وظایف و حقوق مادر فرزندی

بسم الله الرحمن الرحیم

زن و مرد با توجه به نقش هایی که در زندگی به طور طبیعی یا اعتباری ایفا می کنند، دارای عناوین خاصی هستند که این عناوین دارای بار نیز حقوقی است. از این روست که افزون بر عنوان جنسیتی مرد و زن بودن، هر فرد انسانی می تواند عناوین متعددی را داشته باشد که مقتضی تکالیف و حقوقی به سبب همین عناوین است. شخص مذکر در عین این که مرد است ممکن است، پدر، فرزند، همسر، رییس، پزشک، معلم و مانند آن ها باشد؛ چنان که زنی ممکن است همسر، مادر، فرزند، معلم، رییس یا خانه دار و مانند آن ها باشد. هر یک از این عناوین اقتضائات و لوازمی دارد که تعیین کننده تکالیف وی در برابر دیگران، و هم چنین حقوقی به نفع وی به سبب وجود هر یک از این عناوین است.

قرآن نیز به این عناوین حتی اعتباری که تنظیم کننده روابط انسانی در دنیا است، عنایت و توجه خاصی داشته است. از این روست که در آیات قرآنی به عنوان مادر نیز پرداخته شده و حقوق و تکالیفی را برای آنان بیان کرده است.

حقوق مادر از نظر قرآن

از نظر قرآن، مادر کسی است که فرزندی را پس تحمل سختی ها و مشکلات بسیار به دنیا می آورد و او را با شیره جان خویش در طول دست کم سی ماه پرورش می دهد. خدا می فرماید: وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ ؛ و انسان را نسبت به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم. مادرش با تحمل رنج به او باردار شد؛ و با تحمل رنج او را به دنيا آورد؛ و باربرداشتن و از شيرگرفتن او سى ماه است تا آنگاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‏ گويد: پروردگارا بر دلم بيفكن تا نعمتى را كه به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته اى سپاس گويم؛ و كار شايسته‏ اى انجام دهم كه آن را خوش دارى؛ و فرزندانم را برايم شايسته گردان! در حقيقت من به درگاه تو توبه آوردم؛ و من از فرمان‏پذيرانم.(احقاف، آیه 15)

البته باید توجه داشت که از نظر قرآن، مادر واقعی و حقیقی همان کسی است که بچه را به دنیا می آورد و مادر رضاعی یا دیگران در جایگاه مادر حقیقی نمی نشینند هر چند حقوقی و قوانین برای آنان نیز در اسلام وضع شده است. (مجادله، آیه 2 ؛ نساء، آیه 23)

