چالش های اجرای امر به معروف و نهی از منکر

یکی از اصول اساسی اسلام امر به معروف و نهی از منکر است، به گونه ای که حضرت امام حسین(ع) جانش را در راه اجرای آن گذاشت. از آیات قرآنی به دست می آید که بسیاری از پیامبران از جمله حضرت شعیب (ع) و حضرت لوط(ع) در دو حوزه امور اقتصادی و اخلاقی از سوی جامعه خود مطرود و حتی سنگسار شدند؛ زیرا فضای جامعه چنان آلوده شده بود که دیگر قابلیت اصلاحات را نداشته است و ارزش ها و هنجارها به ضد ارزش و ضد هنجار تبدیل شده بود. همین مشکل را پیامبرانی چون حضرت نوح (ع) داشتند به گونه ای که مردم جامعه نه تنها خود اهل کفر اعتقادی و فجور رفتاری بودند،‌ بلکه کودکان خویش را بر اساس آن تعلیم و تربیت می کردند.

مشکل اساسی که همواره امر به معروف و نهی از منکر با آن مواجه بوده و هست، دارای ابعاد چندگانه ای است؛ زیرا این مشکل گاه در حوزه شناختی است و گاه در حوزه عملکردی و رفتاری می باشد. در حوزه شناختی مهم ترین مشکل را می بایست در عدم شناخت معروف و منکر از سوی افراد و یا خطا و اشتباه در تطبیق آن یافت. در حوزه رفتاری و عملکردی نیز می بینیم که بر اساس میزان و شدت و سطح اهمیت معروف و منکر برخورد صورت نمی گیرد‌؛ یا آن که اجرای معروفی یا ترک منکری نیازمند بسترهایی است که فراهم نیامده است.

کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند می بایست افزون بر شناخت اموری که معروف و پسندیده است یا اموری که منکر و ناپسند می باشد،‌ درصد اهمیت و ارزش آن را در جامعه بشناسد و بر اساس اهمیت و سطح ارزشی آن، کنش ها و واکنش های خود را سامان دهد و تنظیم نماید؛‌زیرا برخی از منکرات از درجه تاثیرگذاری بر فرد و جامعه از برخی دیگر از منکرات شدیدتر و قوی تر است. بنابراین واکنش ها نسبت به منکرات کم تاثیرگذار تر می بایست آسان تر و مجازات کم تری در پی داشته باشد. از این روست که در اسلام بر اساس شدت و ضعف تاثیرگذاری،‌مراحل و مراتب و مجازات تعیین شده است.

معروف به هر عمل پسندیده ای گفته می شود که عقل و عقلاء و شریعت آن را به عنوان امری پسندیده شناخته و به عنوان یک ارزش و هنجار آن را تایید و امضا کرده است. در برابر منکر به هر عمل ناپسند و زشتی گفته می شود که این عقل و عقلاء و شارع آن را زشت و ناپسند می شمارد. اما هرگز درجه اهمیت معروف و ارزش های آن ها برابر و یکسان نیست؛ زیرا سطح و درجه بندی آن ها بر اساس تاثیرات آن بر روند فکری و رفتاری تعیین می شود. در مساله منکرات نیز همین درجه بندی ملاحظه می شود و عقل و عقلاء‌و شارع هرگز همه منکرات و یا امور معروف را در یک سطح ندانسته و واکنش های یکسانی به آنها نشان نداده است.

بنابراین، یکی از چالش های مهم در اجرای امر به معروف و نهی از منکر آن است که به سطوح و درجات ارزشی یا ضد ارزشی معروف و منکر توجه نمی شود.

دیگر چالش عمده را می بایست در عدم بستر سازی اجرای معروف و یا ترک منکر جست و جو کرد. آموزه های قرآنی به ما می آموزد که برای اجرای هر معروفی در جامعه می بایست شرایط و لوازم و متقضیات آن فراهم آمده و موانع اجرای معروف حذف شود. اگر در جامعه ای فقر و فحشاء زیاد است می بایست برای حذف این منکر و تحقق معروف،‌ شرایط و بسترهای آن فراهم آید. اگر مدیران جامعه نسبت به گسترش فحشاء و زنا نگران هستند و از روابط دختر و پسر به شکل غیر طبیعی اعتراض دارند، می بایست با بسترسازی ازدواج و شرایط روابط سالم جنسی، اقدام به حذف منکر از جامعه کرد. از این روست که حضرت لوط(ع) وقتی نسبت به هم جنس گرایی به عنوان یک رفتار پرخطر و نابهنجار عقلانی و انسانی هشدار می دهد و نهی از منکر می کند، در همان زمان با معرفی دختران خود، خواهان رفتارهای معروف و پسندیده عقلانی و انسانی می شود. در حقیقت نه تنها طرح و برنامه ای ارایه می دهد بلکه با مصداق سازی و عینی گرایی می کوشد تا هم جنس گرایان را خلع سلاح کند و هر گونه اما و اگر و توجیه و بهانه تراشی را از آنان بگیرد.

چالش دیگری که اجرای امر به معروف و نهی از منکر با آن مواجه است،‌ توجه و تاکید بیش از اندازه به منکر است. اسلوب و شیوه ای که برخی برای اجرای این اصل انتخاب کرده اند،‌تقدیم منکر و تاخیر معروف است. این در حالی است که اسلام بیش از آن که بر منکر و نهی از آن تاکید کند بر معروف و اجرای آن تاکید می کند.

به سخن دیگر، به جایی آن که به کودک بگوییم دروغ نگو،‌ باید به او بیاموزیم که راستگویی چیست و چه آثاری دارد. اصولا انسان گرایش به تشویق و پسندیده ها و به عنوان یک امری کمالی دارد. پس لازم است که به جای فحشاء و زنا کردن، از ازدواج و فواید آن سخن بگوییم و جامعه را با فرهنگ معروف شناسی و معروف گرایی آشنا کنیم.

هنگامی که منکری را دیدیم به جای آن که سرزنش کنیم، می توانیم معروف را به او نشان دهیم و امکان انجام آن را نیز فراهم آوریم. حضرت لوط(ع) هنگام مواجه با هم جنس بازان از آنان می خواهد تا کار پسندیده ازدواج با جنس مخالف را در پیش گیرند و آنان را به معروفی راهنمایی و تشویق می کند.

پس تاکید بر معروف و آشناسازی با آن و فراهم آوری بسترهای تحقق معروف در عمل اقدام به منکر زدایی از جامعه کنیم.

نکته دیگر که خود یک چالش مهم در حوزه امر به معروف و نهی از منکر است، انحصار امر به معروف به نهاد و مراکز خاص است. هر چند که خداوند در آیه 104 سوره آل عمران، بر ایجاد نهاد و سازمانی از مومنان جهت این امر به معروف و نهی از منکر سخن به میان آورده است،‌ ولی باید توجه داشت که اصل امر به معروف و نهی از منکر، اصل عمومی است و هر مومن و عضوی از جامعه نسبت به عضو دیگر جامعه از این جهت ولایت دارد. بنابراین، باید همگان نه تنها معروف و منکر را بشناسند بلکه می بایست به حکم ولایت متقابل دیگران را به معروف دعوت و از منکر باز دارند. این مطلب را از همین آیه و نیز آیه 71 سوره توبه می توان به دست آورد. البته سازمان و نهاد اختصاصی زمانی در این امر وارد می شود که لازم باشد تا در هنگام معروف شدت عملی چون ضرب و یا قتل صورت گیرد که در این صورت نهاد اختصاصی در حکم نهاد قضایی و اجرایی وارد عمل می شود.

به هر حال، چالش های گوناگونی را می توان در حوزه عدم اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه یافت که برخی از آن ها بیان شد. اگر جامعه ای به این اصل عمل نکند می بایست خود را آماده بحران فروپاشی درونی کند؛ زیرا این اصل ضامن بقای جامعه و سلامت آن است. از این روست که خداوند ، جامعه نمونه و برتر را جامعه ای می داند که امر به معروف و نهی از منکر در آن نهادینه و فرهنگ شده است.