وقتی گناه کردیم چه کنیم؟

بسم الله الرحمن الرحیم

جز معصوم(ع) همه در خطر گناه هستند و انسان خواسته و ناخواسته، گناهان خرد و بزرگی را مرتکب می شود، و عذاب وجدان او را می آزارد و اجازه نمی دهد تا در آرامش باقی بماند. این اضطراب و تشویق گاه موجب می شود که انسان مسیر نادرست و غلطی را انتخاب کند و استمرار همان گناه یا ارتکاب گناهان دیگر بپردازد؛ چرا برخی دچار نومید و یاس شدیدی می شوند و گمان می کنند که همه راه ها بر او بسته شده است و چون آب از سرگذشت یک وجب یا چند وجب بیش تر از آن فرقی نمی کند و توفیری ندارد.

در حالی که همین نومیدی بزرگ ترین گناه در فرهنگ اسلامی است؛ چرا که راه توبه تا دم مرگ بر روی آدمی باز است و خداوند بارها فرموده اگر صدبار، بلکه بی نهایت توبه شکستی بازآی، که در توبه تا دم مرگ بر آدمی باز است و آب توبه آدمی را چنان می شوید که گویی هیچ گناهی مرتکب نشده است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا ضمن بیان چگونگی واکنشی آدمی در برابر گناه، راه های درست و صحیح برونرفت از گناه و دست یابی به طهارت روحی و آرامش روانی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

راه های رهایی از گناه و آثار آن

گناه دارای ابعاد و وجوهی چندی است. برخی از گناهان تنها در ارتباط با خداست؛ و آن زمانی است که انسان واجب عبادی چون نماز و روزه را ترک کند؛ ولی گاه گناه ارتباط با خلق پیدا می کند ؛ و آن زمانی است که انسان مرتکب خیانت در امانتی شود و یا تهمت و غیبتی را به دیگری بزند.

گناه هم چنین گاه از دسته گناهانی است که خداوند در آیات قرآنی بدان وعده عذاب اخروی داده و مرتکب آن را به ورود به دوزخ و زندگی ابدی در آن تهدید می کند. از این دسته گناه به عنوان گناهان کبیره یاد می شود و شهید آیت الله دستغیب در کتاب گناهان کبیره آن ها را معرفی کرده است. دسته ای دیگر از گناهان، به عنوان گناهان صغیره معرفی شده که البته اگر اصرار در آن انجام گیرد، به عنوان گناه کبیره خواهد بود.

انسان به طور فطری از گناه بیزار است؛ زیرا گناه اموری است که فطرت سالم انسانی از آن بیزار بوده و آن را زشت، پلید، نقص، ضد کمالی و بد می شمارد. البته برخی از گناهان از پیچیدگی خاصی برخوردار هستند و خداوند در مقام تشریع به بیان آن ها پرداخته است؛ اما بسیاری از گناهان را عقل و فطرت آدمی می شناسد و به طور طبیعی از آن ها بیزار است.

اما این که چرا انسان گرفتار گناه می شود، دلایلی درونی و بیرونی دارد که از جمله آن ها می توان به هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی اشاره کرد. این دو امر موجب می شود تا عقل نتواند در مقام تشخیص خوب و بد، یا زشت و زیبا یا پاک و ناپاک، به درستی عمل کند و یا به خطا و اشتباه می رود.

خداوند در آیاتی از جمله آیات 7 تا 10 سوره شمس بیان می کند که نفس آدمی به گونه ای است که قدرت تشخیص خوب و بد و زشت و زیبا را دارد؛ اما به سبب این که تحت تاثیر هواهای نفسانی یا وسوسه های ابلیسی و شیطانی قرار می گیرد، فطرت سلامت خودش را از دست می دهد و نور چراغ بینایی و تشخیص او یا کاهش می یابد و فتیله آن پایین می آید و یا این که کاملا دفن و دسیسه می شود. از این روست که به مردمان هشدار می دهد مواظب باشند تا هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی بر جان و روان آدمی مسلط و چیره نشود.

به نظر قرآن انسان می تواند با بهره گیری از فطرت سالم خود، حق و باطل، زشت و زیبا و خوب و بد را بشناسد و از باطل، زشت و بد پرهیز کند؛ چرا که عنصر تقوا در همه انسان نسبت به این امور وجود دارد و انسان به طور طبیعی از زشتی و بدی و باطل پرهیز می کند که همان تقوای انسانی است.

پس تنها راه رهایی از گناهان، بهره مندی از عنصر تقوایی است که در فطرت آدمی به شکل گریز از زشتی، بدی و پلیدی وجود دارد. این که در آیات قرآنی از تقوا و تزکیه به عنوان عناصر دست یابی به فلاح و رستگاری یاد می شود، از آن روست که تقوا و تزکیه اجازه نمی دهد تا انسان به زشتی و بدی که نقص است گرایش یابد و به جای آن به سوی خوبی و زیبایی می رود و خود را بدان ها می آراید و زمینه فعلیت یابی صفات خوب و فضایل اخلاقی نیک را در خود فراهم می آورد.

اما اگر انسان به هر دلیلی چون خطا و اشتباه و بی تقوایی و مانند آن گرفتار گناهی شود، چگونه می تواند از آثار دنیوی و اخروی گناه خود را حفظ کند و در امان ماند؟ خداوند در پاسخ به این پرسش، راهکارهای برونرفتی را بیان کرده که در این مقاله به مهم ترین و اصلی ترین آن ها اشاره می شود.

توبه، بازگشت به خدا و عدم بازگشت به گناه

از نظر قرآن گام نخست برای رهایی از آثار گناه و تاثیرات سوء آن در جان و جسم آدمی در دنیا و آخرت، توبه است. توبه از واژه عربی «توب» به معناى رجوع و بازگشت است.(معجم مقاييس‌اللغه، ج 1، ص 357، «توب») وقتی در آیات قرآنی و روایی از توبه بندگان سخن به میان می آید مراد از آن، بازگشت بنده از معصيت و خطا و پشيمانى از آن است؛ ولی وقتی سخن از توبه خداوند مطرح است مراد همان پذيرفتن توبه از بندگان است.(مجمع‌البيان، ج‌1‌-‌2، ص‌200؛ لسان‌العرب، ج‌2، ص‌61‌، «توب») درکابردهای عربی وقتی لفظ توبه به خدا نسبت داده شود، با حرف «على» به كار مى‌رود تا این معنای پذیرفتن توبه از آن فهمیده شود.

بر اساس آموزه های قرآنی، هر توبه بنده محفوف به دو توبه از خداوند است. به این معنا که نخست خداوند به بنده اش توجه می کند و او را نسبت به خطا و اشتباه و گناهش آگاه ساخته و مسیر بازگشت را به او می نماید و سپس بنده متاثر از این توبه الهی، به سوی خداوند بازگشت و توبه می کند و آن گاه در مرتبه سوم خداوند نیز دوباره به بنده توبه کارش نظر می کند و توبه اش را می پذیرد.

پس توبه بنده به معنای بازگشت به سوی خدا و پیشمانی از ارتکاب آن گناهی است که مرتکب شده است. البته اصل در توبه این است که انسان آگاه به خطا و گناه، بخواهد که در آینده دیگر آن گناه را مرتکب نشود؛ چرا که چنین توبه ای ، همان توبه کامل و راستین است؛ اما از آیات قرآنی به دست می آید که بنده اگر بارها گناه و توبه کند تا پیش از مرگ، توبه اش پذیرفته می شود ولی در هنگام احتضار دیگر توبه اش سودی برای او نخواهد داشت. (بقره، ایه 54؛ انعام، آیه 158) در گزارش های قرآنی آمده که فرعون بارها توبه کرده و با برداشته شدن عذاب از قومش دوباره مرتکب همان گناه یا گناهان دیگر می شود و در زمانی که در حالت احتضار بوده دوباره توبه می کند ولی توبه اش پذیرفته نمی شود و گرفتار عذاب برزخی می شود. (یونس، آیات 90 و 91)

خداوند به بندگانش فرصت می دهد تا پیش از احتضار مرگ و یا عذاب های استعجالی توبه کنند(نساء، ایه 18؛ زمر، ایات 53 و 55) اما وقتی مرگ فرا رسید یا عذاب استعجال آمد دیگر فرصت توبه برداشته می شود.(همان) چرا که در این زمان ها دیگر توبه و ایمان آوری سودی ندارد.(یونس، آیات 51 و 91)

پس اصل در توبه این است که بنده ضمن شناخت از گناه و بدی آن،‌ با خود عهد کند که دیگر آن را مرتکب نشود، ولی اگر به هر دلیلی چون سست ایمانی و مانند آن مرتکب گناه و تکرار آن شود، باز خداوند به او مهلت می دهد تا پیش از مرگ و زمان عذاب استعجال توبه کند. البته باید به این نکته توجه داشت که ارتکاب گناهان و به ویژه تکرار و اصرار بر آن، موجب سنگدلی و دفن شدن فطرت سالم و عقل و علم آدمی می شود و آدمی به سبب بی تقوایی،‌قدرت تشخیص خود را از دست می دهد و گاه امور را وارونه می ببیند و تحلیل می کند و بد و زشت برای او خوب و زیبا جلوه گری کرده و او را از انتخاب درست و نیز توبه باز می دارد و این گونه است که توفیق توبه از وی سلب می شود؛ چنان که دشمنان اهل بیت(ع) به ویژه جنایتکاران کربلا توفیق توبه نیافتند. از همین روست که خداوند در آیات 17 و 18 سوره نساء بر فوریت توبه از گناه تاکید می کند و پذيرش حتمى توبه را مشروط به تأخير نينداختن آن تا دم مرگ و احتضار از سوى گناهكاران می کند؛ زیرا در صورت تاخیر ممکن است که توفیق توبه فراهم نیاید و دل وارونه و سیاه علاقه ای به توبه نداشته باشد.

جبران خسارت های مالی مردم

البته برای توبه شرایطی است که از مهم ترین آن ها ایمان به خدا و توبه پذیری اوست.(اعراف، ایه 153؛ مریم، ایه 60؛ طه، آیه 82؛ فرقان، ایه 70) کسی که به خدا و توبه پذیری ایشان برای رهایی از گناه و آثار دنیوی و اخروی آن نداشته باشد، نمی تواند به سوی خداوند بازگردد و مسیر راست را برگزیند و انتخاب کند.

از دیگر شرایط مهم توبه بنده آن است که به اصلاح اموری بپردازد که با گناه آن را به فساد کشانده است. این مساله به ویژه در امور مالی و دنیوی و مرتبط با خلق مهم تر است؛ زیرا تا انسان به اصلاح و جبران خسارت هایی که به دیگران وارد کرده نشود، نمی توان توبه او را کامل و واقعی دانست. از این روست که خداوند در آیاتی از جمله 160 سوره بقره، 89 سوره آل عمران و 16 و 164 سوره نساء از اصلاح رفتار و اعمال بنده به عنوان شرايط قبولى توبه یاد می کند. پس توبه کار می بایست به جبران خسارت های مالی و غیر مالی بپردازد که در حق دیگران مرتکب شده است؛ چرا که حق الناس می بایست ادا شود تا توبه پذیرفته شود.

حلالیت طلبی در حقوق مردم و حق الناس

در برخی از گناهان چون غیبت و تهمت که با آبرو و عرض افراد جامعه مرتبط است، می بایست حلالیت طلبی صورت گیرد. به این معنا که رضایت و حلالیت به دست آید و از شخصی که در پشت سرش غیبت شده ، حلالیت طلبید و عذر و پوزش خواست.

البته در برخی از گناهان نمی توان این مسیر را به گونه ای پیمود که مشکلاتی نداشته باشد؛ چرا که در برخی از موارد خود حلالیت طلبی اگر با بیان جزئیات همراه شود خود مانعی جدی و مشکل ساز خواهد بود و گاه حتی بر دشمنی و کدورت می افزاید. در این موارد بهتر است که حلالیت طلبی کلی باشد. هم چنین در امور مالی اگر مبلغ معلوم نیست بهتر است که مصالحه انجام گیرد.

خداوند در آیات 38 و 39 سوره مائده در بیان شرط پذيرش توبه سارق و دزد می فرماید که این امر با اصلاح امر یعنی تأمين خسارتهاى ناشى از دزدى امکان پذیر است؛ اما در صورت توبه دزد قبل از كشف سرقت و دستگيرى وى، حدّ سرقت از او ساقط می شود. از امام باقر يا امام صادق(عليهما السلام) درباره دزدى كه پيش از دستگيرى و اطّلاع بر سرقت، توبه كند و اصلاح شود نقل شده كه حدّ بر او جارى نمى‌شود. (الكافى، ج‌7، ص‌250، ح‌1)

درباره رباخواری نیز آمده است که اگر رباخواران توبه کنند مالكيّت آنان نسبت به اصل سرمايه خويش درست خواهد بود ولی در مالی ربوی مالک نیستند و باید به صاحب آن بازگردانند.( بقره، آیات ‌278‌و‌279)

در برخی از موارد برای اصلاح امری که با گناه فساد یافته است، ممکن است این اصلاح با فساد بیشتری همراه شود، که در این صورت می بایست راهی را برگزید که چنین مفسده ای بزرگ تر به همراه نداشته باشد.

باید دانست که نیازی نیست که در حق الله برای رسیدن به توبه و قبولی آن ، گناهکار در نزد دیگران از جمله قاضی اقرار کند تا حدودی چون حد زنا و لواط و مانند آن جاری شود، بلکه اگر شخص توبه واقعی کند و در نزد خداوند اقرار به گناه نماید کافی است.(اعراف، ایه 23؛ توبه، آیه 102؛ نمل، ایه 44؛ قصص، ایه 16) این در حالی است که برخی گمان می کنند که توبه از گناهان کبیره ای چون قتل و زنا و لواط و شرابخواری تنها با اجرای حدود و تعزیرات و اقرار در نزد قاضی یا دیگری امکان پذیر است، ‌در حالی که نه تنها چنین نیست، بلکه می بایست از این گونه اقرار پرهیز کرد؛ زیرا در حق الله نیازی است که دیگری آگاه شود ؛ بلکه توبه واقعی به درگاه خداوند و اصلاح رفتار و اخلاص در حق الله کافی است.

خداوند در آیه 16 سوره نساء‌ به صراحت می فرماید که زنان و مردان زناكار در صورت توبه و اصلاح خود، کیفر نخواهد شد.

تحلل و حلالیت خواهی از خدا

گاه دست انسان از حلالیت طلبی و اصلاح امر دور یا بسته است. در این صورت می توان از خداوند برای رهایی از آثار گناه بهره برد و از خداوند حلالیت و تحلل طلبید.

در دعای روز دوشنبه راهکاری برای برونرفت از برخی از موارد سخت که امکان اصلاح شخصی فساد و جبران خسارت های مادی و معنوی وجود ندارد و انسان احساس می کند که بدون جبران خسارت های مادی و معنوی که بر اساس گناه پدید آمده نمی توان توبه کرد، بیان شده که بسیار آموزنده و راهگشاست: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَغْفِرُكَ لِكُلِّ نَذْرٍ نَذَرْتُهُ وَ كُلِّ وَعْدٍ وَعَدْتُهُ وَ كُلِّ عَهْدٍ عَاهَدْتُهُ ثُمَّ لَمْ أَفِ بِهِ وَ أَسْأَلُكَ فِي مَظَالِمِ عِبَادِكَ عِنْدِي فَأَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عَبِيدِكَ أَوْ أَمَةٍ مِنْ إِمَائِكَ كَانَتْ لَهُ قِبَلِي مَظْلِمَةٌ ظَلَمْتُهَا إِيَّاهُ فِي نَفْسِهِ أَوْ فِي عِرْضِهِ أَوْ فِي مَالِهِ أَوْ فِي أَهْلِهِ وَ وَلَدِهِ أَوْ غِيبَةٌ اغْتَبْتُهُ بِهَا أَوْ تَحَامُلٌ عَلَيْهِ بِمَيْلٍ أَوْ هَوًى أَوْ أَنَفَةٍ أَوْ حَمِيَّةٍ أَوْ رِيَاءٍ أَوْ عَصَبِيَّةٍ غَائِبا كَانَ أَوْ شَاهِدا وَ حَيّا كَانَ أَوْ مَيِّتا فَقَصُرَتْ يَدِي وَ ضَاقَ وُسْعِي عَنْ رَدِّهَا إِلَيْهِ وَ التَّحَلُّلِ مِنْهُ؛ است،خدايا!از تو آمرزش میطلبم براى هر نذرى كه كردم و هر وعده‏اى كه دادم و هر پيمانى كه بستم سپس به آن وفا نكردم و اداى حقوق بندگانت را كه بر عهده دارم از تو درخواست میكنم،پس هر بنده‏اى از بندگانت و هر كنيزى از كنيزانت كه او را نزد من حقىّ پايمال شده‏ باشد كه در آن به جان يا آبرو يا مال،يا خانواده‏اش يا فرزندش ستم روا داشته‏ام يا غيبتى از او كرده‏ام يا بر اثر ميل خود يا خواهش دل يا تكبّر يا غضب يا خودنمايى يا تعصّب بر او يارى نهاده‏ام،اين بنده يا كنيزت غايب‏ باشد يا حاضر،زنده باشد يا مرده،و دستم كوتاه شده و وسعم نمیرسد از پرداخت آن حق يا طلب‏ حلاليت از او.(مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، دعای روز دوشنبه)

دراین فقره از دعا و نیایش به خوبی مشکلاتی که بر اساس ترک برخی از واجبات و انجام برخی از محرمات برای شخص گناهکار پدید آمده، بیان شده و از خداوند خواسته شده که در مقام وکالت او را یاری رساند و جبران مافات نموده و او را از آثار گناه حفظ نماید.

به هر حال، اسلام دین سهله و سمحه است و با آسان گیری و گذشت می کوشد تا مردم در مسیر اصلاحی قرار گیرند. از این روست که در توبه همواره باز و آب توبه برای پاک شدن از هر گناهی فراهم است. پس اگر توانستیم جبران خسارت مادی و معنوی کنیم انجام می دهیم و اصلاح امور فسادی که از گناه پدید آمده صورت می گیرد و اگر نشد به خداوند واگذار می کنیم و با اخلاص به درگاه او توبه می کنیم تا جبران نماید. به هر حال با نگاهی به آموزه های قرآنی به سادگی می توان مسیر درست و راست را در زندگی آموخت و بی آن که خود را بدبخت تر از گذشته کنیم در مسیر اصلاح گام برداریم و فسادها را جبران نماییم.