به هر حال، زنی با این خصوصیات، عنوان مادر بر او صدق می کند؛ چنین زنی دارای حقوقی است که در آیات قرآنی بیان شده است. این حقوق بخشی باید از سوی فرزندان تامین شود، و بخشی دیگر از سوی دیگران چون شوهر یا دیگرانی که خدا برای آنان تکالیفی نسبت به مادران قرار داده باید تامین شود. از جمله این حقوق می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. احترام به مادر: بر فرزند است تا مادر را تکریم کند و احترام بگذارد. حرمت های او را نگه دارد و متعرض حریم قدسی مادر نشود و کاری نکند که حرمت شکنی باشد. از جمله مصادیق تکریم و احترام به مادر آن است که فرزند از تحمیل خواسته‌هاى خویش به مادر پرهیز کند(مریم، آیات 31 و 32) و از گفتن هر سخن یا رفتارآزاردهنده حتی در قالب «اف» که نماد رنج و خستگی از انجام مسئولیت و تکلیف و کاری است، اجتناب کرده وهیچ بی حرمتی روا ندارد.(اسراء، آیات 23 و 24) پس باید فرزند با اخلاص تمام و نیت صادق، با صلاح پیشگی کامل، مراعات مادر کرده و به وظایف فرزندی در قبال مادر بپردازد تا این گونه هم به وظیفه خویش عمل کرده باشد و هم از آمرزش و مغفرت الهی بهره مند شود.(اسراء، آیات 23 تا 25) بر اساس آیات قرآنی، هر گونه بی حرمتی و آزار مادر به معنای گناه تلقی می شود که باید از آن توبه کند.(همان)
2. احسان به مادر: احسان به معنای نیکی کردن دارای دو مرتبه اساسی احسان عفو و احسان اکرام است؛ احسان عفو به معنای نادیده گرفتن هر گونه خطا و اشتباه مادر نسبت به خویش است که مرتبه نخست احسان نسبت به والدین از جمله مادر است؛ مرتبه دوم احسان به این است که شخص از حقوق خویش برای مادر بگذرد و حق خویش را ایثارکند در حالی خود نیازمند به آن چیز است؛ یعنی فرزند با آن که نیاز شدید و ضروری به چیزی دارد(حشر، آیه 9؛ انسان، آیه 8)، ولی برای رضایت مادر آن را به وی می دهد و ایثارگری می کند. از نظر قرآن، احسان به دو شکل عفو و اکرام، حتی نسبت به مادر مشرک در مسایل دنیوی لازم و ضروری است؛ چه رسد برای مادر مومن و مسلمان.(لقمان، آیات 14 و 15؛ احقاف، آیات 15 و 16؛ اسراء، آیات 23 و 24؛ عنکبوت، آیه 8؛ مریم، آیات 32 و 34) قرآن برای کسانی که به این وظیفه در برابر مادر عمل می کنند، مژده پاداش هایی از جمله بهشت(احقاف، آیات 15 و 16)، قبولی و پذیرش اعمال نیک (همان)، جلب محبت الهی(نساء، آیه 36)، سلامت و امنیت(مریم، آیات 13 تا 15)، قرار گرفتن در مقام صالحین(اسراء، آیات 24 و 25) و مانند آن ها می شود. کسانی به این وظیفه در قبال مادر عمل می کنند که توجه به قیامت و معاد و حسابرسی آن داشته و اهل شکر در قبال کارهای نیک دیگران است؛ زیرا مادر در طول سی ماه بیش ترین رنج و سختی در حد مرگ را تحمل می کند تا فرزند رشد کرده و صحیح و سالم به دنیا آید.(لقمان، آیه 14؛ احقاف، آیه 15)
3. اطاعت از مادر: از نظر قرآن، فرزند به اطاعت از پدر و مادر کافر و مشرک خویش، جز در صورت مخالف بودن فرمان آنان با فرمان خداوند موظف است و نباید تخلف کند و از اطاعت سرباز زند.(عنکبوت، آیه 8؛ لقمان، آیات 14 و 15) پس عدم جواز اطاعت از مادر، تنها در صورتی است که مادر فرزند خویش را وادار به شرک و بی دینی کند؛ اما در غیر امور دینی بر فرزند است تا از مادر خویش اطاعت کند. از نظر قرآن، توجّه به بازگشت انسانها به سوى خداوند و حسابرسى او در قیامت، مهم ترین عامل در اطاعت فرزند از مادر است؛ به سخن دیگر، اطاعت مطلق و کامل تنها از سوی کسانی است که ایمان به خدا و قیامت و حسابرسی آن دارند؛ و دیگران یا اطاعت نمی کنند یا کم تر اطاعت کرده و از زیر بار مسئولیت و تکلیف شانه خالی می کنند.(همان)
