و تبیین کرد.(زمر، آیات 57 و 59)
  11. گناه: دل هایی که گرفتار گناه می شود اندک اندک زنگار می بندد به طوری که بی تقوایی برای آن یک عمل عادی و معمولی می شود. بسیاری از کسانی که گرفتار گناه خرد و اندک بودند در یک فرآیندی گرفتار بی تقوایی مطلق می شوند و ضد ارزش ها برای ایشان حتی ارزش می شود و گاه چنان پیش می روند که ارزشی چون عزت را در گناه می جویند و آن را عامل عزت و دیگر ارزش های خود می شمارند. از این روست که به بی تقوایی بیش تر دامن می زنند و بدان گرایش بیش تری پیدا می کنند.(بقره، آیه 206)
  12. سوء استفاده: سوء استفاده از دین و نام خدا و مانند آن زمینه ساز گرایش آدمی به سوی بی تقوایی است که در آیه 224 سوره بقره به آن هشدار داده شده است.
  13. البته علل و عوامل دیگری را می توان شناسایی کرد که موجب بی تقوایی بشر می شود، اما در این جا به همین میزان بسنده می شود.

آثار بی تقوایی و بی پروایی

انسانی که گرفتار بی تقوایی می شود، همان طوری که در آخرت گرفتار بدبختی و شقاوت ابدی و دوزخ می شود، در دنیا نیز گرفتار بسیاری از امور می شود که زندگی را بر او تلخ و دشوار و سخت می کند. بسیاری از مصیبت های بشر به سبب بی تقوایی گریبانگیرش می شود. در این جا به برخی از آثار بی تقوایی اشاره می شود.

