وفا به عهد در عمل اجتماعی و سیاسی

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از مهم ترین فضایل انسانی وفا به عهد است. انسان وقتی عهد و پیمانی می بندد و تعهداتی را می پذیرد باید بدان وفا کند. بسیاری از مردم تعهداتی را به عهده می گیرند، ولی هزار وعده خوبان یکی وفا نشود. این گونه «سلب اعتماد اجتماعی» به عنوان نخستین بازتاب و برآیند این تخلف در جامعه خودنمایی می کند. نویسنده در این مطلب به بازتاب های وفا و عدم وفا به عهد در حوزه عمل اجتماعی و سیاسی بر اساس آموزه های وحیانی اسلام پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

وفا به عهد ، مسئولیت اخلاقی و شرعی

عهد در لغت، به معنای حفظ و نگهدارى چيزى و اهتمام و مراعات آن در همه احوال است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 591، «عهد») در فارسی عهد را پیمان می گویند که به معنای میثاق و به گردن گرفتن امری یا چیزی و ملتزم شدن به امری است.

در آموزه های قرآنی از عهد خدا سخن به میان آمده است. عهد خدا به سه معنا گفته شده است: 1. گاهى همان معنای ارتکازی در عقل انسان است؛ 2. گاهى به معنای همه آن چیزی است که در آموزه های وحیانی قرآن و سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، خداوند ما را به آن امر و یا نهی کرده است؛ 3. گاهى دیگر به معناى تعهداتى است كه ما بندگان خود را ملتزم به انجام دادن آن دانسته، در حالی كه در اصل شرع واجب نيست، مثل نذری که واجب نیست ولی انسان خود را ملتزم و متعهد به انجام آن می دهیم.( همان، ص 592، «عهد».)

امین الاسلام طبرسی می نویسد: به باور دانشوران همه آنچه را كه خدا از راه فرمان بر انسان واجب ساخته، و يا از راه نهى و هشدار، تحريم فرموده است، همه آنها عهد و پيمان به حساب مى‏آيد. افزون بر آنها، گاه انسان به وسيله عهد و يا نذر و يا ديگر راه‏ها، چيزى را به عنوان عهد بر خود واجب مى‏سازد كه رعايت همه اينها لازم است.(مجمع البیان، ذیل آیه 34 سوره اسراء)

در آموزه های قرآنی افزون بر واژه «عهد»، از واژه هایى چون «أيمان»، «عقد» و «ميثاق» و مشتقات آن بیان این مفهوم سود برده شده است.

انسان هر گاه با دیگری عهد و پیمان بست به حکم فطرت انسانی و اخلاق الهی و نیز احکام شریعت اسلام باید به آن تعهدات وفا کند. خداوند می فرماید: وَأَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُولاً؛ و به پيمان خويش وفا كنيد، كه از پيمان پرسيده خواهد شد.(اسراء، آیه 34)

پس وفا به عهد یک حکم شرعی و واجب است و انسان باید پاسخ گویی عهدی باشد که می بندد، به طوری که پیمان شکنی امری زشت از نظر اخلاقی و گناهی از نظر شریعت اسلامی است.

البته عهد شکنی نسبت به عهدی که با خداوند و یا خداوند با انسان بسته سنگین تر و سخت تر است. خداوند در باره عهدشکنی نسبت به پیمان و عهد الله هشدار داده و می فرماید: وَأَوْفُواْ بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ؛ و به پيمانم وفا كنيد، تا به پيمانتان وفا كنم، و تنها از من بترسيد.(بقره، آیه 40)

از نظر قرآن وفا به عهد به معنای مراقبت بر تقوای الهی است. خداوند می فرماید: مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ؛ هر كه به پيمان و عهد خود وفا كند، و پرهيزگارى نمايد، بى‏ترديد خداوند، پرهيزگاران را دوست دارد.(آل عمران، آیه 76)

وفا به عهد در حوزه عمل اجتماعی و سیاسی

بر اساس آموزه های قرآنی عهد را می توان به دو دسته اصلی: 1. عهد مردم با خدا و عهد خدا با مردم؛ 2. عهد مردم با مردم تقسیم کرد. البته عهد خدا با مردم نیز ارتباط تنگاتنگی با مردم دارد؛ زیرا آموزه های وحیانی و عهدهای الهی همه در راستای کمک به انسان و مردمان و رسیدن به جایگاه قرب الهی و متاله و ربانی شدن و دست یابی به مقام خلافت الهی است.

از نظر قرآن انسان به طور طبیعی دارای تعهداتی است که نمی تواند هرگز آن ها را نایده گیرد. تعهداتی که انسان در قالب عهدالله دارد شامل فطرت توحیدگرانه، دستورهای شرعی، پذیرش رسالت و ولایت خاتم(ص) و اهل بیت(ع) و تعهدات روز الست و مانند آن هاست.(نگاه کنید: مجمع البیان، ذیل آیه 27 سوره بقره)

انسان در برابر خدا متعهد و ملتزم است تا بر اساس فطرت و اخلاق الهامی و احکام وحیانی شرعی عمل کند. هر گونه تخلف از آن موجب می شود تا به عنوان پیمان شکن در پیشگاه خداوند مسئول و پاسخ گو باشد و مجازات و کیفری متناسب با عهد و پیمان شکنی ببیند.

البته انسان ها گاه خود را در قالب عقود و نذور متعهد و ملتزم به اموری می کنند که باید نسبت به آن ها نیز وفا کنند و از هر گونه نقض و عهد شکنی اجتناب کنند.(مائده، آیه 2)

خداوند در آیاتی از جمله آیات 12 تا 15 سوره احزاب از گروهی به عنوان منافق سخن می گوید که بر خلاف تعهدات خود عمل می کنند. آنان با آن که متعهد شده اند تا در برابر دشمنان بیایستند و از شهر مدینه در قالب جهاد و دفاع نظامی حمایت کنند، به این پیمان خویش وفا نکرده و نقض عهد نمودند. پیامبر(ص) نیز می فرماید: ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ فَهُوَ مُنافِقٌ وَ اِن صامَ وَ صَلّى وَحَجَّ وَ اعتَمَرَ و َقالَ «اِنّى مُسلِمٌ» مَن اِذا حَدَّثَ كَذِبَ وَ اِذا وَعَدَ اَخلَفَ وَ اِذَا ائتُمِنَ خانَ؛ سه چيز است كه در هر كس باشد منافق است اگر چه روزه دارد و نماز بخواند و حج و عمره كند و بگويد من مسلمانم، كسى كه هنگام سخن گفتن دروغ بگويد و وقتى كه وعده دهد تخلف نمايد و چون امانت بگيرد، خيانت نمايد. (نهج الفصاحه ص422 ، ح 1280)

هم چنین همین گروه و جریان اعتقادی – سیاسی و اجتماعی در مدینه با آن که متعهد و ملتزم به پرداخت صدقات و زکوات شدند، اما با آن که از نظر ثروت و دارایی کمبودی نداشتند، نقض عهد کرده و پیمان شکنی نمودند.(توبه، آیات 75 و 76)

البته این نقض عهد کردن خاص گروه های اجتماعی درونی نیست، بلکه حتی در حوزه عمل سیاسی بین المللی نیز دشمنانی از جنس مشرکان با آن که متعهد به صلح شده بودند، بر خلاف مفاد پیمان عمل کرده و به نقض عهد ، به مفاد صلح نامه عمل نکردند.(توبه، آیات 1 تا 13)

انسان گاهی متعهد می شود تا کاری را انجام دهد با آن که کسی از او نخواسته است، اما خود به دلایل شخصی یا اجتماعی خود را ملتزم و متعهد به آن می کند، ولی در مقام عمل خلاف آن رفتار می کند و نقض عهد می نماید. خداوند در آیاتی از قرآن از جمله در آیات 63 تا 66 و نیز آیه 80 سوره یوسف از عهد و پيمان فرزندان يعقوب با وى، براى مراقبت از برادر خود و بازگرداندن او نزد پدر سخن به میان می آورد که ایشان بر خلاف تعهدات عمل کرده و نقض عهد نموده اند. در حقیقت کسی که تعهدی می سپارد باید بدان وفا کند و نباید خود را در موقعیتی قرار دهد که ناتوان از انجام تعهدات است و یا اصلا ورود به این میدان نکرده و تعهدی را نسپارد که ناتوان است و یا نمی خواهد بدان عمل کند.

انسان اگر بخواهد وفا به عهد کند باید عزم جدی بر آن داشته باشد و با تردید در کاری وارد نشود و تعهد و التزامی به دیگری نسپارد (طه، آیه 115)، مگر آن که در شرایطی قرار گیرد که عاجز و ناتوان از انجام تعهدات باشد و به قول معروف عذر شرعی و عقلی و عقلایی داشته باشد.(یوسف، آیه 66)

امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید : لا تَعِدَنَّ عِدَةً لاتَثِقُ مِن نَفسِكَ بِانجازِها؛ وعده اى نده كه از وفاى به آن اطمينان ندارى.(تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص253 ، ح5316)

امام صادق(ع) نیز می فرماید: لا تَعِدَنَّ أخاكَ وَعداً لَيسَ في يَدِكَ وَفاؤُهُ؛ به برادرت وعده ‏اى مده كه وفاى به آن در توان تو نباشد.(بحارالأنوار، بیروت ج 75 ، ص 250 ؛ تحف العقول ص367)

آثار و برکات وفای به عهد

چنان که گفته شد وفای به عهد و پیمان یک اصل اخلاقی و شرعی است. خداوند به صراحت در آیه 1 سوره مائده و 34 سوره اسراء بر حکم وجوب تعهدات نسبت به دیگری سخن به میان آورده است. از نظر قرآن، پیمان شکنی حرام و گناه است(نحل، آیات 91 و 92) و انسان حتی باید نسبت به تعهداتی که به دشمنان و کافران می سپارد وفا دار باشد و نقض عهد نکند.(انفال، آیه 72) انسان باید به قول و قراری که می گذارد عمل کند و ملتزم به تعهداتی باشد که به عهده گرفته است. پیامبر(ص) می فرماید: ثَلاثٌ لَيسَ لاَحَدِ النّاسِ فيهِ رُخصَةٌ: بِرُّ الوالِدَينِ مُسلِما كانَ اَؤ كافِرا وَ الوَفاءُ بِالعَهدِ لِمُسلِمٍ اَو كافِرا وُ الاَمانَةُ اِلى مُسلِمٍ كانَ اَؤ كافِرا؛ سه چيز است كه ترك آن براى هيچ كس جايز نيست: نيكى به پدر و مادر مسلمان باشند يا كافر، وفاى به عهد با مسلمان يا كافر و اداى امانت به مسلمان يا كافر.( نهج الفصاحه ص416 ،ح 1264 )

امام حسین(ع) می فرماید: المَسؤولُ حُرّ حَتی یَعِد ، وَ مُستَرِقُ المَسئولِ حَتی یَنجَز؛ انسان تا وعده نداده ، آزاد است . اما وقتی وعده میدهد زیر بار مسؤولیت میرود، و تا به وعده اش عمل نکند رها نخواهد شد.(بحار الانوار، بیروت، ج75، ص113)

امیرمومنان امام علی(ع) نیز می فرماید: لَيسَ مِن فَرائِضِ اللّه شَىءٌ اَلنّاسُ اَشَدُّ عَلَيهِ اجتِماعا مَعَ تَفَرُّقِ اَهوائِهِم وَ تَشَتُّتِ آرائِهِم مِن تَعظيمِ الوَفاءِ بِالعُهودِ؛ هيچ يك از فرائض الهى همانند وفاى به عهد نيست كه مردم با همه خواسته هاى گوناگون و ديدگاه هاى مختلف، بيشتر بر آن اتّفاق نظر داشته باشند.(نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 53 ،ص442) پس از نظر جامعه وفا به عهد یک اصل انسانی و متفق علیه است و کسی در لزوم وفا به عهد تردیدی ندارد و توده های مردم پیمان شکن را ناخوش داشته و نسبت به او هیچ اعتبار و ارزشی قایل نمی شوند.

امام سجاد(ع) برآیند همه آموزه های شرایع اسلامی از آدم(ع) تا خاتم(ص) را چنین تبیین می کند: قُلتُ لِعَلِىّ بنِ الحُسَينِ عليه السلام : اَخبِرنى بِجَميعِ شَرايِعِ الدّينِ قالَ عليه السلام : قَولُ الحَقِّ وَالحُكمُ بِالعَدلِ وَالوَفاءُ بِالعَهدِ؛ به امام سجّاد عليه السلام عرض كردم: مرا از تمام دستورهاى دين آگاه كنيد امام عليه السلام فرمودند: حقگويى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد. (خصال، صدوق، ص 113 ، ح90)

از نظر امام صادق(ع) جامعه قرآنی و اسلامی زمانی شکل می گیرد که همگی به اموری مهم چون وفا به عهد عمل کند؛ زیرا این امور است که جامعه را به سمت خیر و صلاح می برد. ایشان می فرماید: فَهَلُمَّ اَيُّهَا النّاسُ اِلَى التَّعاوُنِ عَلى طاعَةِ اللّه عَزَّوَ جَلَّ وَ القيامِ بِعَدلِهِ وَ الوَفاءِ بِعَهدِهِ وَ الانصافِ لَهُ فى جَميعِ حَقِّهِ فَاِنَّهُ لَيسَ العِبادُ اِلى شَىءٍ اَحوَجَ مِنهُم اِلَى التَّناصُحِ فى ذلِكَ وَ حُسنِ التَّعاوُنِ عَلَيهِ ؛ اى مردم! بيايید يكديگر را بر اطاعت خدا يارى كنيد و عدالتش را بپاداريد و به عهدش (در عبوديت او و ترك طاعت شيطان) وفا كنيد و در تمامى حقوق الهى منصفانه رفتار كنيد، زيرا كه بندگان خدا به چيزى نيازمندتر از اين نيستند كه در اين امور يكديگر را نصيحت و خوب يارى كنند.(كافى، الاسلامیه، ج 8 ، ص 354، ح 550)

اگر مردم چنین رفتاری را در پیش گیرند و مسئولانه با عهد برخورد کنند، آثار و برکاتی دارد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مقام متقین: کسی که اهل وفا به عهد باشد می تواند به مقام متقین برسد؛ زیرا تقوا و پرهیزگاری همان مراقبت نسبت به تعهداتی است که می سپارد.(بقره، آیه 177)
2. مقام صدقین: کسی صادق و راستگو است که به تعهدات خود عمل کند. (بقره، آیه 177)
3. نیک فرجامی: نيك فرجامى، ثمره وفاى به عهد انسان است.(رعد، آیات 21 و 22)
4. رستگاری: دستيابى به رستگارى، در گرو پايبندى به عهد و پيمان خويش است.(مومنون، آیات 1 و 8)
5. وفاى به عهد با تقواپيشگى، زمينه جلب محبّت خداوند است.(بقره، آیه 40)
6. پاداش الهی: وفاى به عهد، موجب برخوردارى از پاداش الهى است.(نحل، آیه 95؛ مومنون، آیات 8 تا 11؛ معارج ، آیات 32 و 35)
7. قرب مقام به پیامبر(ص): از آثار پای بندی به تعهدات و پیمان، نزدیکی و قرب مقامی به پیامبر(ص) است. آن حضرت خود می فرماید: اَقرَبُكُم غَدا مِنّى فِى المَوقِفِ اَصدَقُكُم لِلحَديثِ وَاَدَّاكُم لِلاَمانَةِ وَاوفاكُم بِالعَهدِ وَاَحسَنُكُم خُلقا وَ اَقرَبُكُم مِن النّاسِ؛ نزديك ترين شما به من در قيامت، راستگوترين، امانتدارترين، وفادارترين به عهد، خوش اخلاق ترين و نزديك ترين شما به مردم است.(امالی، طوسی، ص229 ؛ بحارالأنوار، بیروت، ج72، ص94، ح12)
8. بهره مندی از مواهب ایمان: اگر کسی اهل وفا به عهد باشد، از مواهب ایمان برخوردار خواهد بود. پیامبر(ص) می فرماید: مَن عامَلَ النّاسَ فَلَم يَظلِمهُم وَحَدَّثَهُم فَلَم يَكذِبهُم وَ وَعَدَهُم فَلَم يَخلفهُم فَهُوَ مِمَّن كَمُلَت مُرُوَّتُهُ وَظَهَرَت عَدالَتُهُ وَوَجَبَت اُخُوَّتُهُ وَ حَرُمَت غيبَتُهُ؛ هر كس در معاشرت با مردم به آنان ظلم نكند، دروغ نگويد، خلف وعده ننمايد، جوانمرديش كامل، عدالتش آشكار، برادرى با او واجب و غيبتش حرام است.(عیون اخبار الرضا ج2 ، ص30 ؛ نهج الفصاحه ص725 ، ح2762)
9. بهشت : پیامبر(ص) می فرماید: اِضمَنوا لى سِتّا مِن اَنفُسِكُم اَضمَن لَكُمُ الجَنَّةَ اُصدُقُوا اِذا حَدَّثتُم وَأوفُوا اِذا وَعَدتُم وَاَدُّوا اِذا ائتُمِنتُم وَاحفَظوا فُروجَكُم وَغُضّوا اَبصارَكُم وَ كُفّوا اَيديَكُم؛ شش چيز را براى من ضمانت كنيد تا من بهشت را براى شما ضمانت كنم، راستى در گفتار، وفاى به عهد، بر گرداندن امانت، پاكدامنى، چشم بستن از گناه و نگه داشتن دست (از غير حلال).(نهج الفصاحه ص216 ، ح 321)
10. برترین پایان و خاتمه: امام سجاد(ع) می فرماید: خَيرُ مَفاتيحِ الاُمورِ الصِّدقُ وَ خَيرُ خَواتيمِهَا الوَفاءُ؛ بهترين شروع كارها صداقت و راستگويى و بهترين پايان آنها وفا است. ( بحارالأنوار، بیروت ج 75، ص 161 ؛ نزهة الناظر و تنبيه الخاطر ، ص 93 ،ح21)

زمینه ها و بسترهای وفا به پیمان

هر کسی اهل وفا به عهد و پیمان نیست و در شرایطی که قدرت و توانمندی او افزایش یابد و یا شرایط را به نفع خود بیابد بی آن که مواخذه ای را متوجه خود بداند ممکن است نقض پیمان و عهد کند. تنها کسانی به پیمان های خود در هر شرایطی عمل می کنند که از نظر اعتقادی و رفتاری خودساخته و اهل تقوا و اخلاق و شریعت باشند. در ایات و روایات به بسترها و زمینه های وفای به عهد پیمان اشاره شده است. برخی از آن ها عبارتند از:

1. تقوای الهی: رعايت تقوا، ضامن اجراى عهد و پيمانهاى الهى است.(مائده، آیه 7)
2. توجه به بازخواست الهی: توجّه دادن خداوند به مورد سؤال قرار گرفتن انسان در قبال تعهّدات خويش، زمينه ساز پايبندى بيشتر به آن است.(اسراء، آیه 34؛ احزاب، آیه 15)
3. توجّه به پاداش الهى : توجّه به پاداش الهى، زمينه وفاى به عهد انسان است.(نحل، آیات 95 و 96)
4. توجّه به مشيّت الهى : توجّه به مشيّت الهى، تضمينى براى اجراى تعهّدات انسان است.(کهف، آیات 65 تا 69)
5. توجه به زوال دنیا و نعمت های آن: توجّه به زوال پذيرى مطامع دنيايى، زمينه اى براى وفاى به عهد انسان است. (نحل، آیات 95 و 96)
6. توجه به نظارت الهی: توجّه به نظارت دايمى خداوند، زمينه پايبندى به عهدها و پيمانها است.(نساء، ایه 33؛ یوسف، آیه 66) از این آیه به دست می آید که نقش نظارت در تحقق عهد و پای بندی به آن بسیار موثر است. بنابراین برای دست یابی به اهداف اجتماعی و سیاسی در حوزه تعهداتی که افراد به عناوینی چون نمایندگی می سپارند باید نقش نظارتی پررنگ تر از همه باشد تا افراد وعده و قول و قرار و عهد بیهوده ندهند و نتوانند نقض عهد کرده و شانه از مسئولیت خالی کنند.
7. ایمان به قیامت و حساب و کتاب آن: هر کسی به قیامت و پاسخ گویی نسبت به اعمال خود ایمان داشته باشد، اهل وفا به عهد خواهد بود. پیامبر(ص) می فرماید: مَن كانَ يُؤمِنُ بِاللّه وَاليَومِ الآخِر فَليَفِ اِذا وَعَدَ؛ هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، هرگاه وعده مى دهد بايد وفا كند.(كافى، الاسلامیه، ج2، ص364، ح2)

آثار و آسیب های پیمان شکنی

در آموزه های وحیانی اسلام نسبت به پیمان شکنی هشدار داده و آثار و آسیب هایی برای آن بر شمرده اند که از جمله آن ها عبارتند از:

1. زیان به خود: از نظر اسلام کسی که وفا به عهد نمی کند، اول از همه خودش آسیب می بیند. پیامبر(ص) می فرماید: ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ فَهِىَ راجِعَةٌ عَلى صاحِبِها: اَلبَغىُ وَالمَكرُ وَ النَّكثُ؛ سه خصلت است كه در هر كس باشد (آثارش) به خود او بر مى گردد: ظلم كردن، فريب دادن و تخلّف از وعده.(نهج الفصاحه ص422، ح 1281)
2. نفرت خدا و خلق: امام علی(ع) به پیمان شکنان هشدار می دهد و می فرماید که پیمان شکنی موجب نفرت نزد خدا و خلق می شود: وَ إيّاكَ … اَن تَعِدَهُم فَتُتبِعَ مَوعِدَكَ بِخُلفِكَ… الخُلفَ يوجبُ المَقتَ عِندَ اللّه وَ النّاسِ؛ بپرهيز از خلف وعده كه آن موجب نفرت خدا و مردم از تو مى شود.( نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 53 ،ص444)
3. سلب اعتماد: امام علی(ع) می فرماید: لا تَعتَمِد عَلى مَوَدَّةِ مَن لا يوفِى بِعَهدِهِ؛ به دوستى كه به عهد خود وفا نمى كند اعتماد نكن.(تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص418 ، ح9562)

به هر حال، انسان نباید تعهدات و التزاماتی را به عهده گیرد که از عهده آن بر نمی آید. وعده های دروغ دادن یا تعهدات و التزاماتی که یا ناتوان است یا نسبت به آن نادان، می تواند مسئولیت هایی را موجب شود که پاسخ گویی از آن ها در دنیا و آخرت شدنی نباشد. کسانی که به عنوان نماینده و یا هر عنوانی دیگر خود را ملتزم می کنند باید بدانند که باید در پیشگاه خدا و خلق پاسخ گو باشند و در صورت تخلف نفرت خدا و خلق را به جان بخرند.