4. اجتناب از آزار و اذیت: فرزند باید از هر گونه اذیت و آزار زبانی و رفتاری نسبت به مادر اجتناب کند و حتی «اف» به هنگام خستگی به ویژه زمان پیری مادر به وی نگوید و نشان ندهد که از انجام کارهایش خسته و درمانده شده است.(اسراء، آیه 23) از نظر قرآن، اذیت و آزار مادر حرام و گناهی بزرگ نیازمند توبه و استغفار است.(اسراء، آیات 24 و 25) هم چنین افراد گستاخ در برابر دعوت به معاد از جانب پدر و مادر، محکوم به عذاب حتمى الهى هستند؛ زیرا خلاف توحید و دعوت توحیدی آنان عمل و رفتار کرده اند.(احقاف، آیات 17 و 18) چنین کسانی گرفتار خسران و زیان ابدی هستند.(همان)
5. ارث مادر: فرزند می بایست پس از فوت پدر در گام نخست، حق و حقوق مادر را از ترکه و ارث مشخص و پرداخت کند. به ویژه اگر مهریه باشد آن را مقدم دارد؛ زیرا از جمله دیون است که پیش از تقسیم ارث باید دیون متوفی ادا شود.(نساء، آیه 11)
6. ازدواج مادر: از حقوق مادر این است که پس از طلاق یا مرگ شوهر بتواند ازدواج کند و فرزند نمی تواند او را از این حق الهی محروم کند. هم چنین باید توجه داشت که هر گونه ازدواج فرزند با مادر حرام است چنان که در برخی از آیین های بدوی این عمل انجام می شده است.(نساء، آیه 23؛ احزاب، آیه 6) هم چنین مردی اگر با دختری ازدواج کند حتی اگر دخول انجام نشده باشد، آن مادر زن بر او حرام می شود و نمی تواند با وی ازدواج کند؛ اما اگر با مادر ازدواج و دخولی انجام نشده باشد، می تواند با دختر آن زن ازدواج کند.
7. استغفار برای مادر: از حقوق مادر آن است که فرزند برای مادر دعا و استغفار کند؛ و این گونه احسان را در حق مادر تمام نماید.(ابراهیم، آیات 35 و 41)
8. انفاق: از وظایف فرزندی نسبت به مادر آن است که نفقات و هزینه های او را در حد شان و شئونات و توان و استطاعت خویش تامین کند و در هنگام انفاق مادر را بر دیگران مقدم بدارد.(بقره، آیه 215)
9. حرمت اهانت: هر گونه اهانت و بی احترامی نسبت به مادر حرام و گناه است و فرزند باید از آن اجتناب کرده و در صورت اهانت استغفار و توبه کند.(اسراء، آیه 23؛ احقاف، آیات 17 و18)
10. تواضع: از حقوق مادر آن است که فرزند در برابرش تواضع و فروتنی داشته باشد. این تواضع و فروتنی در پیری مادر بیش تر لازم و ضروری است.(اسراء، آیات 23 و 24)
11. استقبال و پیشواز: فرزند باید هماره به استقبال و پیشواز مادر در خانه و بیرون برود و او را این گونه تکریم نماید و احترام ویژه گذارد.(یوسف، آیات 93 و 99)
12. آغوش کشیدن: فرزند بهتر است که در هنگام استقبال از مادر محبت خویش را با آغوش کشیدن او ابزار کند.(همان)
13. صله رحم: از دیگر حقوق مادر، صله رحم است و فرزند باید هماره به انواع گوناگون این پیوند را حفظ کند و با ترحم و رحمت خاص با مادر دیدار کرده و مراعات حال او را بکند.(اسراء، آیات 23 و 24؛ کهف، آیه 81)
14. تشکر: فرزند باید نسبت به مادر خویش شاکر و سپاسگزار باشد. خداوند، در آیات قرآنی انسانها را به سپاسگزارى و تشکّر از پدر و مادر فرا می خواند؛ زیرا تحمّل سختیهاى مادر در ایام باردارى و شیردهى، مقتضى تشکّر و سپاسگزارى از سوى فرزند است؛ و کسانی به این فراخوان پاسخ مثبت می دهند که ازقیامت و حسابرسی آن می ترسند.(لقمان، آیه 14)
15. حق حضانت: مادر، داراى حق اولویّت در حضانت و شیردهى کودک خویش، حتّى در دوران جدایى و طلاق از همسر خویش است.(بقره، آیه 233؛ طلاق، آیه 6) از نظر قرآن اگر برای کودک دایه گرفته می شود، باید حقوق مادر به طور کامل پرداخت شود؛ زیرا پرداخت آن شرط جواز دایه گرفتن براى کودک است(همان)؛ زیرا ممكن است مقصود از «اذا سلّمتم» پرداخت اجرت به مادر باشد؛ يعنى آنگاه كه حقوق مادر را پرداختيد، سراغ دايه رويد. (مجمع‌البيان، ج 1 – 2، ص 588)
16. حق خلوتگاه: مادر دارای حق خلوتگاهی خاص و حریم خصوصی است تا با شوهر و همسرش خلوت کند و در این ساعت فرزندان به خلوتگاه آمد و شد نداشته باشند. (نور، آیه 58)
17. زمان خلوت: از حقوق مادر داشتن زمانی برای خلوت با شوهر و همسر خویش است که در این ساعت فرزند حق آمد و شد به خلوتگاه و حریم خصوصی آنان را ندارد. زمان های خلوت عبارتند از پیش از طلوع فجر، وقت استراحت نیمروزى و پس از نماز عشا.(همان)
18. حریم خاص: از این آیات به دست می آید که مادر دارای حریم خاص است که باید از سوی فرزندان مراعات شود.(همان)
19. خوشرفتاری: فرزند نسبت به مادر حتی مشرک خویش باید خوش رفتار باشد و از هر گونه بدرفتاری پرهیز و اجتناب کند.(لقمان، آیه 15)
20. خوشخویی و گشاده رویی: لازم است تا فرزند نسبت به مادر خویش خوشخو و گشاده رو باشد و از هر گونه ترشرویی و بدخلقی اجتناب نماید.(همان)
21. دعا و نیایش: از حقوق مادر آن است که فرزند برایش دعا و نیایش کند؛ زیرا مادر شایسته دعای خاص فرزند است. از سوی دیگر از نظر قرآن دعا و طلب رحمت براى پدر و مادر، از مصادیق احسان به آنها است که باید انجام شود.(اسراء، آیات 23 و 24)
22. فراهم آوری آسایش و آرامش: فرزند موظف است تا برای مادر خویش وسایل آرامش و آسایش را فراهم آورد و آنان را برای بهره مندی از آنها دعوت کند و به نزد خویش بخواند.(یوسف، آیه 99)
23. دلداری: در شرایط اضطراب و اضطرار بر فرزند است تا به دلداری از مادر بپردازد و او را آرام کند و اضطراب را از وی بزداید.(مریم، آیات 23 تا 33؛ قصص، آیه 7)
24. دفاع : از حقوق مادر دفاع از وی در هر شکل و زمانی است؛ چنان که حضرت عیسی(ع) از مادر خویش در برابر تهمت و افترا به دفاع پرداخت.(همان) این وظیفه زمانی که مادر در کنار او زندگی می کند دوچندان می شود.(اسراء، آیات 23 و 24) البته دفاع از مادر نباید بر خلاف عدالت باشد؛ زیرا انسان باید هماره عدالت به ویژه عدالت قسطی را حتی علیه خویش و والدین یعنی پدر و مادر اقامه کند و قوامین بالقسط باشد.(نساء، آیه 135)
25. مشورت: از حقوق مادری آن است که در امور فرزند با وی مشورت شود و بر اساس مشاوره با او کارهای فرزند انجام شود.(طلاق، آیه 6)
26. نگه داری مادر: بر فرزند است تا در دوره کهنسالی و پیری از مادر خویش نگه داری کند.(اسراء، آیه 23)
27. شکر گزاری از سوی مادر: شایسته است که فرزند از سوی مادر خویش شکرگزار نعمت هایی باشد که خدا به مادرش ارزانی داشته است.(احقاف، آیه 15)
28. کفالت: از نظر قرآن بهترین کفیل برای فرزند خود مادر است. بنابراین، حتی در صورت طلاق سعی شود تا مادر حضانت و کفالت فرزند و شیردهی او را به عهده گیرد و حق و حقوق ایشان نیز ادا شود.(طه، آیه 40؛ قصص، آیات 10 تا 12)

ویژگی های مادر نمونه

از نظر قرآن، مادر باید دارای خصوصیاتی باشد تا بتواند به عنوان مادر بهترین نقش و تاثیر مثبت را در زندگی فرزند به جا گذارد. از جمله مهم ترین ویژگی های یک مادر نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پاکدامنی: مادر باید پاکدامن باشد و از حیا و عفت برخوردار تا بتواند فرزندانی شایسته به دنیا آورده و پرورش دهد، نه این که اهل بغی و زنا و فحشاء باشد.(مریم، آیات 27 و 28)
2. دعا و استغاثه مادر: مادر بهتر است که اهل دعا و نیایش باشد و حتی برای هدایت فرزند از گمراهی دعا و استغاثه کند ؛ زیرا دعای والدین در حق فرزندان مستجاب است.(احقاف، آیه 17) از نظر قرآن بهترین زمان برای دعا و استغاثه مادر زمان بارداری است که از خدا برای داشتن فرزند صالح و شایسته دعا کند و از او چنین فرزندی را بخواهد.(اعراف، آیه 169؛ احقاف، آیه 15) بر اساس آیات قرآنی، دعاى پدر و مادر تأثیر مثبت و سازنده ، در حق فرزندان آنان دارد.(فرقان، آیه 74)
3. اضطراب: از دیگر خصوصیات مادر نیک و خوب آن است که هماره دلنگران فرزند باشد و مشفقانه از ترس و نگرانی برای فرزندان تلاش کند؛ چنان که مادر حضرت موسی(ع) هماره دلنگران وضعیت فرزند خویش بود.(قصص، آیه 10) البته از نظر قرآن، برخی از خوف و ترس های مادر چون ترس از گرسنگی خویش یا احتمال آن در آینده نادرست است و نمی تواند مجوزی برای سقط جنین باشد.(انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 31) دلواپسی و نگرانی مادر نسبت به فرزند از نشانه های علاقه شدید مادر فرزندی است.(احقاف، آیه 17؛ قصص، آیه 13)
4. ایمان: مادر مومن بهترین مادری است که فرزند از آن برخوردار است. مادر خوب و صالح از سوی خدا مورد توجه و عنایت قرار می گیرد و شرایط سخت و بحرانی را به کمک خدا از سر می گذارند.(قصص، آیه 10) چنین مادری نه تنها فرزند را بر اساس توحید پرورش می دهد بلکه در صورت شرک آوری فرزند تلاش می کند تا او را به توحید فراخواند و برای هدایت وی دعا و نیایش کند.(احقاف، آیه 17)
5. حمایت : از دیگر ویژگی های مادر خوب آن است که مانند مرغ مادر فرزند را از گرما و سرما و آسیب و تهدیدهای گوناگون حفظ کند ، در حالی که خود گرفتار انواع و اقسام آسیب ها و تهدیدها است؛ از همین روست که خدا واژه «جناح الذل من الرحمه» را به کار برده که ویژه مرغ مادر در دفاع و حمایت از فرزند است.(اسراء، آیات 23 و 24)
6. حجاب: مادر خوب آن است که حجاب را مراعات کند و حتی در نزد فرزند از لباس هایی استفاده نکند که زیبنده جز برای شوهر نیست. (نور، آیه 31)
7. سرور و شادی باطنی: مادر باید از داشتن فرزند مسرور باشد و آن را چشم روشنی خود بداند تا این گونه از مادر بودن خویش لذت برد و فرزندی سالم تربیت کند.(قصص، آیه 13؛ طه، آیه 40؛ فرقان، آیه 74)
8. شیردهی: مادر نیک و خوب مادری است که حضانت کودک خویش را به عهده گیرد و خود عهده دار شیردهی باشد مگر آن که ضرورت اقتضا کند که مسئولیت به دیگری سپرده شود؛ زیرا از نظر قرآن مصالح کودک آن است که مادر شیردهی او را به او گیرد و به او ضرری نرساند.(بقره، آیه 233) امام صادق (علیه السلام) فرمود: سزاوار نيست براى وارث پدر به مادر نوزاد ضرر برساند. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 228، ح 886) شکی نیست که یکی از مصادیق ضرر به كودك، خود دارى از شير دادن به او است. (مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 587) امام صادق (علیه السلام) فرمود: زن بادار مطلقه نسبت به شير دادن نوزاد خويش از ديگران سزاوارتر است، زيرا خداوند فرموده است: «لاتضار والدة بولدها…» (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 227، ح 884) از نظر قرآن، شیردهی نه تنها بیانگر علقه مادرانه است، بلکه موجب افزایش پیوندی است که از محکم‌ترین پیوندهاى موجود میان انسانها است(حج، آیه 2؛ عبس، آیه 35)؛ زیرا ترس و حول قيامت، چنان شديد و ترسناك است كه مادر، بچّه شيرخوارش را فراموش مى‌كند، يعنى شدّت ترس این گونه موجب می شود که حتی استوارترین پیوندهای میان انسان ها که همان پیوند مادر و فرزند است گسیخته شود.
9. مسئولیت مادر: مادر باید مسئولیت پذیر باشد و برای مصالح فرزند کوشش و تلاش کند.(بقره، آیه 233)
10. پاک گفتاری: مادر باید پاک گفتار و استوارگو باشد تا این گونه سلامت فکری و رفتاری فرزند تضمین شود.(نساء، آیه 9)
11. مهربانی و رحمت: از ویژگی های مادر خوب آن است که مهربان و دارای رافت و رحمت باشد و با این شیوه به تربیت فرزند خویش اقدام کند.(اسراء، آیه 24)
12. دلمشغولی: مادر خوب آن است که در همه شرایط توجه به فرزند خویش داشته و دلمشغولی او فرزند و آموزش و پرورش و تربیت و نگه داری اش باشد نه چیز دیگر.(قصص، آیه 10) این برداشت بنا بر قولى است که مقصود از «… فارغاً» اين است كه دل مادر موسى از هر چيزى جز ياد موسى (علیه السلام) خالى شده بود. (روح‌المعانى، ج 11، جزء 20، ص 73)
13. خیر خواهی: مادر نمونه مادری خیرخواه برای فرزند است و همه مصالح کودک را در نظر می گیرد و هرگز فارغ از فرزند نیست.(قصص، آیات 7 تا 12)