وعده، موتور حرکت و تربیت

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان موجودی دارای اراده و اختیار است. همین اراده است که حق انتخاب را به وی بخشیده است و می تواند در دو راهی های سرنوشت ساز،‌ هر آن چه را خواهد انتخاب نماید.

البته خداوند انسان را به گونه ای آفریده است که عامل درونی فطرت و عقل او را به سمت خیر و کمال هدایت و رهنمون می سازد؛ اما دو عامل حضور در جهان ماده و تقویت دلبستگی های مادی نفس در کنار وسوسه های بیرونی دشمنان شیطانی، موجب شده است تا گاه در انتخاب به خطا و اشتباه رود یا حقیقت کمال و مصداق آن بر او مشتبه شود.

از آن جایی که خداوند آفرینش را به هدف رسیدن هر موجودی به کمال بایسته و شایسته اش آفریده و در مقام ربوبیت ظهور کرده تا هر موجودی را پروردگاری کرده و در مقام تربیت و ربوبیت آنها را به کمال برساند، به اشکال گوناگون هدایت تکوینی و تشریعی آنها را به عهده گرفته است.

انسان به سبب ویژگی خاص خود، نیازمند مشوق ها و محرک های تربیتی است تا در هنگام انتخاب، انتخاب درستی داشته باشد. وعده های الهی همین مشوق ها و محرک های تربیتی است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی در مقام بیان فلسفه و هدف وعده های الهی بر آمده است. با هم این مطلب را از نظر می گذارنیم.

وعده، مشوق های تربیتی

تربیت به معنای پرورش در راستای کمالات و رشد، یکی از مهم ترین ویژگی های الهی است. خداوند یکی از اهداف آفرینش را ظهور خود در مقام ربوبیت قرار داده است تا آن چه را آفریده در یک فرآیندی به کمال بایسته و شایسته ایشان برساند. این گونه است که به آفریدگاری و خالقیت بسنده نکرده است و در مقام ربوبیت و پروردگاری ظهور کرده است.

در همه آیات قرآنی نقش ربوبیت الهی پررنگ است؛ زیرا آفرینش الهی دارای فلسفه و هدف است و بیهوده چیزی را نیافریده است. همین هدف مندی آفرینش عامل ظهور خداوندی در مقام ربوبیت است. از این رو، خداوند در مقام ربوبیت، هدایت آفریده ها را در اشکال گوناگون از جمله تکوینی و تشریعی به عهده گرفته است.

از آن جایی که خداوند اراده کرده تا انسان را دارای اراده قرار دهد تا این گونه بتواند در مقام خلافت الهی قرار گیرد، هدایت خاص و ویژه ای را برای انسان در نظر گرفته است که از آن به هدایت تشریعی یاد می شود. بنابراین، انسان موجودی است که افزون بر هدایت تکوینی از هدایت تشریعی برخوردار می باشد و خود می تواند دو مسیر متضاد و متقابل را انتخاب و اختیار کرده و به هر سمتی که بخواهد برود.

اما از آن جایی که خداوند چنین خواسته است تا انسان مسیر کمالات و رشد را به درستی و تمام و کمال بپیماید، مشوق هایی تربیتی برای او قرار داده است. این مشوق ها در اشکال گوناگون از جمله وعده بروز و ظهور کرده است.

در حقیقت وعده های الهی مشوق های تربیتی خداوند است تا انسان انگیزه حرکت های کمالی را به دست آورد و در میدان انتخاب یکی از دو مسیر متقابل، مسیر رشدی را برگزیند و در آن مسیر حرکت نماید.

از آیات قرآنی به صراحت این معنا روشن می شود که فلسفه وعده های الهی، تشویق انسان جهت انتخاب درست کمالی است. بر همین اساس می توان وعیدهای الهی یعنی وعده های شر را تبیین کرد؛ زیرا خداوند با این وعیدها بر آن است تا انسان در هنگام انتخاب پیامدهای هر یک از انتخاب های درست و غلط خود را بشناسد.

به سخن دیگر، بشارت ها و انذارهای الهی، تبیین روشنی از پیامدهای انتخابی انسان است. اگر انسان انتخاب درستی داشته باشد،‌ نتیجه آن انتخاب را در ظهور و بروز وعده های خیر خواهد یافت؛‌ و اگر انتخاب نادرستی داشته باشد، وعیدهای الهی که از آن انذار داده شده، تحقق خواهد یافت و گریبانگیر شخص می شود.

خداوند وعده ها و وعیدهای خویش را برخاسته از مقام ربوبیت خود می داند؛ زیرا خداوند بر آن است تا هر آفریده ای را تحت ربوبیت و پروردگاری خویش تربیت کرده و به کمال بایسته و شایسته ایشان برساند.

وعده به معنای تحقق امر خیری در آینده و وعید به معنای تحقق شری در آینده بر اساس عملکرد شخص می باشد. بر این اساس، خداوند در مقام ربوبیت و تربیت انسان ها، به پیامدهای عملکردهای متقابل و متضاد اشاره می کند و با روشنگری از آن پیامدها بر آن است تا انسان راه راست را برگزیند و در مسیر رشد و کمال قرار گیرد.

اصولا هدایت های وحیانی، فرستادن پیامبران و نزول کتب آسمانی و آیات وحیانی، از آن روست که خداوند در مقام ربوبیت بر آن شده تا انسان ها را به سمت کمالات و رشد هدایت و رهنمون سازد. در این میان از همه ابزارهای تشویق و ترغیب نیز بهره گرفته است. این گونه است که از پیامدهای رفتارهای شر انذار می دهد و نسبت به پیامدهای رفتارهای خیر بشارت و مژده می دهد تا انسان در هنگام انتخاب،‌ خیر را بر شر بر گزیند و مسیر کمالی را انتخاب کند.(آل عمران، آیه 194؛ اعراف، آیه 44؛ اسراء، آیه 108؛ طه، ایه 86؛ فرقان ، آیه 16)

در میان وعده های الهی برخی از برجستگی ویژه ای برخوردار می باشند؛ زیرا جهت گیری اصلی و نهایی را تبیین می نمایند. به عنوان نمونه می توان به وعده خلافت اشاره کرد که هدف و فلسفه حضور انسان در جهان ماده و دنیا را روشن می کند.

هم چنین می توان به وعده پیروزی نهایی حق علیه باطل و خلافت مومنان صالح بر زمین اشاره کرد. خداوند در آیه 55 سوره نور به مومنان وعده می دهد که در صورت تمکین دین مرضی الهی و پای بندی به ایمان و عمل صالح، در امنیت کاملی قرار گرفته و حکومت جهانی از آن ایشان خواهد بود به گونه ای که مومنان در کمال صلح و صفا می توانند به عبادت خداوندی ادامه و راه کمالات و رشد را بپیمایند.

وعده های دیگر چون وعده بهشت برای صالحان و وعید دوزخ برای کافران و فاسقان و منافقان و مشرکان، از دیگر وعده ها و وعیدهایی است که به عنوان انگیزه سازی و تشویق و ترغیب و یا اجتناب از برخی از اعمال و رفتار بیان شده است.

وعده های الهی وعده های تخلف ناپذیر است و خداوند وعده ای که می دهد هرگز در آن تخلف نمی کند. از این روست که خداوند هر گونه شک و تردید در وعده های خویش را روا نمی داند.(یونس، آیه 55 ؛ قصص ، آیه 13؛ روم، آیه 6)

البته بر اساس برخی از روایات این معنا ثابت است که خداوند نسبت به وعده های خیر هرگز تخلف نخواهد کرد، ولی نسبت به وعید از این اختیار برخوردار می باشد که بدان عمل نکند؛ زیرا از مقام رحمت رحمانی خداوند به دور نیست که از برخی از وعیدها در گذرد. این معنا را می توان حتی از برخی از آیات قرانی نیز به دست آورد.(مائده، آیه 118)

خداوند به صراحت در آیات 66 و 67 سوره انعام بیان می دارد که وعده های الهی از جمله آن هایی که در قران بیان شده است، در دنیا و اخرت ظهور خواهد یافت و مردمان حقانیت آن را خواهند دید.

به هر حال، وعده های الهی مشوق های قوی تربیتی است تا موتور حرکت انسان را به سوی کمالات روشن نماید و ایشان را در مسیر درست کمالی قرار دهد.

مصادیق و مواردی از وعده های الهی

در آیات قرآنی وعده و وعیدهای بسیاری وارد شده است که می توان بیش از 70 وعده را در این آیات شناسایی کرد.

مهم ترین وعده الهی به انسان این است که اگر در مسیر شدن های کمالی گام بردارد و با پیروی از عقل و دین،‌ اسما و صفات الهی سرشته در ذات خویش را فعلیت بخشد و متاله شود، می تواند از مقام خلافت الهی بهره مند شود و در مقام ربوبیت در آید و مظهر رب شود.

این خلافت به شکل حکومت جهانی مومنان در آخرالزمان از جمله وعده های الهی است. البته می بایست میان دو خلافت تفاوت وفرقی قایل شد؛ زیرا خلافت الهی به معنای مظهریت در ربوبیت بر همه هستی است و خلافت بر زمین برای مومنان در آخرالزمان به معنای خلافت خاص است. خداوند در آیات بسیاری به سرانجام حضور انسان ها در زمین اشاره کرده و پیروزی حق علیه باطل را وعده داده و گفته است که در نهایت این مومنان و اهل حق هستند که بر کافران و مشرکان پیروز شده و حکومت جهانی را برای خود رقم می زنند. بنابراین یکی از وعده های اکید الهی به مومنان صالح و نیکوکار، خلافت و جانشینی خدا در زمین و ایجاد حکومت جهانی عادل است. (قصص، ایه 5؛ نور ،‌آیه 55)

همین وعده مهم ترین انگیزه برای مومنان برای اصلاح کارها و اقدامات اصلی برای دست گرفتن حکومت و خلافت در جهان است. در حقیقت اگر خداوند چنین اراده کرده است که در یک فرآیند و پروسه ای حکومت زمین را در اختیار مومنان صالح وعادل قرار دهد؛ هم چنین مومنان می بایست به عنوان یک پروژه و طرح برای رسیدن به این حکومت برنامه ریزی داشته باشند و آن را راهبرد اصلی خود دانسته و برنامه ها، سیاست ها و خط مشی های زندگی خود را بر اساس آن سامان دهند. این همان معنای درست انتظار است که خداوند از مومنان خواسته است.

به سخن دیگر، اگر پروسه طبیعی و نهایی حکومت مومنان بر زمین است، همین می بایست برای مومنان به عنوان یک پروژه و برنامه مورد توجه قرار گیرد و مومنان منتظر این حکومت،‌خود را برای ساخت و ایجاد چنین حکومتی آماده کنند؛ چرا که جامعه جهانی آخرالزمانی نیازمند انسان های مومن و صالح است که حکومت را در اختیار می گیرد و جهان را عادلانه و بر اساس اصول کمالی و هنجاری مدیریت می کند.

از جمله این وعده های می توان به وعده آرامش و امنیت در دنیا و آخرت برای مومنان اشاره کرد. خداوند در آیه 55 سوره نور به مومنان دارای عمل صالح وعده می دهد که ترس و اضطراب ایشان را به امنیت و آرامش تبدیل می کند و یا در آیات 101 و 103 سوره انبیاء به مومنان وعده می دهد که در قیامت از آرامش و امنیت برخوردار خواهند شد و از آتش خشم و دوزخ الهی در امان خواهند ماند.

از جمله وعده های الهی که ارتباط تنگاتنگی با انتخاب و اعمال انسان دارد، آسانی در زندگی و کارهاست. خداوند به انفاق کنندگان و متقین این وعده را می دهد که در صورت انفاق گری و تقواپیشگی، زندگی بر ایشان آسان می شود و کارها از سخت و دشواری بیرون می آید.(لیل، آیات 5 و 7)

انسان های مومنان به سبب کارهای صالح و نیک خویش، زمینه را برای آینده ای آسان در دنیا و آخرت فراهم می آورند و خداوند به ایشان وعده می دهد که اگر این گونه باشند در امور زندگی خود در دنیا از سختی رهایی می یابند و کارها و امور برایشان سهل و اسان می شود (طلاق، ایه 7) و در آخرت نیز از یک حسابرسی آسان بهره مند خواهند شد.(انشقاق ، ایات 7 و 8)

خداوند به کسانی که گناه و خطایی کرده و از آن پشیمان شده و توبه و استغفار می کنند، وعده آمرزش و مغفرت می دهد. این وعده موجب می شود تا انسان هرگز نومید نشود و همواره امیدوار باشد که از خطا و گناه وی چشم پوشی می شود و می تواند از راه کژ و نادرست بازگردد و به اصلاح امور خویش بپردازد. شاید یکی از مهم ترین مشوق های تربیتی و عوامل تربیت و اصلاح انسان، همین وعده آمرزش از گناهان و خطاها در صورت توبه و استغفار باشد؛ زیرا اگر کسی امید به توبه و بازگشت و آمرزش نداشته باشد، هرگز به اصلاح خطا و گناه خویش اقدام نمی کند بلکه به تشدید و افزایش گناه و خطا خواهد پرداخت؛ زیرا در صورت نومیدی بر این باور است که آب چو از سر گذشت، چه یک من چه صد من.