  1. اختلاف دینی و مذهبی: بى‌تقوايى مردمان، عامل پيدايش تفرقه‌هاى دينى و مذهبی است. بر اساس آیات 52 و 53 سوره مومنون بی تقوایی اهل اسلام موجب می شود تا هر گروهی به حزب و تفکری گرایش یابد و احزاب و مذاهب دینی پدید آید. شکی نیست که هر حزب و تفکری افکار و اعمال و عقاید خود را حق و درست دانسته و دیگران را تخطئه می کنند. این گرایش حزبی و مذهبی موجب می شود تا کورکورانه به دفاع از آن بپردازد و حتی دیگران به بیرون از دایره حق و حقیقت بشمارد. این گونه است که جنگ هفتاد ودو ملت بر اساس گرایش های حزبی برخاسته از بی تقوایی پدید می آید و خون های بی گناهان ریخته می شود. از دیگر پیامدهای زیانبار بی تقوایی می‌توان به اختلافات و تفرقه در حوزه اجتماعی اشاره کرد. این اختلافات می‌تواند در حوزه‌های مختلف دینی و فرهنگی و اجتماعی وسیاسی اتفاق بیفتد. خداوند درآیات 52 و 53 سوره مؤمنون به این اختلافات اشاره می‌کند و به بی تقوایی به عنوان عامل پیدایش تفرقه‌ها توجه می‌دهد.
  2. انحراف جنسی: بر اساس آیه های 78 سوره هود و 161 و 165 سوره شعراء همجنس‌بازى و انحرافات جنسى، از آثار بى‌تقوايى بشر است. اگر انسان تقوا پیشه می گرفت هرگز گرفتار هم جنس بازی و دیگر انحرافات جنسی نمی رفت؛ اما بی تقوایی بشر سرانجام جز انحراف در فکر و رفتار نخواهد داشت به طوری که شخص برای ارضای خواسته های بی پایان نفس تن به هر ذلتی می دهد.
  3. تکذیب پیامبران: اصولا کسانی که تقوای عقلانی را مراعات نکنند و به احکامی چون حسن و نیکی عدل و صداقت و حق و مانند آن تن ندهند و بی وفایی و ظلم و دروغ را پیشه خود کنند، نمی توانند گام بعدی را بردارند و به تقوایی شرعی که مطابق فطرت انسانی است تن دهند. کسی که بر خلاف الهامات فطرت و طبیعت خود عمل می کنند به طور طبیعی هر کسی که به خوبی و نیکی دعوت می کند نمی پذیرد و او را بر نمی تابد. از این روست که خداوند می فرماید کسانی که به تکذیب پیامبران می پردازند انسان های بی تقوا هستند و اهل تقوا کتب الهی را می پذیرند و بدان پای بند می شوند.(بقره، ایات 2 و 3؛ شعراء، آیات 105 و 106 و 141 و 142 و 160 و 161)
  4. عدم مقبولی اعمال نیک و صالح: اگر کسی بی تقوایی پیشه کند و نیک پندار نباشد حتی کردار نیک او نیز پذیرفته نمی شود؛ زیرا این کارهای نیک و اعمال صالح را به قصد نیک و خیر انجام نمی دهد بلکه در پی افکار و اندیشه های باطل است. از این روست که شرط پذیرش اعمال و کارهای نیک و صالح همان تقواست وخداوند تنها کارهای نیک را از نیکوکاران متقی و پرهیزگار می پذیرد.(مائده، آیه 27) این بدان معناست که حسن فعل باید با حسن فاعل جمع شود تا عملی مقبول خداوند گردد.
  5. شرک: از دیگر آثار بی تقوایی گرفتاری به انواع و اقسام شرک است. اگر مسلمان تقوا پیشه نکند او نیز گرفتار شرک خواهد شد. به هر حال از آیات قرآنی به دست می آید که بى‌تقوايى، زمينه‌ساز انحراف از مسير حق و افتادن در دام آيين شرك و بت‌پرستى و مانند آن هاست.(یونس، آیه 31؛ صافات، آیات 124 و 125)
  6. عهد شکنی: از دیگر آثار بی تقوایی این است که انسان به عهد و پیمان های خویش وفا نمی کنند. در حقیقت پيمان‌شكنى مداوم، از آثار بى‌تقوايى بشر است که در آیه 56 سوره انفال به آن توجه داده شده است. از دیگر آثار و پیامدهای بی تقوایی می‌توان به عهدشکنی و پیمان شکنی افراد اشاره کرد. با این رفتار ناهنجار، سرمایه اجتماعی ازمیان می‌رود و جامعه دچار بحرانی می‌شود که نمی‌توان از آن به سادگی گذشت. جامعه‌ای که شهروندان آن نسبت به یک دیگر اعتماد نداشته باشند نمی‌توانند در کنار هم رابطه سالمی‌داشته باشند. فقدان اعتماد اجتماعی آثار خود را در همه حوزه‌ها ازجمله اقتصادی به جا می‌گذارد. درنتیجه جامعه فرصت رشد و شکوفایی تمدنی را ازدست می‌دهد. در حوزه خانوادگی میان زن و شوهر نیز این اطمینان و اعتماد ازمیان می‌رود؛ زیرا خانواده بر نوعی پیمان و عهد برپا شده است و پیمان شکنی در انسان‌های بی تقوا موجب می‌شود تا هسته اولیه اجتماعی یعنی خانواده سست شود. خداوند در آیه 56 سوره انفال پیمان شکنی مداوم در همه امور زندگی را به عنوان یکی از آثار مهم بی تقوایی برمی‌شمارد؛ زیرا آن چه موجب می‌شود تا اشخاص به قول و قرارهای خویش پای بند باشند، تقواست. بی تقوایی حتی موجب می‌شود تا شخص نسبت به پیمان‌ها و عهدهای مکتوب و اسناد نیز بی توجه باشد و به اشکال مختلف قانون و اسناد قانونی و مکتوب را دور بزند. تقوا، لباسی است که آدمی‌را از هرگونه عیب و نقصی می‌پوشاند؛ زیرا شهوت و هواهای نفسانی آدمی‌را به سوی بسیاری از ناهنجاری‌ها می‌کشاند. تقوا موجب می‌شود تا شهوت و هواهای نفسانی مهار شود و در حفاظ قرار گیرد و انسان را نیز از انجام کارهای زشت و پلید و گناه نگه دارد
  7. فسق و فجور: از دیگر آثار بی تقوایی می توان به گرفتار شدن آدمی به فسق و فجور اشاره کرد. خداوند در آیه 108 سوره مائده می فرماید که رعايت نكردن تقوا و بى‌اعتنايى به دستورهایش، مايه فسق و محروميّت از هدايت خاصش خواهد شد.
  8. گمراهی: هم چنین بی تقوایی عامل اساسی گمراهی بشر است. ریشه تمامی گمراهی های بشر را می بایست در همین بی تقوایی او جست؛ زیرا کسی که تقوا پیشه نکند از هدایت عام و خاص خودش را محروم می کند.(بقره، ایات 2 و 3؛ اعراف، آیات 201 و 202)
  9. مکر خدا: بى‌تقوايى، عامل غفلت از مكر خداوند می شود و انسان بی تقوا ناگهان خود را در شرایطی می بیند که امید و انتظار آن را نداشته است؛ زیرا وضعیت خود را خوب می بیند ولی ناگهان اوضاع تغییر کرده و خود را بدبخت ابدی می یابد.(اعراف، ایات 96 و 99)
  10. بی عدالتی اقتصادی: گران فروشی و کم فروشی و عدم مراعات قوانین عرفی و قانونی از سوی مردم از دیگر پیامدهای بی تقوایی در جامعه است. اصحاب«ایکه» و جامعه شعیب به سبب همین بی تقوایی نسبت به یک دیگر ظلم می‌کردند و با کم فروشی و گرانفروشی از یکدیگر به اشکال مختلف می‌دزدیدند.( شعراء آیات 176 و 177)
  11. استکبار اجتماعی و سیاسی: بی تقوایی در حوزه سیاسی، شخص و دولت را به سوی استکبار می‌کشاند و زمینه ظلم و ستم فراگیر را فراهم می‌آورد. از این رو خداوند درباره رفتارهای فرعون به بی تقوایی وی اشاره می‌کند که عامل مهم در ظلم کردن به جامعه یهودیان بود.(شعراء آیات 10 و 11)
  12. خشونت و قتل: رفتارهای هنجارشکنانه ای چون قتل را می‌بایست در بی تقوایی افراد جست. قرآن به این مسئله در آیه 27 سوره مائده اشاره می‌کند؛ زیرا در یک نمونه چون قتل هابیل، بی تقوایی قابیل موجب شد تا وی نسبت به هابیل حسادت ورزد و زمینه برای قتل برادر در او فراهم شود.

این ها تنها گوشه ای از آثار بی تقوایی است؛ زیرا اگر خداوند بیش از صد مورد بسیار مهم و اساسی را برای تقوا و آثارش بیان کرده همه آن موارد با بی تقوایی تحصیل نخواهد شد. پس کسی که بی تقوایی پیشه می کند رنگ آسایش را به خود نمی بیند و رستگار نخواهد شد و فاقد بصیرت و تشخیص حق و باطل بوده و در مشکلات راهی برای رهایی و خلاص نمی یابد. پس هر که بی تقوایی پیشه می کند به خود ضرر و خسران وارد می سازد و به یقین خداوند از بی تقوایی او ضرری نمی بیند، بلکه تقوا و بی تقوایی اگر آثار خوب و یا بدی داشته باشد به خود شخص با تقوا و بی تقوا باز می گردد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا