ولایت طاغوت علیه ولایت الله

بسم الله الرحمن الرحیم

پیامبر(ص) در روز هیجدم ذی الحجه الحرام سال دهم هجری در نزدیکی برکه غدیر خم، به حکم الهی، امیرمومنان امام علی(ع) را به طور رسمی برای منصب ولایت پس از خویش با عبارت «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه»، معرفی می کند تا ولایت الهی در اولیای الهی هم چنان استمرار یابد.

از آن جایی که از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر کسی تحت ولایت الهی نباشد، تحت ولایت طاغوت است، نتیجه آن خواهد بود که مخالفان ولایت امیرمومنان امام علی(ع) از ولایت الله خارج و تحت ولایت طاغوت وارد شده اند. نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا این موضوع را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ولایت انحصاری خدا

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ولایت به معنای سرپرستی محبت آمیز و کامل چیزی تنها از برای خدایی است که خالق و مالک حقیقی هر چیزی است؛ زیرا ولایت به نوعی از لوازم ربوبیت است؛ چرا که سرپرستی از چیزی برای این انجام می شود تا بقا یا کمالی چیزی تضمین شود. خدا به صراحت درباره ولایت مطلق و بی چون و چرا خویش بر همه چیز می فرماید: امِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ؛ آيا به جاى او، اولیاء براى خود گرفته‏ اند؛ خداست كه سرپرست راستين است و اوست كه مردگان را زنده مى ‏كند و هموست كه بر هر چيزى تواناست. (شوری، آیه ۹)

در این آیه به روشنی بیان می شود که ولایت تنها برای خدا است و او بر اساس همین ولایت است که به احیای مردگان اقدام می کند. در حقیقت در راستای ربوبیت الهی است که ولایت الهی بر چیزها اعمال می شود. هم چنین امر هدایت امری مرتبط با ربوبیت است و خدا بحث ولایت را مرتبط با هدایت معرفی کرده است تا ارتباط محکم و استوار میان ربوبیت، و ولایت را تبیین کند.(مائده، آیه 67)

از نظر قرآن ولایت تنها برای خدایی است که خالق چیزها بوده و بقا و نیز ربوبیت و پرورش آنها در اختیار اوست؛ از همین رو می فرماید: قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ؛ بگو آيا غير از خدا پديدآورنده آسمانها و زمين سرپرستى برگزينم و اوست كه خوراك مى‏ دهد و خوراك داده نمى ‏شود بگو من مامورم كه نخستين كسى باشم كه اسلام آورده است و به من فرمان داده شده كه هرگز از مشركان مباش بگو اگر به پروردگارم عصيان ورزم از عذاب روزى بزرگ مى‏ ترسم. (انعام، آیات ۱۴ و ۱۵)

پس خدایی که خالق و نیز دارای ربوبیت است و بقای موجود و کمال آن را تضمین می کند، تنها دارای ولایت است و هر کسی بر خلاف آن رفته است، باید خود را برای عذاب الهی آماده کند.

در جایی دیگر نیز می فرماید: وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ؛ و اوست كسى كه باران را پس از آنكه مردم نوميد شدند فرود مى ‏آورد و رحمت‏ خويش را مى‏ گسترد و هموست‏ سرپرست‏ ستوده. (شوری، آیه ۲۸)

در این آیه نیز سخن از ربوبیتی است که از طریق تنزل باران و نشر رحمت الهی انجام می شود. این اعمال نیز به سبب همان ولایت الهی است. در حقیقت خدا با ولایت و سرپرستی کامل خویش که برخاسته از رحمت رحمانی و ربوبیت او است، بر آن است تا هر چیزی را به کمال بایسته و شایسته اش برساند. ولایت الهی در ساختار تکوینی برای همه موجودات موجب بقا و کمال یابی آنها است. این ولایت به سبب آن که متضمن محبت و رحمت است یا لازم ولایت، محبت و رحمت است، به طور طبیعی از سرپرستی با شاخصه اصلی محبت و رحمت همراه خواهد بود.

باید توجه داشت که جز از خدای رحمان و رحیم کسی نمی تواند نسبت به مخلوقات این گونه رفتاری داشته باشد؛ زیرا تصرفاتی است که در حقیقت هر چیزی انجام می شود که جز از خدای خالق رحمان و رحیم بر نمی آید.

البته ولایت الهی نسبت به انسان در حوزه تشریعی نیز خودنمایی می کند و خدا از روی لطف و منت(حجرات، آیه 17؛ ابراهیم، آیه 11) انسان را همان طوری که به طور فطری هدایت می کند(طه، آیه 50؛ روم، آیه 30) از طریق تشریعی نیز هدایت می کند تا به کمال بایسته و شایسته اش برسد.(روم، آیه 30؛ بقره، آیه 38 و آیات دیگر)

خروج انسان از ولایت الله

در میان مخلوقات و آفریده های الهی تنها انسان و جنیان هستند که در حوزه تشریعی به سبب داشتن اراده و حق انتخاب آزاد می توانند از ولایت الهی تشریعی خارج شوند؛ هر چند که ولایت تکوینی هم چنان بر قرار است. خروج انسان از ولایت الله از نظر آموزه های الهی همانند خروج از نور به ظلمت است؛ زیرا همه هستی بازتابی از ضوء الهی است که از آن به نور یاد می شود.(نور، آیه 35)

پس کسانی که از ولایت الهی تشریعی خارج می شوند، در بلند مدت به سبب دفن و دسیسه فطرت تکوینی و هدایت شده و ملهم یافته از نور الهی خارج می شوند(شمس، آیات 7 تا 10) و دل های آنان تیره و تاریک می شود به طوری که در قیامت نوری برای آنان نیست.(حدید، آیه 13)

خدا درباره تاثیر انتخاب ارادی انسان نسبت به خروج از ولایت الله می فرماید: اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ؛ خداوند سرور كسانى است كه ايمان آورده‏ اند آنان را از تاريكيها به سوى روشنايى به در مى ‏برد، ولى كسانى كه كفر ورزيده‏ اند سرورانشان همان عصيانگران طاغوتند كه آنان را از روشنايى به سوى تاريكيها به در مى ‏برند آنان اهل آتشند كه خود در آن جاودانند.(بقره، آیه ۲۵۷)

مظاهر ولایت الهی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چند که ولایت به طور ذاتی برای خدا است؛ اما خدا می تواند ولایت خویش را به مظاهر خویش به عنوان خلیفه بدهد. در حقیقت ولایت دیگران در طول ولایت الهی به عنوان مظاهر قابل اثبات است؛ یعنی کسانی که متاله و خدایی شده اند، می تواند به اذن مشیت الهی و حکمت خداوندی، در دو حوزه تکوین و تشریع تصرفاتی داشته باشند؛ پس همان طوری که خدا با تصرفات خویش چیزی را به کمال می رساند، مظاهرش نیز می توانند با تصرفات ماذون چیزی را تزکیه و تطهیر کرده و به کمال برسانند یا در حوزه تشریعی احکامی را صادر کنند.

البته هر چه ظهور انسان در مظهریت بیش تر و قوی تر و روشن تر باشد، ولایت الهی این افراد نیز بیش تر و قوی تر خواهد بود. بنابراین، سطح ولایت و درجه قوت و ضعف آن بسته به شدت و ضعف ظهور صفات و اسمای الهی در شخص است. از همین روست که میان کسانی که در قرب فرائض هستند با کسانی که در قرب نوافل هستند، تفاوتی از نظر درجه و میزان ولایت آنان است.

از نظر قرآن، پیامبر(ص) چون مظهر اکمل و اتم اسما و صفات الهی است، در اوج ولایت است؛ چرا که عصمت الهی آن حضرت(ص) موجب می شود تا «جز به وحی سخن نگوید»(نجم، آیات 3 و4)؛ چنان که هیچ عملش بیرون از مشیت الهی نیست؛ پس گرفتن و تیرانداختن و دادن و همه افعال دیگر، جز وحی الهی نیست(انفال، آیه 17)، که مبتنی بر خیر است: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ؛ و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت می کردند و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند.(انبیاء، آیه ۷۳)

پس همان طوری که درباره فرشتگان گفته می شود: لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ؛ از آن چه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى كنند و آنچه را كه مامورند انجام مى‏ دهند.(تحریم، ایه 6) اینان نیز این گونه هستند که جز آن چه خدا امر کرده انجام نمی دهند.

این گونه است که ولایت الهی آنان به عنوان مظاهر الهی همان طوری که برخاسته از نورانیت الهی است، موجب خروج انسان های دیگر از ظلمت به نور می شود؛ چنان که خدا در این باره می فرماید: يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ؛ خدا هر كه را از خشنودى او پيروى كند به وسيله آن كتاب به راه ‏هاى سلامت رهنمون مى ‏شود و به توفيق خويش آنان را از تاريكيها به سوى روشنايى بيرون مى ‏برد و به راهى راست هدايتشان مى ‏كند. (مائده، آیه ۱۶)

بر همین اساس ولایت الهی در طول به عنوان مظهریت به رسول الله (ص) داده می شود تا ایشان مردمان را با تصرفات الهی و ولایی خویش به کمال برساند؛ چنان که خدا می فرماید: رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا ؛ پيامبرى كه آيات روشنگر خدا را بر شما تلاوت مى ‏كند تا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند از تاريكيها به سوى روشنايى بيرون برد و هر كس به خدا بگرود و كار شايسته كند او را در باغهايى كه از زير درختان آن جويبارها روان است درمى ‏آورد جاودانه در آن مى‏ مانند قطعا خدا روزى را براى او خوش كرده است. (طلاق، آیه ۱۱)

از نظر قرآن، ولایت الهی منصبی است که جز کسانی که دارای صلاحیت هستند، نمی توانند آن را تصاحب کنند. البته فرقی میان ولایت تکوینی یا تشریعی نیست و ولایت حکومت و حکم نیز در همین چارچوب ولایت تشریعی تنها برای صاحبان ولایت الهی و مظاهر آن اثبات می شود و دیگران حق ندارند در این مقام و منصب قرار گیرند؛ زیرا قرار گرفتن در این منصب یا قراردادن دیگران غیر از مظاهر الهی در این منصب به معنای عصیان و خروج از ولایت الهی است.

احراز منصب ولایت برای کسانی است که دارای صلاحیت باشند و به عنوان مظاهر الهی در این مقام قرار گیرند. البته ولایت والدین یا ولایت متقابل مومنان نیز مبتنی بر همین صلاحیت های تکوینی است؛ زیرا ولایت پدر برخاسته از مظهریت در خالقیت و ولایت متقابل مومنان بر خاسته از صلاحیت تشریعی آنان به سبب ایمان و اسلام است؛ به طوری که اگر نور ایمان و اسلام نباشد، هیچ کسی را بر کسی ولایت نیست.

ولایت اولیای خاص به شکل ولایت مطلقه برای مظاهری است که در امر مظهریت به تمام و کمال رسیده اند. از همین روست که ولایت تنها برای اولیای خاصی اثبات می شود؛ چنان که درباره ولایت امیرمومنان امام علی(ع) آمده است: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده‏ اند همان كسانى كه نماز برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى‏ دهند. (مائده، آیه ۵۵)

از نظر قرآن، هر کسی ولایت امیرمومنان امام علی(ع) را نپذیرد به خودش ضرر و زیان رسانیده است؛ زیرا ولایت الهی درنهایت هماره پیروز میدان است و مخالفان آن هستند که شکست می خورند و در نهایت ضرر می کند. خدا می فرماید: وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ ؛ و هر كس خدا و پيامبر او و كسانى را كه ايمان آورده‏ اند، ولىّ خود بداند پيروز است؛ چرا كه حزب خدا همان پيروزمندانند. (مائده، آیه ۵۶)

مخالفت مسلمانان با مظاهر ولایت الهی

با نگاهی به آیات قرآن و اسباب و شان نزول برخی از آن ها می توان دریافت که بسیاری از مسلمانان ولایت الهی را چنان که باید و شاید نپذیرفته و حتی با پیامبر(ص) مخالفت می ورزیدند و اطاعت اوامرش نداشتند. این امر درباره ولایت امیرمومنان امام علی(ع) تشدید می شود به طوری که مخالفان به صراحت از مخالفت خویش سخن می گویند و خواهان عذاب واقع می شوند.(معارج، آیه 1؛ روایات تفسیری)

گفته شده است که نعمان بن حرث پس از اعلان ولايت على (علیه السلام)از سوى پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله) ضمن اعتراض از خدا خواست در صورت حق بودن اين مسئله بر او سنگ ببارد. (الكشف و البيان، ثعلبى، ج 10، ص 35؛ مجمع‌البيان، ج 9 – 10، ص 530؛ شواهدالتنزيل، ج 2، ص 286)

به هر حال، پیامبر(ص) به سبب واکنش های منفی یاران و اصحاب خویش هماره ترس داشت که ایشان زیر بار ولایت الهی امیرمومنان امام علی(ع) نروند، چنان که خدا در این باره می فرماید: یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ اى پيامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده ابلاغ كن و اگر نكنى پيامش را نرسانده‏ اى و خدا تو را از گزند مردم نگاه مى دارد آرى خدا گروه كافران را هدايت نمى ‏كند. (مائده، آیه ۶۷؛ الكشف و البيان، ثعلبى، ج 4، ص 92؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 651 – 657 ؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 116 – 117)

این سخن از عصمت و نگه داشت پیامبر(ص) از واکنش ها پس از ابلاغ رسالت الهی درباره ولایت امیرمومنان (ع) مطرح می شود، معلوم است که تهدید حتی در قالب کشتن نیز ممکن است مد نظر مخالفان باشد. از همین آیه به دست می آید کسی که ولایت الهی را در مظاهر آن نپذیرد همان ابلیسی که خلافت الهی را در آدم(ع) نپذیرفته است، در جرگه کافران قرار می گیرند؛ یعنی کسی که ولایت یا خلافت الهی را در مظاهرش نپذیرد، در حقیقت ایمان نیاورده و کافر است. این کفر هر چند موجب نمی شود که از نظر فقهی با چنین اشخاصی به عنوان کافر مواجه باشیم، زیرا اسلام ظاهری حتی منافقان پذیرفته شده است، هم چنین اسلام ظاهری اینان مورد قبول است؛ اما اینان در حقیقت کافرانی بیش نیستند که لباس اسلام به تن کرده اند.

از نظر قرآن، کسی که تحت ولایت خدا و مظاهرش نباشد، تحت ولایت طاغوت است و قسم سومی برای آن متصور نیست؛ یعنی نوعی تقابل سلب و ایجاب میان ولایت الله و ولایت طاغوت برقرار است. از همین روست که لازم است تولی همراه با تبری باشد؛ یعنی کسی که معتقد به ولایت الله است، باید ولایت طاغوت را نفی کرده و از آن تبری جوید.

آموزه های وحیانی قرآن تاکید دارد که ولایت اولى الامر یعنی ولایت امیرمومنان امام علی(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) از ولایت خدا و رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) منفک نیست و کسی که ولایت ایشان را نپذیرد کافر نسبت به خدا و رسول الله (ص) است. خدا می فرماید: ا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را [نيز] اطاعت كنيد پس هر گاه در امرى اختلاف نظر يافتيد اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد آن را به خدا و پيامبرش عرضه بداريد. اين بهتر و نيك‏فرجام‏تر است .(نساء، آیه ۵۹)

درباره «اولى‌الامر» روايات فراوان از منابع شيعه داده شده است كه مقصود، على (علیه السلام) و ائمّه معصومين (علیهم السلام)است. (ر.ك: تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 497 – 507؛ ح 327 – 360 ) مفسّران اهل‌سنّت هر چند اين قول را پذيرا نيستند ولى بعضى از آنان لااقلّ گفته‌اند: «اولى الامرى كه مقرون با پيامبر (صلی الله علیه و آله)است اگر آن را بر معصوم (علیه السلام) حمل كنيم بهتر از آن است كه بر فاسق و فاجر حمل كني.

از نظر قرآن، کسی که حکومت و ولایت اولیای الهی را نپذیرد، ولایت طاغوت را پذیرفته است؛ خدا در قرآن می فرماید: أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا؛ آيا نديده‏ اى كسانى را كه مى ‏پندارند به آنچه به سوى تو نازل شده و به آنچه پيش از تو نازل گرديده ايمان آورده‏ اند با اين همه مى‏ خواهند داورى ميان خود را به سوى طاغوت ببرند با آنكه قطعا فرمان يافته‏ اند كه بدان كفر ورزند ولى شيطان مى‏ خواهد آنان را به گمراهى دورى دراندازد. (نساء، آیه ۶۰)

این آیه می فرماید پذیرش ولایت الهی و تولی نسبت به آن همراه با تبری از طاغوت از لوازم ایمان است و کسی که این گونه عمل نکند، در حقیقت کافر است.

با آن که خدا بارها ولایت الهی را در برابر ولایت طاغوت معرفی می کند و مسلمانان را بر حذر می دارد، اما بسیاری از مسلمانان ولایت الهی را کنار زده و خواسته و ناخواسته گرفتار ولایت طاغوت شدند و این گونه است که از مسیر حق و حقیقت دور شده و از نور به سوی ظلمت کشیده می شوند. گرفتارهای امروز مسلمانان ریشه در انتخاب نادرستی دارد که در صدر اسلام اتفاق افتاده است و تنها راه برای عبور از مشکلات کنونی جهان اسلام و بلکه جهان ، توبه و بازگشت به سوی مسیر ولایت الهی و مظاهر آن است. از همین روست که خدا و روایات متواتر بر این نکته تاکید دارد که جهان زمانی به صلح و عدالت باز می گردد که ولایت الهی امام زمان(عج) پذیرفته شود و مردم با توبه و بازگشت به راه حق و ولایت الهی از ولایت طاغوت خارج شوند تا در نور حقانیت آن زندگی خود را سامان دهند. بنابراین سخن از ولایت امیرمومنان امام علی(ع) و داستان غدیر یک داستان تاریخی نیست، بلکه یک گفتمان الهی اسلامی است که باید شناخت و در مسیر آن قرار گیرد. توبه امروز ما از انتخاب دیروز نسل های گذشته به معنای بازگشت به مسیر ولایت الهی و آمادگی برای ظهور منجی است که ولی الله است.