به هر حال، یکی از مهم ترین مشوق ها و محرک های اصلاح و تربیت، آمرزش از خطا و گناه است که خداوند این وعده را بارها در آیات قرآنی به انسان های خطاکار و گناهکار داده است و از ایشان خواسته است تا با توبه و بازگشت به اصلاح امور بپردازند و مسیر کمالی را دوباره از سر گیرند.(اعراف، ایات 150 تا 153؛ مائده ،‌آیه 9 ؛‌ فتح،‌ آیه 29 ؛‌ بقره، ‌آیه 58)

خداوند در آیه 65 سوره مائده به صراحت وعده حتمی می دهد که از همه گناهان می گذرد در صورتی که شخص توبه کرده و راه درست را انتخاب و در پیش گیرد.

قبولی توبه از صالحان(احقاف، آیات 15 و 16)، شاکران(همان)، اهل تسلیم (همان) از جمله وعده های حتمی و قطعی الهی است.

از جمله مهم ترین وعده های الهی،‌می توان به مساله شفاعت اشاره کرد. خداوند به پیامبرش وعده داده است تا ایشان از مقام شفاعت بهره مند شود و تا جایی که او می خواهد و رضایت و خشنودی وی جلب می شود، از هر کسی شفاعت نماید.(ضحی، آیه 5 و نیز تفسر فرات کوفی، ص 571 و بحارالانوار، ج 8، ص 57، حدیث 72)

شفاعت نیز مانند وعده آمرزش و مغفرت در پی استغفار و توبه، از مهم ترین عوامل اصلاح و تربیت است؛ زیرا کسی که امید شفاعت داشته باشد، می کوشد به گونه ای رفتار کند تا رضایت شفاعت کننده را جلب نماید. از این رو، شفاعت انگیزه اصلاح و خودسازی را برای شخص موجب می شود و شخص به امید دریافت شفاعت گام های برای اصلاح و جلب محبوبیت خود در نزد شفاعت کننده برمی دارد.

وعده خداوند به مومنان نسبت به حیات جاودان اخروی و بهره مندی از مواهب بی پایان و زندگی در بوستان های بهشتی با نهرهای روان (بقره ،‌آیه 25؛ نساء، آیات 57 و 122)، خانه های زیبا و پاک (توبه، آیه 72) و زنان بهشتی و غلمان های جوان و زیبا و مانند آن(سوره واقعه ، سوره رحمن و مانند آن) از جمله مشوق های الهی برای انسان در جهت حرکت به سوی کمالات است.

از دیگر وعده های الهی می توان به برپایی قیامت(آل عمران، آیات 9 و 25)، قبولی اعمال نیک (احقاف، آیات 15 و 16)، بهره مندی از غنایم جنگی(فتح، آیه 20)، فرار کافران اهل کتاب در مواجه به مومنان(آل عمران، ایات 110 و 111؛ فتح ، آیه 22)، بهره مندی از عطایای بیش تر به نیکوکاران(بقره، آیات 54 و 58؛ اعراف، آیات 159 و 161)، داوری میان مومنان و کافران در قیامت(نمل، آیات 78 و 79)، رضایت و رضوان خداوند از مومنان(توبه، آیات 20 و 21؛ توبه، آیه 72)،رسوایی در قیامت(قلم، آیه 15 و 16)، وعده سلامت به مقتین در بهشت(حجر،‌آیات 45 و 46)، حشر انسان در قیامت(یس، آیات 51 و 52 ؛‌کهف، آیه 47 و 48)، تکفیر گناهان(مائده، آیه 12)،‌تعلیم قرآن و حفظ و نگه داری آن برای پیامبر(اعلی، آیه 6)، حاکمیت مومنان(نور، آیه 55 و قصص، ایه 5) اعطای برکت (هود،آیه 48) ، امداد الهی به مومنان(آل عمران، آیه 125 و انفال، آیه 9) اشاره کرد.

این وعده ها برای این است که انسان ها با امید به زندگی بهتر، برتر و جاودانه حرکت کنند و کارهای خوب و نیک را انجام دهند. کسی که امید به زندگی بهتر در سایه آرامش و اسایش جاودانه داشته باشد، گام های بزرگی را برای شدن بر می دارد. در حقیقت وعده های الهی بهترین مشوق برای اصلاح و انجام های کارهای نیک مبتنی بر عقل و دین و بهترین موتور حرکت و امیدبخش باری انسان می باشد. از این روست که خداوند وعده های بسیاری را می دهد و برخی از آنها را حتی در دنیا تحقق می بخشد تا امید در دل ها هم چنان زنده باشد،‌در حالی که فشارهای درونی و بیرونی برای گمراهی و دوری از عقل و دین بسیار شدید است. اگر این وعده های الهی نبود، بسیاری از مردم تحت فشار وسوسه های بیرونی و خواسته های نفسانی از راه به در می رفتند.